مولف: عمادالدین شیخ الحکمایی
یادگارنویسی بر دیوار بناهای مهم تاریخی، چون مسجدها و آرامگاهها و یا مکانهای طبیعیِ پررونق چون کنارۀ چشمه‌ها و دیوارۀ غارها و صخره‌های مشرِف بر مسیرهای مهم، از جملۀ کارهایی است که مانند بسیاری از مفاهیم عرفی و فقهی با گذشت زمان تغییر موضوع و مفهوم داده‌است؛ به این معنی که تا پیش از دورۀ جدید و تغییرنگاه به بناها و آثار تاریخی، پادشاهان، علما و فرهیختگان به‌حضورخویش درمکانی مهم اشارهمی‌کردند و اطّلاعاتی از خود و وقایع روزگار بر دیوار بناها ثبت می‌کردند.
یادگارنویسی‌های پیشینیان را می‌خواندند و لذت می‌بردند و لابد عبرت می‌گرفتند. هرکدام از این یادداشتها امروزه منبعی مهم برای دریافت اطلاعات تاریخی، فرهنگی واجتماعی و نیز سرگذشت یک بنا یا اثر تاریخی و به‌ویژه تاریخ زندگی اشخاص است. اما امروزه به دلایل مختلف، و از جمله آسیب رساندن به طبیعت و یا اثرتاریخی،کاری نادرست و حتی جرم و تخلف شناخته‌می‌شود.
یکی از رخدادهای مهم تاریخ ایران در دورۀ اسلامی، سفر امام‌رضا(ع) ازمدینه به خراسان است. دربارۀمسیر این سفر ابهام‌هایی وجود دارد. اساس این سفر را نوعی اجبارامام به پذیرش ولی‌عهدی مأمون دانسته‌اند و بر این اساس برخی منابع ازتلاش مأمون برای عبورنکردن امام از شهرهاو مناطق تمرکز شیعان و علویان سخن گفته‌اند. مجموعۀ پژوهشهایی که تا کنون دراین‌باره انجام شده‌است، بر مسیر بصره، اهواز، ارّجان، یزد، نیشابور و در نهایت مرو تأکیدی ویژه دارند. در عین حال، برخی منابع دیگر از مسیرهای دیگر و از جمله بغداد،کرمانشاه، ساوه، قم و ری نیز سخن گفته‌اند. برخی از محققین احتمال سفرهای دیگری پیش از سال 200 را نیز مطرح کرده‌اند.
دستکم در پنج منبع از سدۀ پنجم تا هشتم هجری به سفر یا سفرهای پیش از سال 200ق و از جمله سفربه یزد،قم، و نیز سفر به شهر قزوین با تأکید برمخفیانه بودن اشاره شده‌است. نخستین منبع ازنظر قدمت کتاب تاریخ قزوینو فضائلها اثر حافظ ابوعلی خلیل بن عبدهللا بن احمدقزوینی است (د. 446ق). این کتاب اکنون در دست نیست،اما رافعی در کتاب التدوین این مطلب را با ذکر مأخذ از او نقل کرده‌است.
منبع: فصلنامه گزارش میراث، شمارۀ ۹۶-۹۷
