تألیف: رحیم نیکبخت
پيش از اربعين سالار شهيدان سال 1389 كه با دي‌ماه مصادف بود در كتابخانه مركز اسناد انقلاب اسلامي مشغول مطالعه بودم كه مدير محترم كتابخانه امام مهدي(عج) جناب مهديزاده كتابي كهنه و قديمي را به من نشان داد و و گفت اين كتاب را كه به زبان آذري است و شما نيز علاقه به اين آثار داريد به شما اهداء مي‌شود. نگارنده بلافاصله بعد از قدرداني از وي، كتاب را سريع تورق كردم و مشخص شد كتاب نوحه است موسوم به گنجينه مصائب، خوشحال در پي فرصت بودم تا در معرفي آن چيزي بنويسم. در همان ايام اين كتاب را با خود داشتم و حتي در ميهماني‌ها با من بود كه اگر فرصتي پيش آمد فقراتي از آن را بخوانم.
گنجينه مصائب، سروده مرحوم حاجي محمدتقي آقا فرهادي تاجر فرش‌فروش تبريزي است كه غمناك تخلص مي‌كرد. غمناك در پايان همين كتاب وعده انتشار ديگر آثارش از جمله ديوان فارسي مراثي و مدايح اهل‌بيت(ع) و همچنين «لآلي غم» را داده است كه نمي‌دانم اين كتاب‌ها منتشر شده‌اند يا خير. در تذكره‌هاي موجود شرح‌حالي از وي وجود ندارد، در ديوانش هم مطالب چنداني از شرح‌حال شاعر يافت نمي‌شود.
آماده كردن گنجينه مصائب براي چاپ در 14 ذيقعده سال 1349 هجري قمري در كتابخانه سعادت حسيني تبريز آغاز شده بود، اما به علت آتش‌سوزي در اين كتابخانه به مديريت سيدابراهيم سعادت حسيني، انتشار كتاب با تأخير مواجه شد و سرانجام در 28 محرم سال 1350 هجري قمري/ 1310 هجري شمسي منتشر شد.
كتابفروشي سعادت حسيني تبريز يكي از كانون‌هاي چاپ و انتشار كتاب‌هاي مرثيه و نوحه در تبريز بود كه تا ساليان بعد (تا سال 1338 شمسي)[1] به چاپ كتاب‌هاي فوق مشغول بود.[2] ازجمله آثاري كه اين كتابفروشي منتشر كرده مي‌توان به كليات ديوان مراثي شاعر پر آوازه حسيني صافي تبريزي اشاره كرد. از صاحب كتاب نيز اطلاعي در دست نيست جز مهري كه در صفحه سوم كتاب با عنوان كتابفروشي صابري تأسيس 1328 نقش بسته است.
اما كتاب گنجينه مصائب در قطع رقعي در 346 صفحه شامل مراثي و نوحه‌هاي آذري محمدتقي فرهادي (غمناك) است كه به شيوه چاپ سنگي منتشر گرديده، خطاط آن ابوالفتح نام داشته و نوشته است: «تمام شد كتاب بعون ملك الوهاب في يوم الخامس العشر من الشهور المحرم الحرام سنه 1350 در مطبعه علميه حاجي آقا تاجر كتابفروش به طبع رسيد حرر ابوالفتح».[3]
زبان شعر غمناك شيوا، روان و با اسلوب ادبي معيار تبريز موافق است. وي در سرودن اقسام متداول شعر مرثيه توانا بود و ابيات مستحكمي سروده است. وي حديث شريف كسا را به صورت منظوم ترجمه زيبايي نموده است كه آغاز آن چنين است:
| گينه گوگلمون يوز تمناسي وار | باشمده منيم عشق سوداسي وار | |
| دوشوب باشيمه عشق سوداي يار | تجلي ايدوب طور تك آشكار |
از ديگر اشعار زيباي غمناك دو بيت در بيان عشق و سرانجام آن است:
دو بيت در بيان عشق و انتهاي او
| چون باش ويروب حجابدن عين جمال عشق بر پرده پرده دن ايليوب جلوه آشكار گون كيمي هريره سالوب اوزقدريجه شعاع عارض اولوبدي جوهرجانه عَرَض كيمي آلقان تك استخوان ورگَه يول تايوب تمام موجه گلنده جسمي سالورمين طلا طمه اثبات ايدنده اوزاوزيني شاهدين ويررو تعديل ايستينده شهوده يغار تمام تا صد قيله اوزين تيوروب اوج رفعته دوتدي مقام كعبه‌ي مقصود حقيده كعبه حسين عشقي اولوب شوق لايزال ميدان عشقه قويدي قدم كيچدي جاندن دورت مين يارا بدنده بدن خسته دلكباب دوشدي جهانه سَس كه باتون ياسه سَر بسر باشي جدا باشيندا گيدوب شامه باش آچوق شامه گيرنده دردوغمي شدت ايليوب دائم گزوب ياننجه عيال غريبنون شام اولدي اهل‌بيته ويروبلر خرابه ني گون باتدي ظلمت اولدي آرايه گلوب گيجه يولدان گلوبدي جمله‌سي دلسيز دوشوب اودم خالي گوروبدو مجلسي اغيار يدن كنار زينب ديردي اوزاوزينه اي فلك مني بختم كيمي قرا دو مكانیم يريم قوري بر قاره كهنه معجزه محتاج اولمشام | كشف اولدي كائناته صفات جمال عشق دولدوردي جمله عالمي جاه و جلال عشق تا كه قلوب پاكه اولوب انتقال عشق عرض ايتدي قلبي جوهر صاف زلال عشق بر باش سالوبدو باشه هواي خيال عشق ايلر وجودي غرق خيال مقال عشق عدلي چكر شهادته يوزمين رجال عشق ارباب عقلي جمع ايدوب ايلر سؤال عشق بام فلكده اولدي مؤذن بلال عشق اولدي مقيم بارگه ذوالجلال عشق آرتوردي تا كه عشقني شوق وصال عشق كوي وفاده اولدي قتيل قتال عشق قالدي آراده نعش اولوب پايمال عشق عصرون امامي اولدي بودور ارتحال عشق معلوم اولسون عالمه تا اين‌كه حال عشق گوردي زبسكه آرتوق اولوبدور ملال عشق چون گورميوبله غربتي عالمده آل عشق دوتدي مكان خرابه ده اهل و عيال عشق گيدي قرا لباس نهار و ليال عشق هر كس چكلدي بريره تاپدي مجال عشق قيلدي كنار اوزلقين ايتدي سؤال عشق گور بیرنه رنگله بويادي رنگ آل عشق يوخسابودور زمانه ده آخر فعال عشق تالان اولوبدو ظلميله مال و منال عشق | |||
| اِتميش حسين عشقي بو غمناكي دل حزين حزن ملاليدور بلي جمله خصال عشق[4] | ||||
احوالات ورود مدينه را هم چنين سروده است:
ورود مدينه
| گوزوم بو چرخ جفاجوي كينه‌پروره باخ گوروم خراب اولوب دورون دوشيدي فلك خراب اولوبدي مدينه اولوب اميري شهيد اولوبدي صباحي ايولر قالوبدي‌ها موسي بوش دوتوپلاياس بني‌هاشمون جوانلارينه قرا علم ويريلوبدور حسين قاپو سنده دِيَر حسين با جون اولسون اوزون گلوب برگور نجه ديوم سنون احوالوي گلوب گيدنه نجه ديوم سوسوز اولدور ديلرسني قارداش نجه سنون بويوي بوش گوروم اوطاقنده سني شهيد ايليوب ايتديلرگونيمي قرا نجه بو دو غرانان عمامه وه نظاره ايدوم مكر چخار بو ياديمدان يزيد بد اختر ويراندا شامده داشيله نازنين، باشون اودمده نوبت ناله تيشدي ليلايه دوروب گتوردي اودم برجه دسته قانلو لباس عزيز قارداشوي ايستسه اگر گوگلون ايكي گوزوندن ايراق گل آناسي اولسون اونون آتاسي شير خدا تك قلجلانوب باشي نجه عمامه‌سي قانيله پچ پچ دولوب عروس اووقتده بر ناله چكدي آهسته حيا ايدوب اوجادان سسلنه، ديردي يواش سنه عياندو بيلورسن كيمون قراسيد و بو جوان اولوبدو اونون خوار ايتمرم ياسين گنه او مجلسي گوز ياشي سيل تك دوتدي ايكي اليله ويروب باشه حضرت كلثوم گلوبدي جوشه غيميم دوتمارام داخي آرام روادي ساقي كوثر بالاسي تنشه اوله گرك هميشه گوزوم ياشي سوكيمي آخسون گيدوب فرات كنارينه تا سني تاپدوم نه قالمشيدي بدنونده باشون نه قول واريدي منيمده قولاريم اوندا دوشوبدي قوّتدن النجه من سنه غمناك اولوب غرادوتارام چخار تمارام سني يادان چخاتما سنده مني | نه نوع دَوْر ايليوب آسمان و اختره باخ نه ظلمدور ايليوب برجه آل حيدره باخ قالوبدي بوش حرم اطيب پيغمبره باخ نه فضل واردو نه عباس وعون و جعفره باخ فغان و ناله چیخوب عرشه ديده تره باخ دوتوب حسينه عزا زينب مكدره باخ دوتوب باجون سنه ماتم گلوب گيدنلره باخ مدينه اهلي نجه تاب ايدر بوسوزلره باخ سنه بوظلمي رواگوردي شمر كافره باخ نه نوع چيخماسين افغانيم عرش داوره باخ اودوربيله آغاروب طره‌ي معنبره باخ نجه باخوم بوقباي عباي اطهره باخ ويروب عداوتيله خيزران اولبلره باخ سنوبدي شيشه كيمي بر بوقلب مضطره باخ چكوب برآه ديوب بو دل پر اخگره باخ چاغردي سوزيله صغراني دورگل اكبره باخ همين عمامه، چاك و قباي احمره باخ بوكونيك اوسته اولان زخم تير و خنجره باخ هنوز قان آخوري بو عمامه تره باخ همان سياقله دولمشدي قان اوگوزلره باخ اورگلنوب گنه ايتدي حيا او مضطره باخ گوزون فداسيم عمه بوقاره معجره باخ وير اذن منده ايدوم ناله تا او سروره باخ اونيده ياده سالوم آغلياندا اكبره باخ آدي آرايه گلوب اول سوسوز دلاوره باخ ديدي باجون سنه قربان اوركده غم لره باخ سرشگ آليمي دوندّرم، آب كوثره باخ باخوب فراته ويره‌جان عزيز حيدره باخ نجه فرات كيمي قانون آخدي چوللره باخ ديدوم سو اوسته اولوب غرق بوشناوره باخ گورن ديردي قنادي سنان كبوتره باخ اودور هميشه قالوب قولتوغومدا اللره باخ فغان ايدوب يازارام غملرون بودفتره باخ گلنده محشره لطفيله بربوچا كره باخ | |||
| بسیم دو برجه نظر گرمنه نظر ايده‌سن ندور غميم ايده‌لر امر هول محشره باخ[5] | ||||
[1]. در كتابخانه نگارنده كتاب گنجينه حسيني صافي تبريزي چاپ سال 1338 چاپ نهم وجود دارد. در ضمن چاپ اول کليات ديوان صافي هم به صورت سنگي در سال 1315 شمسي توسط همين ناشر منتشر شده است. احتمالاً دواوين ديگري هم منتشر کرده است که از آن بي‌خبريم.
[2]. مناسب خواهد بود کسي پژوهشي در مورد ناشران کتاب‌هاي نوحه در تبریز انجام دهد.
[3]. گنجينه مصايب، ص343.
[4]. گنجينه مصائب، صص 22-21
[5]. گنجينه مصائب، صص 58-56.
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي(مجموعه مقالات، يادداشت‌ها، اسناد و متون)
دفتر ششم (ویژه‌نامۀ مرثیه‌پژوهی)
تألیف: رحیم نیکبخت، یوسف بیگ باباپور
