کنزالذّهب (شرح رسالة ذهبیّۀ منسوب به امام رضا «ع»)
نگاشتۀ محمد بن‌حسن طوسی مشهدی (متوفّی 1257 هـ.ق.)
به کوشش: حمیده حجازی
مقدمۀ مصحّح
«کنزالذّهب» رساله‌ای است در ترجمه و شرح «رسالة ذهبیّه» منسوب به امام علی‌بن‌موسی‌الرّضا(ع) به زبان فارسی که آن را محمدبن‌حسن طوسی مشهدی تألیف کرده است.
محمدبن‌حسن طوسی مشهدی معروف به شیخ مهدی مشهدی در سال 1182هـ. به دنیا آمد. وی از عالمان دینی و از شاگردان سیدعلی طباطبائی صاحب «ریاض» و شیخ جعفر کاشف‌الغطاء و شریف‌العلماء بود.
از دیگر آثار وی می‌توان از «فیروزه‌جات طوسیه»، در شرح الدّرّة؛ «مرشأ الخواص» ، در حل مشکلات آیات و روایات و ادعیات و زیارات و بیان نکات آن‌ها ، رسالة «شرق و برق»؛ رسالة «گل جعفری»؛ ترجمة «رسالة الاهلیلجة» امام صادق(ع)؛ کتابی در «اصول الفقه»؛ «زبدة وجیزه» در تحقیق مقادیر شرعی؛ رسالة «کشف الغطاء فی حکم الغناء»؛ رساله در «احکام الذّهب و الفضّة» نام برد.
وی در سال در۱۲۵۷ هـ. در مشهد درگذشت و در جوار امام رضا(ع) در دارالسّیاده دفن شد.
وی کنزالذّهب را با نام خدا و درود بر پیامبر و خاندان و اصحاب ایشان همراه با «براعت اسهلال» شروع کرده است و در آن، خود را، محمّدبن‌الحسن الطّوسی معرّفی و هدف از تألیف رساله را دستیابی افرادی که عربی نمی‌دانند بیان می‌کند.
در ادامه به سبب نگارش و وجه تسمیة رسالة ذهبیه می‌پردازد؛ همچنین اسناد و سلسلة راویان رسالة ذهبیه را ذکر می‌کند و نیز به اختلاف نسخ(در خاتمة رساله) اشاره می‌کند. این اشاره و دیگر اشارات در متن رساله، بیانگر آن است که شارح برای تألیف این کتاب از چندین نسخه استفاده کرده است.
سپس به ترجمه و شرح رساله می‌پردازد. در شرح رساله، به ضرورت مطلب، بعضی مسائل پزشکی را بیان می‌کند امّا به جز یک بار که از جالینوس یاد می‌کند، در دیگر موارد اشاره به مأخذی نمی‌کند.
همچنین به غیر از مطالب پزشکی، از احادیث و روایات حضرت پیامبر و ائمّة معصومین و لقمان نبی نیز استفاده می‌کند و حتّی گاهی به بررسی اختلافات و تباین بین آن‌ها هم می‌پردازد.
مولّف در بیان مطالب از جملات روان و کلمات مأنوس و متداول در علم طب استفاده کرده، اگرچه ساختار جمله‌ها تحت تأثیر نثر عربی است و حتّی در بعضی موارد از مفعول مطلق نیز استفاده کرده، به عنوان مثال می‌گوید:« ببندند سر او را به خیاطه، بستن خوبی»، امّا این تأثیر باعث پیچیدگی و دشواری جملات نشده است. همچنین در توضیح بعضی کلمات، وجه اشتقاق و اعراب آن‌ها را نیز بیان می‌کند.
مولّف در پایان کتاب، در سال تألیف می‌گوید:
| پی سال تاریخش افکار گفت | بشد گنج پنهان زر آشکار |
که سال تألیف رساله از آن استخراج می‌شود.
لازم به توضیح است که رسالة ذهبیه اگرچه از لحاظ انتساب به امام هشتم مورد شک و تردید است و در بررسی این موضوع نیز مقاله‌ها تألیف شده، امّا نشر نسخ مختلف آن و نیز شروحی که بر آن نوشته شده، خود می‌تواند راهگشای پژوهشگران این عرصه باشد تا با بررسی آن‌ها، دلایل محکم‌تری در اثبات مدّعای خود بیابند.
در احیای این رساله به نسخۀ خطی مرکز احیای میراث اسلامی در قم به شمارۀ 2/4222 اکتفا شده است. هر چند که به شهادت فهرست دنا (8/813) پانزده نسخه از آن در کتابخانه های ایران موجود است.
حمیده حجازی
تهران – بهار 1391
