بسم الله الرحمن الرحیم
نام و نام خانوادگی: دکتر محمد صادق محفوظی(Mohammadsadegh Mahfuzi) میزان تحصیلات : دکترا ی فلسفه
سمت : رئیس و موسس مرکز دایره المعارف انسان شناسی ، موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی هنری دکتر محمد صادق محفوظی
عنوان: مطالعه و بررسی جایگاه نسخ خطی موجود در موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی ، در سیر تحول خطوط (قرون 5 تا 7 هجری)
چکیده : خط و کتابت یکی از والاترین و برجسته ترین اشکال هنر اسلامی است ، که در قرون 5 تا 7 هجری پیشرفتهای قابل توجهی داشته است . در واقع اشتیاق به خوشنویسی در دوره ی اسلامی نمایانگر دیدگاه ایمانی می باشد. موزه ی نسخ خطی دکتر محمد صادق محفوظی از جمله مکانهایی است که آثار و نسخه های متعلق به قرون 5 تا 7 هجری را به خود اختصاص داده است، که از منظر سیر تحول خطوط در این قرون حائز اهمیت و در خور بررسی می باشند . ارزیابی و معرفی ویژگیهای این آثار برجسته از منظرکتابت و تزئین،همراه با ذکر جایگاه آنها در سیر تحول خطوط ،از جمله اهداف ِ پژوهش مذکور محسوب می شوند.
واژگان کلیدی : نسخ خطی – موزه ی دکتر محفوظی – قرون 5 تا 7 – تحول خطوط . تزئین.
سوالاتی که این مقاله در پی پاسخ دادن به آنهاست به شرح ذیل است:
- نسخ شاخصِ قرون 7-5 ، موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی – هنری دکتر محمد صادق محفوظی معرفِ چه نوع خطوطی می باشند ؟
- نقش و جایگاه نسخ خطی قرون 7-5 هجریِ موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی، در سیر تحول خطوط ادوار مذکور چیست؟
- نسخ خطی قرون 7-5 موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی، بیانگر چه نوع ویژگی های تزئینی هستند؟
فرضیه ها :
نسخ خطی قرون 7-5 موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی در بردارنده ی خطوط برجسته ی ادوار مذکور هستند.
تنوع خطوط در نسخ خطی قرون 7-5 موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی، بیانگرجایگاه آنها در سیر تحول خطوط می باشند.
نسخ خطی مذکور دارای ویژگی های تزئینی متنوعی هستند.
شیوه ی گرد آوری مطالب و روش تنظیم:
شیوه ی گرد آوری مطالب اسنادی و کتابخانه ای است . تنظیم مطالب به شیوه ی تاریخی ، توصیفی و تحلیلی صورت گرفته است.
دستاورد ها:
نسخ منتخب در این پژوهش ، از منظر تاریخ شناسی نسخه های خطی ، مبین نوع خط و تزئین خاص ِ سده های 7-5 هجری هستند، که در سیر تحول خطوط ِ ادوار مذکور نقش و جایگاه پررنگی را به خود اختصاص داده اند . قابل ذکر است که مضامین مذهبی و تاریخی در ترکیب بندی صفحات ، چیدمان متن و تزئین ِ این نسخه ها، همواره نقش به سزایی داشته اند.
مقدمه
قرون پنجم تا هفتم هجری از حائز اهمیت ترین ادوار اسلامی و یکی از ادوار درخشان هنر اسلامی ، محسوب می شود . و از آنجا که ایران در این زمان ،خصوصا در عصر سلجوقی مرکز قدرت بود ، این برهه ی زمانی در تاریخ ایران ِ پس از اسلام جایگاه پر رنگی را کسب نموده و به شکل عصری طلایی نمود یافته است. حاکمان قرون پنجم تا هفتم هجری، خصوصا در زمان سلجوقیان ضمن بهره گیری از سنت های ایرانِ قبل از اسلام ، توانستند تمدن جدیدی را با ساختار های متفاوت پایه ریزی کنند . در این دوره شاخه های هنری گوناگونی توانستند به حد تعالی و پیشرفت قابل ملاحظه ای برسند ، که از آن جمله ، خطوط و کتاب آرایی را می توان ذکر نمود.
در واقع ارتباط تنگاتنگ علوم و هنر یکی از عوامل پیشرفت هنر در دوره ی مذکور، محسوب می شود . قرون پنجم تا هفتم هجری از ادواری محسوب می شود که به بهترین شکل توانسته اوج و پیشرفت هنر خوشنویسی را آشکار سازد . چرا که سلسله ای چون سلجوقی را در خود جای داده است بطوریکه در این زمان ، کتیبه نویسان و خطاطان همواره مورد تشویق و حمایت پادشاهان بوده اند . سلجوقیان طایفه ای از ترکان غز بودند که در عصر سامانیان در دشتهای حوالی دریاچه ی آرال و سواحل دریای کاسپین و دره های سیحون و جیحون می زیسته اند ( اقبال آشتیانی،1337 : ص 575 ). این اقوام چادر نشین و صحرا گرد به دلیل نزدیکی با سرزمین های اسلامی ، مسلمان شده و از آغاز قرن پنجم هجری به ایران مهاجرت نمودند ) گدار ، 13 55 : ص 232 ( . و خیلی زود قلمرو حکومت ، فتوحات و کشور گشایی خود را گسترش دادند و توانستند یک حکومت جهانی و امپراطوری زمان خود را ایجاد نمایند ( دبیری نژاد ،1351 :ص 72 ).
آنان یکی از بزرگترین و مقتدر ترین سلسله هایی بودند که بعد از اسلام ، بیشتر کشور های اسلامی را تحت فرمان یک حکومت و دولت واحد در آوردند . و توانستند تمدنی تحت عنوان تمدن سلاجقه ی ایران را بوجود آورند ، که در تاریخ سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ملت ما اهمیت بسزایی دارد.
خط های رایج این عصر فراوان بوده اند ، اما هنرمندان دو نوع خط کوفی و نسخ را بیش از سایر خطوط بکار برده اند . خط کوفی ایرانی در قرآن های سلجوقی تحول چشمگیری را ایجاد نمود . وجود کتیبه های سلجوقی بر سر در مساجد ، مناره ها ،گنبد ها و همچنین کاغذ ها آشکار است . اکثر این نوشته ها امروزه در موزه ها نشانگر تحول خطوط در ادوار مذکورو همچنین بیانگر جایگاه خطاطی در آن عصر می باشد . یکی از موزه هایی که توانست این آثار را به نمایش بگذارد تا علاقمندان بتوانند در این خصوص پژوهش هایی را به سرانجام برسانند ، موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی – هنری دکتر محمد صادق محفوظی می باشد . این موزه علاوه بر در برداشتن نسخ خطی متعدد ِ ادوار اسلامی ، نمایانگر نسخه هایی در خصوص قرون 5 تا 7 هجری می باشد ، که از منظر سیر تحول خطوط و کتاب آرایی جایگاهی خاص را در ادوار اسلامی به خود اختصاص داده است.
اکثر نسخه های خطی این موزه از قرآن و جزء نسخ مذهبی محسوب می شوند و معرف خطوط کوفی ایرانی ،کوفی خراسانی ، نسخ اولیه ، ریحانی مکتب فارس و …. می باشند ، که برخی دارای تزئینات طلایی و شمسه هستند . در پژوهش حاضر ضمن معرفی نمونه های موجود به صورت موردی، به شرح و جایگاه این خطوط و تزئینات آن در هنر اسلامی اشاره می شود.
تحولات تاثیر گذار برروندخطاطی و تزئینات نسخه های خطی در قرون پنجم تا هفتم هجری
در قرون پنجم تا هفتم هجری ما شاهد تحولات سیاسی – مذهبی فراوانی در سطح جامعه هستیم . تحولات سیاسی و مذهبی همواره در طول تاریخ ، بر آثار فرهنگی و هنری در شاخه های مختلف تاثیر گذار بوده اند . در واقع جامعه ی ایران در این زمان دچار ساختار های پیچیده ای شد ، و می توان نوعی تعامل بحرانهای سیاسی – نظامی را در آن مشاهده نمود. (حسن زاده، 1335 : ص 52 )
مشاهده ی نوعی مبارزه بین سلسله های ایرانی و ترک در قرون مذکور ، می تواند از جمله ویژگیهای بارز این دوران محسوب شود ( شایسته فر ؛ 1335 : ص 25 ). استیلا و انقراض سلسله ی آل بویه ی شیعی مذهب بر غرب ایران و عراق ، همچنین شکل گیری سلطه ی سلجوقیان که از قبایل ترکمن محسوب می شدند ( همان ، 1335 : صص 55 و 25 ). و به مذهب سنی گرایش داشتند ، از جمله تحولاتی است که می توان آنها را در زمینه ی هنر خطاطی و تذهیب تاثیر گذار دانست . از آنجا که سلجوقیان ، به عنوان حکومتی که در بین سده های 5 تا 7 هجری بسر می بردند ، در ابتدا خود را از مدافعان عباسیان معرفی نمودند می توان این عامل را نیز دلیل دیگری جهت گرایش به ایجاد خطوط و تزئینات موجود در آن سرزمین محسوب نمود.
عقاید سیاسی در این دوره از زمان ، همواره در تغییر سبک شاخه های مختلف هنری تاثیر گذار بوده است . در واقع ما می توانیم نوعی انعطاف پذیری در تزئین آثار هنری را مشاهده نماییم ( همان؛ ص 55 ). وجود وزیر با تدبیری چون خواجه نظام الملک در دربار سلجوقی ، تاثیر چشمگیری در تقلید هنر ایرانی داشته است . و این مساله نیز می تواند از جمله موارد موثر در هنر اسلامی ، در ادوار مذکور باشد . اختلافات درونی سلسله ی سلجوقی ، درگیری های پی در پی اسماعیلیان با سلجوقیان ، تیره شدن روابط سلجوقیان با خلفای عباسی ، عدم توان کنترل آنان در برابر ورود موج عظیم قبایل ترکمانان به ایران ، نبود نظام حکومتی کار آمد و فساد درونی دستگاه از جمله مواردی بودند که سبب شکست سلجوقیان از خوارزمشاه علاء الدین تکش و تجزیه ی آن به شعبه های مختلف شد ( ذوالفقاریان ،1335 : ص 32 ).
موارد مذکور و روی کار آمدن خوارزمشاهیان نیز خود جریانی دیگر است که همگی بر چگونگی شکل گیری نسخه های خطی و تزئینات آن تاثیر گذار بوده است .
سلجوقیان درقرون مذکور سهم ارزنده ای از هنر اسلامی داشته اند . مفهوم هنر سلجوقی بصورت مداوم از دهه های گذشته مورد بررسی صاحبان نظر بوده است
O.Gerabar , 1968 ,PP: 627-29 Hillenbrand,1999,PP:86-110
خوشنویسی و کتاب آرایی در سده های پنجم تا هفتم هجری
تنوع خطوط نسخ خطی قرون 5 تا 7 هجری ، بیانگر نوعی حرکت و تغییر است . بر اساساندیشه های اسلامی نیز ، دنیا از منظری دیده می شود که پیوسته در حال حرکت و تغییرمی باشد ( نژدت اِرزِِن ،1337 : ص 323 ) . ذهن هنرمند با ایجاد این تغییرات می تواند به نوعی بر این مدعا صحه گذارده و ما را به این باور برساند که او سعی داشته با نگارش متون قرآنی و استفاده از خطوط و تزئینات مختلف ، قرب و نزدیکی پروزدگار را از طریق پیام های دینی القا نماید . در واقع این خطوط و تزئینات ارزشهای زیبایی شناسی در هنر را به بهترین شکل منعکس میکنند . خطوط اسلامی می توانند از ویژگی های بارز هنر اسلامی محسوب شوند Othaman,Zainal Abidin , 2011 , p 107).
در قرن پنجم هجری خط کوفی برای کتیبه نویسی و کتابت قرآن کریم استعمال می شد . در قرن ششم خط نسخ نیز در کنار خط کوفی به کار برده شد . در این برهه از زمان می توان گفت ایرانیهای مسلمان خط و تذهیب را از اعراب اقتباس نمودند . در ادوار مذکور خط کوفی ایرانی حداکثر نمو و ترقی را تجربه نمود و تذهیبات آن نیز غنی تر گردید ( اسون دیماند ، 1333 : صص 77 و 73و 73 ).تزئین نسخ خطی در ادوار مختلف ، جامه های گوناگون بر تن نموده است . در سده های ششم و هفتم تزئینات متون مختلف به شکل متین و منسجم نمود می یابد و تزئینات معمولا در کنار خطوط و خصوصا خط کوفی ایفای نقش می کردند ( زارعی مهرورز ، 1373 ، ص 123 ) .خط کوفی و تحول آن به شکل تزئینی تا اواخر قرن ششم هجری ادامه می یابد ، اما بعد ها نقش محوری خود را به عنوان عاملی برای بیان اندیشه و وقایع از دست می دهد وتنها جنبه ی تزئینی به خود می گیرد . وجود هزاران نسخه های قرآنی خطی در ایران به خط های کوفی، نسخ ، ثلث ، ریحان و ….
نشان دهنده ی ارادتی است که مسلمانان به کتابت قرآن در این برهه از زمان داشته اند .(محسنی ،1331 ،ص: 133).
برخی منشاء و سرچشمه ی تذهیب و تزئین نسخه های قرآنی را بدون شک به ایران نسبت می دهند و معتقدند که این سبک از تزئین قرآن ها و دستخط ها ی قرآنی ، از ایران اخذ شده است ( ایمانی ، 1331 : ص 52 ).نسخه های قرآنی باقیمانده از قرنهای پنجم و ششم ه.ق به ویژه دوره ی سلجوقی ، درک بهتری از هنر خطاطی و تزئین متون مذهبی را ارائه می دهد . چرا که این نسخه ها بیانگر سنت تزئین متون قلمرو شرق ایران هستند ( کارگر ، ساریخانی ،؛ 1332 : ص 52 ). در عصر سلجوقی نگارش قرآن ها معمولا روی کاغذ انجام می شده و استفاده از پوست نسبتا منسوخ شده بود . همچنین خط نسخ به منظور کتابت نسخه های قرآنی عمومیت یافت . قطع افقی نیز در تجلید نسخه های قرآنی دوره ی سلجوقی کمرنگ و به تدریج قطع مستطیل جانشین آن شد ( همان ؛ صص 55 و 53 ).
در مجموع آنچه را که می توان نتیجه گیری نمود این است که، هنر خوشنویسی در سده های پنجم تا هفتم هجری قمری دچار تحولات چشمگیری شد ، شیوه ی نگارش قرآن ها و جایگاه پر اهمیت آن در این دوره از زمان سبب شد تا ما شاهد تنوع و تحول خطوط اسلامی در خصوص نگارش متون مذهبی از جمله قرآن باشیم.
معرفی ورق های قرآنی منتخب از نسخ خطی ِسده های پنجم تا هفتم هجریِ موجود در موزه ی نسخ خطی دکتر محمد صادق محفوظی ( به صورت موردی)
از میان نسخ های خطی سده های پنجم تا هفتم ِ موجود در موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ، شش ورق قرآنی به صورت موردی در این پژوهش مورد معرفی و تشریح قرار می گیرند ، که به نوعی می توانند بیانگر اهداف پژوهش و پاسخ گوی سوالات ِ آن باشند.
نمونه ی قرآنی اول : ورقی از قرآن مجید ، خط و کتابت متن خط کوفی ایرانی منطقه ی فارس و تاریخ کتابت آن سده ی پنجم می باشد . متن مذکور دارای گل آیه های طلایی و نقش شمسه می باشد . این متن دارای حدود پنج آیه و دوازده سطر است.هنر مند در اینجا سعی نموده تا از علایم رنگی استفاده نماید. در واقع این نمونه را یک مورد برجسته در نشان دادن خطوط زینتی می توان معرفی نمود .
(تصویر شماره ی یک.)
خط کوفی در واقع نخستین کمال خوشنویسی در اسلام محسوب می شود . این خط که ابتدا توسط اعراب به کار گرفته شد در نیمه ی دوم سده ی دوم هجری قمری به اوج زیبایی در نگارش رسید.خط کوفی همواره پژوهشگران را دردرک و تشخیص اهمیت ساختار حروف نسخه های قرآنی یاری نموده است . در آغاز این خط به هر سرزمینی که وارد شد، به تناسب فرهنگ و تمدن آن سرزمین تحت تاثیر خط محلی قرار می گرفت و به نام همان شهر و کشور مشهور شد (کارگر، ساریخانی ، 1332 : ص 25) . خط کوفی ایرانی شیوه ای از کوفی مشرقی است که در این شیوه دست هنر مند جهت تزئین باز بوده و نسبت به سایر خطوط کاربرد بیشتری داشته است ( همان : ص 25 ).در واقع ایرانیان با بهره گیری از خط کوفی ، استقلال و هویتی تازه به آن می دهند، و همچنین تذهیب و تزئین و استفاده از شیوه های جدید در تحریر، نشانگر خدمت ارزنده ی ایرانیان است . خط کوفی ایرانی با کوفی سنتی متفاوت بود (محسنی ، 1331 ، ص : 133 ).
نمونه ی قرآنی دوم : ورقی از قرآن ،خط و کتابت متن کوفی خراسانی روی کاغذ و تاریخ کتابت آن قرن پنجم هجری قمری می باشد . در این نمونه هنرمند با ایجاد نیرویی جنبشی و پویا سعی نموده تا تاثیر پذیری از کوفی اولیه را در کنار تغییرات به عمل آمده در آن نشان داده و نوعی وحدت و هماهنگی را در این خط به نمایش بگذارد . هماهنگی به عمل آمده در نگارش این ورق قرآنی از بوجود آمدن خستگی چشم جلوگیری نموده است . به جهت تعادل و زیبایی خاصی که در متن ایجاد شده است ، خطاط سعی نموده تا قدرت قلم را در ذهن بیننده تداعی نماید. در این نمونه، خطوط دارای زاویه می باشند ، و می توان گفت هنرمند سعی نموده تا فضای خالی درونی خود را کاهش دهد .(تصویر شماره ی دوم. )
نمونه ی قرآنی سوم : ورقی از قرآن ،خط و کتابت متن کوفی خراسانی روی کاغذ ، و تاریخ کتابت آن قرون پنجم و ششم هجری قمریم ی باشد . هنر مند در این ورق قرآنی سعی نموده جنبه ی تزئینی خط را به بهترین شکل با حالات و زاویه ها نشان داده و فضا های خالی را نیز محدود نماید ) تصویر شماره ی سوم( .
نمونه ی قرآنی چهارم : ورقی از قرآن مجید ، خط و کتابت متن نسخ اولیه دارای نشانه در حاشیه و تاریخ کتابت آن قرون ششم و هفتم هجری قمری .هنر مند در اینجا سعی نموده تا با ظرافت و سهولت در نگارش ، تغییر و تحول خط را در برهه ی زمانی مذکور نشان دهد . متن دارای تزئین شمسه و تزئینات گل های طلایی متن می باشد ( تصویر شماره ی چهارم.)
لغت نسخ مصدر است به معنی ناسخ . از آن جهت که عموما با این خط کتابت می کردند ، این خط ناسخ خط هاست . گویا چنان است که خط های دیگر را ترک کرده و به این خط اکتفا نموده اند . ابن مقله واضع خط نسخ می باشد .( کارگر، ساریخانی ؛ 0931 : ص 93 ).
خط نسخ از خطوط اصیل اسلامی محسوب می شود ، ودارای جلوه ، جمال و جلای خاصی می باشد . بسیاری از کتیبه ها ، سنگ نبشته ها و نسخ خطی در ادوار اسلامی ، مزین و متبرک به این خط می باشند . می توان گفت خطوط کوفی و نسخ در کنار هم رشد نموده و در سرزمینهای اسلامی رواج یافته اند ( حاج سید جوادی ؛ 0933 : ص 335 ).یکی از دلایل شکل گیری خط نسخ در واقع سهولت در نوشتار بود Othaman,Zainal Abidin , 2011 , p 107. از نیمه ی دوم سده ی چهارم ه.ق کاتبان در نسخه نویسی این خط را بیشتر مورد توجه قرار دادند، زیرا بر خلاف خط کوفی فاقد دوربود و کتابت آن به سهولت انجام می شد(کارگر ، ساریخانی ؛ 1332 : ص ص32 و 33 ).
نمونه ی قرآنی پنجم : ورقی از قرآن مجید ، خط و کتابت متن به شیوه ی ریحان مکتب فارس ، و تاریخ کتابت قرن هفتم هجری قمری می باشد. این نمونه دارای ترجمه ی فارسی و ظرافت و نظم خط ریحان می باشد . هنرمند موزون بودن را جهت تزئین نشان داده و سعی نموده تا تغییر خط را به بهترین شکل ممکن آشکار سازد . در حاشیه ی بالا نقوش و تزئینات خاصه دوره ی اسلامی در ادوار مذکور کاملا نمایان است.
نمونه ی قرآنی ششم : ورقی از قرآن مجید ، دارای خط و کتابتِ کوفی مغربی غبار نویسی دارای گل آیه های طلایی ، و تاریخ کتابت قرن هفتم و هشتم هجری قمری می باشد . هنر مند در اینجا سعی نموده تا با محدود نمودن فضای زمینه سبک خط کوفی مغربی را به نمایش قرار داده و با استفاده از تزئینات در متن و بهره گیری از اعراب گذاری رنگی به بهترین شکل تغییرات کتابت و تزئین را در گذر از قرن هفتم به هشتم نشان دهد.
کوفی مغربی بر اساس نام محل شکل گرفته و بیشتر در شمال آفریقا رایج بوده است ( کارگر ،ساریخانی ،0931 : ص 32 ). غبار خطی است یکدست ،خالص از سطح و بدون ترک، فشرده ،جمع و جور و منظم و واضح که از خط رقاع متفرع گشته است .این خط را بدان جهت غبار گویند که خیلی ریز و ضعیف نوشته می شود به طوری که چشم از دیدن آن دچار زحمت و ضعف می شود (همان : ص 52 ).
نتیجه گیری
نسخ خطی از منابع ثبت تاریخ محسوب می شوند و صرفا جنبه ی تزئینی ندارند . در واقع آثار با ارزش و معتبری هستند کهدر ادوار مختلف زینت بخش بسیاری از موزه ها بوده اند .هر ورق از نسخه های خطی می تواند منعکس کننده ی شرایط اجتماعی – مذهبی و فرهنگی زمان ِ نگارش خود باشد .نیزنمایانگر خلاقیتهای هنرمندان مسلمان و تداعی گر خلوص معنوی آنها به شمار آید . ورقهای قرآنی قرون 5 تا 7 نسخه های موجود در موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی، در بر دارنده ی جملاتی الهی است ، که نشانگر ظهور ایمان و نزدیکی مسلمانان به یگانه پروردگار می باشد . برخی از این ورقهای قرآنی در بردارنده ی خط کوفی هستند، این خط در واقع معنوی ترین خط عربی محسوب می شود . ورقهای دیگر دارای خطوط ریحان ،نسخ اولیه و…. می باشند . تنوع خطی در موارد مذکور ، بیانگر تحولات نگارشی در قرون 5 تا 7 هجری محسوب می شوند . اغلب این ورق های قرآنی دارای تزئینات گل آیه های طلایی و شمسه و نشانه هایی در حاشیه می باشد، که خود سندی در خصوص تزئینات متون مذهبی در قرون مذکور محسوب می شود . در واقع هنرمند از طریق نگارش و تزئین آیات قرآنی ، بدنبال انعکاس معنوی آیات قرآنی در اذهان مخاطب ِ زمان خود می باشد.
وقتی به این تنوع نگارش و اهمیت جایگاه متون مذهبی می نگریم ، در می یابیم آنها می توانند بیانگر این مسئله باشند که تار و پود حیات اسلامی از آیات قرآن شکل گرفته و همواره از جهت معنوی متکی بر آن بوده است . این متون قرآنی در واقع بیانگر آنند که هنر خوشنویسی قبل از هر چیز حاصل تفکر اندیشمندانی وابسته به حوزه های دینی می باشد . وقتی در ذهن بیننده یک اثر هنری به عنوان اثری دینی یا مذهبی شکل میگیرد ، آن فرد به اشکال گوناگون به این هنر دینی واکنش نشان می دهد ) دایان آپوستولوس؛ : ص 125 (. شاید از این دیدگاه بتوان اظهار داشت که خطاطی در قرون 5 تا 7 هجری ، در خصوص ِ نگارش نسخه های قرآنی ، هنری دینی محسوب می شود.
در مجموع ورقهای قرآنی موجود در موزه ی دکتر محفوظی نشانگر توجه به نگارش متنوع از طرف هنر مند و تزئینات متون قرآنی و انس و الفت آن با معانی قرآنی و نیز در آمیختن آنها با نحوه ی زندگی و خط مشی آن محسوب شوند.
تصاویر
تصویر شماره ی 0 : ورقی از قرآن مجید به خط کوفی ایرانی ، منطقه ی فارس ، قرن پنجم هجری قمری.
تصویر شماره ی 3 :ورقی از قرآن ،کوفی خراسانی ، روی کاغذ ،قرن پنجم هجری قمری.
تصویر شماره ی 9 : ورقی از قرآن به خط کوفی خراسانی روی کاغذ ، قرون پنجم و ششم هجری قمری
تصویر شماره ی 2 :ورقی از قرآن مجید ، به خط نسخ اولیه دارای نشانه در حاشیه ، قرون ششم و هفتم هجری قمری.
تصویر شماره ی 5 :ورقی از قرآن مجید ، شیوه ی ریحان مکتب فارس ، قرن هفتم هجری قمری.
تصویر شماره ی 3 : ورقی از قرآن مجید به خط کوفی مغربی غبار نویسی دارای گل آیه های طلایی ، قرن هفتم و هشتم هجری قمری.
منابع و ماخذ فارسی
اسون دیماند ، موریس، راهنمای صنایع اسلامی ،ترجمه ی عبدالله فریار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ اول ، تهران ، 1333 .
ایمانی ، علی ،« سهم ایرانیان در هنر خوشنویسی با تکیه بر خط کوفی » ، کتاب ماه هنر، بهمن و اسفند 1331
پیر نیا،حسن . اقبال آشتیانی « تاریخ ایران» ، نشر جمهوری، تهران ، 1337 .
حاج سید جوادی ،سید کمال « سیری در تاریخچه ی خطوط اسلامی : خواندن مبداء همه ی آگاهیها » نشریه ی هنر و معماری، شماره ی 5 ، پاییز 1352 .
حسن زاده،اسماعیل،« اصلاحات و بی ثباتی سیاسی در دوره ی سلجوقی» ، مجله ی علمی – پژوهشی دانشکده ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان ، دوره ی دوم ، شماره ی پنجاهم، پاییز 1335 .
دبیری نژاد، بدیع الله ،« سیر فرهنگ در عهد سلجوقیان»، هنر و مردم ، شماره های 125،25 ، 1351 .
ذوالفقاریان، معصومه ،« بررسی مهم ترین منابع و ماخذ عصر سلجوقی( 0) ( تواریخ عمومی – اوایل دوره ی سلجوقی – سلسله النسبها و تذکره ها ) » ، سخن سمت ، شماره ی 15 ، پاییز 1335 .
زارعی مهر ورز ، عباس ،« بر کرانه ادب و هنر: سیر تاریخی هنر تذهیب » ، نشریه ی فقه و اصول ، وقف میراث جاویدان، شماره ی 5 ، تابستان 1373 .
شایسته فر، مهناز ،دیباچه ای بر هنر ایرانی – اسلامی ، نشر موسسه ی مطالعات هنر اسلامی و موزه ی هنر های دینی امام علی (ع) ، چاپ دوم، تهران ، پاییز 1335 .
کاپادونا ، دایان آپولوستوس ،« هنر و دین »، ترجمه ی فرهاد ساسانی ، شماره ی هفتم، آبان ماه ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ، پورتال جامع علوم انسانی.
کارگر محمد رضا، ساریخانی، مجید ، کتاب آرایی در تمدن اسلامی ایران ، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت) ، چاپ اول ، تهران ، 1332 .
گدار،آندره ،«هنر ایران»،ترجمه: دکتر بهروز حبیبی،تهران،1355 .
علی بیگی ، رضوان . چارئی ، عبدالرضا ،« سیر تحول خط کوفی در نگارش قرآن های سده ی اول تا پنجم هجری و بررسی ساختار آن » ، مجله ی تحلیلی – پژوهشی نگره ، شماره ی 12 ، پاییز 1333 .
نژدت ارزن ، ژاله ،« زیبایی شناسی اسلامی : راهی دیگر به سوی دانش » ، ترجمه ی مریم صابری پور ، نشریه ؟ ، سال نهم ، شماره ی 13، نیم سال دوم 1337 .
منابع غیر فارسی
o.Grabar, The Visual Arts. 1050-1350 , The Gambridge History of Iran V
,Gambridge,1968
Hillenbrand,Islamic Art and Architectur , Landon /New york , 1999
R.Othman,Z.J.Zainal – Abidin The IMPORTANCE of Islamic Art in Mosque Interior
.. The 2nd Interational Building Control conference 2011. Elsevier
