کتاب‌ الحیوان

به کوشش يوسف بيگ‌باباپور

نام كتابي است دائرةالمعارف‌گونه، از ابوعثمان عمرو بن بَحْر كناني فُقيمي بصری، معروف به جاحظ (د. 255 ق./869م.)، نويسنده‌اي پُركار با ابعادي بس گسترده در قرن سوم هجري، و يكي از مشهورترين آثار او، مشتمل بر جانورشناسي، در 7 مجلّد، اهدا شده به محمد بن عبدالملك زَيّات (د. 233 ق) (نك: ابن خلکان، ج5، ص 94 و103) وزير معتصم (حكـ 218-227ق) و الواثق عباسي (حكـ 227-237ق)، و به عبارتي آخرين تأليف اوست(افرام بستاني، ج3/20، ص580) و در همين كتاب (جاحظ، الحيوان، 4 / 204و 208) او خود تصريح نموده كه در حالی که از بیماری شدیدی رنج می‌برده، و به تصريح دیگران (ابن العماد، ج 2 ص122؛ ابن خلکان، ج 3 ، ص 473 ؛ ابن منظور، ص108؛ قیروانی، ص203) دچار فالج حادّ بوده، و همزمان با تألیف اثر دیگرش، البیان و التبیین (جاحظ، البيان…، ج 3 ص302) آن را نگاشته، و در ازای آن پنج هزار دینار پاداش دریافت کرده است. (ابن خلکان، همانجا؛ جاحظ، الحيوان، ص 27).

امّا پيشينة چنين تأليفاتي را بايد در يونان جستجو كرد. در اولين برخورد با الحيوان جاحظ، ناخودآگاه كتاب ارسطو در ذهن مخاطب خطور مي‌كند و اين‌كه سهم جاحظ در استفاده از آن و آثار همطراز پيشين خود تا چه ميزان بوده است؟ مي‌دانيم كه هرمس صاحب کتابی در این علم موسوم به الحیوان بوده (ابن جلجل، ص 10)، همچنين دیمقراطیس نیز اثری در این موضوع داشته است (قفطی، ص 24 و 80؛ حاجی خلیفه، ج1، ص 535 ) اما تنها اثر موجود یونانی کتاب اجزاء الحیوان و فی کون الحیوان از ارسطاطالیس است که ابن البطریق که معاصر جاحظ بوده‌، آن را از سُریانی به عربی برگردانده است (ارسطاطالیس، مقدمه، ص 38؛ ابن ندیم، ص 244 و 476؛ بغدادی، ص 177)؛ ولی بعد از یونانیان، مسلمانان نیز به این موضوع علاقه نشان دادند و کسانی مثل عبدالملک بن قریب أصمعی باهلی (122-216) در کتاب الخیل، کتاب الابل، کتاب الوحوش (نك: ابن ندیم، ص 96)، ابی عبیده معمر بن مثنی (110-290) در کتاب الحیوان( همو، ص 93 )، ابوالحسن مداينی در کتاب الحیوان ( همو، ص 173)، ابی حاتم سجستانی (248) در کتاب الابل، کتاب النحل و العسل، کتاب الطیر، کتاب الشجر و النبات، کتاب الحشرات(همو، ص 100)، ابوالحسن النضر بن شُمیل المازنی نحوی (203ق.) در کتاب الصفات (همو، ص 90؛ ابن خلکان، ج 5 ،ص 43) و ابونصر احمد ابن حاتم باهلی (د. 231ق.) (نك: هارون، ص 14) مطالبی در موضوع جانورشناسی آورده‌اند؛ امّا آنها تنها به یک جنبه از جانورشناسي و یا پيرامون حیوان خاصي بحث كرده بودند و شمول آثارشان به‌مثابة آثار یونانی نبوده است. در اين ميان جاحظ نخستين كسي بود كه به طور جامع و گسترده به موضوع جانورشناسي پرداخته و از آثار يوناني و عربيِ قبل از خود بيشترين و بهترین بهره را برده و نقد و ايراداتي بر نظريات پيشين وارد كرده است. اولين تحقيقات در اين خصوص توسط طه حاجري صورت گرفت(نك: حاجري، «تخريج…»، ص7-8) و پس از وي در سال 1985م. وديعه طه النجم كتاب منقولات الجاحظ عن ارسطو في كتاب الحيوان را در كويت منتشر نمود و ظاهراً آخرين تحقيق انجام يافته در اين باره كتاب نقول جاحظ من ارسطو في الحيوان از جليل ابوالحب (بغداد، 2001م.) بوده است. از چنين تحقيقاتي بر مي‌آيد كه درست است گاه سخنان مشابهي در الحيوان جاحظ و ارسطو مشاهده مي‌شود، اما در اغلب موارد چنين نيست.

جاحظ در اين كتاب صرفاً به مباحث جانورشناسي نپرداخته، بلكه بسياري از دانشهاي متنوع دیگری، چون متافيزيك، روانشناسي، جامعه‌شناسي، سير تكامل انواع جانوران و تأثيرات آب و هوايي بر زندگي آنها و غيره نیز در آن بحث شده که در نتيجه اين كتاب را به یک دانشنامۀ بزرگ و بی مانند تبدیل کرده است. ديدگاه حاكم بر كتاب بر اصل وحدت طبيعت استوار است و همة اجزاي تشكيل دهندة طبيعت را، از كوچك و بزرگ، در بيان حكمت الهي يكسان مي‌داند؛ لذا به يك ميزان به حيوانات بزرگ و كوچك پرداخته است(جاحظ، الحيوان 3 / 299-301) و حتي آفرينش حيوانات به‌ظاهر زيان‌آور مثل مار و عقرب را هدفمند مي‌داند(همو، 3 / 301). او براي اولين بار زنجيرة غذايي را مورد بحث قرار داده و گفته كه مثلاً پشه و مگس مي‌تواند روي حيوانات سخت‌پوست بنشيند و تغذيه كند(3 / 316) و آنها خود شكار ديگر حيوانات مي‌شوند(3/336 و 338). به مبحث خلق‌الساعه برخي موجودات (خلق موجود زنده از مادة غير زنده) اشاره دارد (3/361)، و به تغيير رنگ محيطي حيوانات (5/56-59) و غيره پرداخته است.

برخي ديگر از مباحث و موضوعات متنوع مهمي كه در اين كتاب مي‌توان يافت، عبارتند از: علم بیان و بلاغت مثل ایجاز و نقد و تناسب بین لفظ و معنی(همو، 1/34؛90 و 3 / 39؛ 131)، مباحث فلسفی و کلامی، و معرفی و دفاع از معتزله و آرای آنها( 4/206 و 1/26؛ 190؛ 219 و 2/134 و 5/ 10 و 2 / 229)، اعتقادات یهوديان و مسیحیان(4/27)، در عقايد زنادقه (اسماعیلیه) و هجو آنها (1/ 55 و 4/444)، تاریخ شعر عرب و روش ترجمۀ شعر عربی و شرایط ترجمه و مترجم (1/ 74- 75)، استشهاد به اشعار عرب در موضوعات متنوع و معرفی اشعاری از ابونواس ( 2/ 30 و 3/45 ) در موضوع پیدایش خط و انواع خط ( 1/ 62؛ 73 )، در آداب شکار پادشاهان فارس ( 1/ 140)، مسائل و موجودات ماورایی و اجنّه (1/ 188؛ 295 و 6/46؛ 141)، چگونگی الهام خداوند به حیوانات(2/148)، الفاظ قرآن کریم( 1/ 208؛ 348 )، تأویل و تفسیر سورۀ کهف( 2/ 188 )، علم حدیث (1/ 330)، معرفی پیامبران دروغین( 4/369 )، عقاید زرتشت ( 5/67 )، بحثي دربارة کتاب تورات (1/ 98)، تعبیرِ در خواب دیدن حیوانات (1/ 271)، آداب و رسوم مردم مناطق مختلف دنیا، بالاخص اعراب، همچون داغ کردن شتر و خوردن گوشت گربه( 1/ 163 و 357 و 197)، بحث‌هایی در علم لغت (2/ 79) مسائل فقهی و چگونگی استهلال( 2/ 24 و 3/7)، بحث‌های جدید در زیست جانوری و چگونگی زاد و ولد حیواناتی که مذکر و مؤنث ندارند (3/ 361؛369)، در مسائل پزشکی مثل امراض حیوان و انسان و راه‌های مداوا(1/111 و4 /125)، تعویذ، طلسم و خرافات(4/ 186 و 5/ 396 )، نجوم و ستاره‌شناسی در نزد اعراب( 6/31 )، شرایط زیج( 2/ 259)، داستان سنمار (1/ 23) و داستان‌های کوتاه و متنوع ديگر با حكاياتي از کلیله و دمنه (3/  123 و 7/ 97)، عذاب حیوان و اطفال در قیامت (3/ 393) و غيره.

امّا ساختار محتواي هفت جلدي كتاب:

مجلد اوّل با مقدمه‌اي مفصل آغاز مي‌شود كه ضمن آن جاحظ به منتقدان آثارش –كه فهرست بيش از چهل اثرش را ياد كرده- پاسخ مي‌دهد(1/3-10) سپس به فوايد و ويژگيهاي اين كتاب پرداخته و از آن بسيار تمجيد نموده(1/10-13) و با عنوان اثري براي همة اقشار ياد كرده است(1/11). مقدمه پس از آن با مباحثي چون تقسيم كائنات (بي‌جان و جاندار)، كواكب، زمين و ساختار آن، انواع جانداران (فصيح و اعجم) و غيره بسط داده شده است(1/26-37). سپس باز از الحيوان دفاع نموده و توجيه مي‌كند كه چرا در اين كتاب جِدّ و طنز به هم آميخته(1/37-38)، با مباحث ادبي همچون خط و انواع آن توأم با اشعار شعرا و اقدال حكماي عرب دربارة خط و فضيلت قلم و كتاب و كتابت و تعليم، شعر عرب و عدم امكان ترجمة آن با تأكيد بر ارزش ترجمه و شرايط مترجم، و غيره. اين مجلد با پرداختن به سگ و هجاي آن به پايان مي‌رسد.

مجلد دوم با احتجاج صاحب سگ به اشعار و امثال عرب شروع شده و در واقع ادامة مبحث پاياني مجلد اوّل است، توأم با آيات، احاديث، حكايات و امثال متنوع ديگر. سپس به خروس مي‌پردازد (2/238 به بعد) و بحث را با عنوان «سهل بن هارون و ديكة» به پايان مي‌برد.

مجلد سوم، به كبوتر، مگس، كلاغ، هدهد، كركس، و خفّاش اختصاص يافته است، و طبق معمول آميخته به داستان‌ها و امثال و اشعار است.

در مجلد چهارم، مورچه، ميمون، خوك، مار، شترمرغ، و در نهايت انواع و اهميت آتش در ميان ملل و اديان گوناگون بحث شده است.

در مجلد پنجم، نيز ابتدا به ادامة مبحث آتش از مجلد پيشين پرداخته شده، و سپس به مباحثي چون: رنگها و انواع آن و ارجحيت دو رنگ سفيد و سياه به عنوان رنگ‌هاي مادر، ماهيت آب و اهميت آن، و دوباره بحث دربارة آتش، مدايحي دربارة نصارا، يهود و مجوس؛ بخش دوم از همين مجلد دربارة حيواناتي چون موش، گربه، عقرب، شپش، ساس، عنكبوت، و قورباغه است، توأم با اشعار و اقوال و احاديث و امثال.

مجلد ششم، با فهرستي از مباحث مجلدات پيشين آغاز مي‌شود. پس از آن به سوسمار و خواص آن پرداخته شده، و قصيدة بِشر بن مُعتَمِر در شگفتي‌هاي حيوانات شرح داده شده، و حكاياتي از غول‌ها و جنيان آورده شده، مبحثي دربارة خرگوش، با اشعاري دربارة وحوش و حشرات، مبحث ثار (خون‌بها) نزد عرب و ماهيت ترس، خواص و ماهيت سوسماري به نام وَرَل و سپس پلنگ، و در نهايت با نوادر اشعار و احادث و امثال اين مجلد به پايان رسيده است.

مجلد هفتم كه آخرين مجلد و از ديگر مجلدات كم حجم‌تر است، با مبحث احساس در حيوانات شروع مي‌شود، سپس جاحظ انگيزة خود را جهت تأليف اين كتاب بازگو مي‌كند كه بيان حكمت خداوند و قدرت بي‌پايان او در ايجاد موجودات و اسرار آن بوده است. در ادامه مباحثي دربارة فيل، زرافه، و نظاير آن آورده شده و كتاب به پايان رسيده است.

گويا در نظر جاحظ كتاب در همين‌جا به پايان نرسيده و او در نظر داشته كه مجلدات ديگري به كتاب بيفزايد، اما فرصت آن را نيافته(طه نجم، ص14) و در جاي‌جاي كتاب به ناقص بودن و عدم انسجام آن اشاره كرده و از پيري خود و گستردگي كتاب اشاره نموده است(از جمله: 4/208-209).

زبان جاحظ در فضاي حاكم بر كتاب، همچون اغلب آثارش، طنزآلود است و به بهانه‌هاي مختلف از آیات، احادیث، اقوال بزرگان، اشعار شعرای معروف عرب، داستان‌ها و تمثیل‌های کوتاه و جالب، و ضرب المثل‌های مشهور عربی بهره برده و همین ویژگی، باعث شده كه یکی از مهم‌ترین آثار ادب عربي به شمار آيد؛ شايد اين به اين دليل بوده كه وي به دليل حجم گستردة كتاب، بتواند خوانندگانش را خشنود نگه دارد و از ملالت آنان جلوگيري كند(فاخوري، ص37).

مهم‌ترین منابع وي را مي‌توان چنين برشمرد: 1. قرآن و حدیث پیامبر(ص) 2.کتاب الحیوان و النبات ارسطاطالیس و آثار جالينوس 3. آثار مسلمانان قبل از او که در این رشته تألیفاتی داشته‌اند 4 . اشعار عربی که در توصیف صفات و عادات حیوانات از آنها بهرۀ بسیاری برده است 5. آثار و آرای معتزله و مباحث رایج کلامی بین معتزله 6 . تجربيات و معاينات شخصیِ وي که در سفر و حضر مشاهده نموده؛ از جمله با دریانوردان در مورد موجودات دریایی بارها گفت و شنود داشته و از گفته‌های آنها در نوشتن کتابش بهره برده است (جاحظ، الحيوان، 2/ 126؛ طه نجم، ص29-32؛ فاخوري، ص34).

این کتاب از همان زمان تألیف شهرت و اعتبار فراوانی یافته و معاصران جاحظ به مطالب آن استناد کرده و از آن بهره برده‌اند چنان که ابن قتیبه (د. 276ق.) که معاصر جاحظ بوده با اجازه از خود وی در اثرش عیون الاخبار از مطالب الحیوان استفاده نموده (ابن قتیبه، ج2 ، ص 106 و 70) و همچنین ابوحیان توحیدی در اثرش الامتاع و المؤانسه از آن نقل قول مستقیم كرده است(طه نجم، ص 53).

بعد از جاحظ الحیوان مورد توجه نویسندگان و مؤلفان بسیاری قرار گرفته و آثار فراوانی به متابعت از الحیوان تألیف شده‌اند. حتی برخی از نویسندگان، الحیوان را چندین بار تهذیب و خلاصه‌نویسی و از آن اقتباس کرده‎اند. برخی از این آثار عبارتند از: روح الحیوان از ابی‌القاسم هبةالله بن القاضی الرشید جعفر (د. 608ق.)(هارون، ص14)؛ خلاصة الحیوان از الموفق بغدادی(همان)؛ تهذیب الحیوان الجاحظ از ابن منظور محمد بن مکرم بن نجیب الدین الإفریقی؛ عجایب مخلوقات از زکریا بن محمد قزوینی (د.682 ق.)؛ حیاة الحیوان الکبری از کمال الدین محمد بن موسی دمیری(د. 808ق.) و غيره.

چاپ‌هاي الحيوان: مجلد اوّل آن نخستين بار به نام البارع في الادب و الجامع في حكم العرب به كوشش محمد افندي ساسي مغربي در 1323ق/1905م. در مصر منتشر شد؛ سپس جلد دوم تا پنجم نيز در سال‌هاي 1323-1324ق./ 1905-1906م. در مصر انتشار يافت؛ و مجلد ششم و هفتم آن به كوشش محمد بدرالدين نعساني در سال 1325 ق./ 1907م. به چاپ رسيد.

پس از آن، عبدالسلام هارون هر هفت مجلد را دوبار و همزمان بين سال‌هاي 1938-1947م. و نيز 1938-1945م. در قاهره منتشر نمود كه بارها تجديد چاپ شد، از جمله چاپ 1958م. در مطبعة عيسي الباني الحلبي و چاپ 1965م. و چاپ دار مكتبة العرفان در هفده جزء.

سپس در سال 1376ق/1957م. تلخيصي از الحيوان با عنوان تهذيب الحيوان للجاحظ حاوي منتخب 150 قطعه از آن، توسط عبدالسلام هارون در قاهره منتشر شد. همچنين در سال 1949م. منتخباتي از الحيوان با عنوان «برگزيده‌اي از كتابهاي جاحظ» به كوشش پلا، در پاريس منتشر شد(مساح، ص204-205).

منابع:

ابن جلجل، ابی داود سلیمان بن حسان الاندلسی، طبقات الاطبا و الحکما، به تحقیق فواد سید، دار الکتب و الوثاق القومیه بالقاهره، 1955م.

ابن خلکان، ابی العباس شمس الدین احمد ، وفیات الاعیان و انبا ابناء الزمان، دار الفکر بیروت، 1970م.

ابن العماد الحنبلی، ابی فلاح عبدالحی، شذرات الذهب فی اخبار من ذهب، مکتبه القدسی، قاهره، 1350ق-1809م.

ابن قتیبه الدینوری، ابی محمد عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، دار الکتب العربی بیروت، بی‌تا.

ابن منظور الافریقی، محمد بن مکرم بن نجیب الدین، تهذیب الحیوان، به تحقیق محمد جبر عبدالحمید، دار الجیل بیروت، 1413ق- 1992م.

ابن ندیم، محمد ابن اسحاق، الفهرست، ترجمۀ محمد رضا تجدد، انتشارات اساطیر، چاپ اول 1381ش.

ابوالحب، جليل، نقول الجاحظ من ارسطو في الحيوان، بغداد، 2001م.

ارسطاطالیس، فی کون الحیوان، ترجمه یوحنا بن بطریق، به کوشش یان بروخمان یوان دروسات لولوفس، المطبوعات الکویت، 1971م.

همو، اجزاء الحیوان، ترجمه یوحنا بن بطریق،  و به سعی دکتر عبدالرحمان بدوی، المطبوعات الکویت، 1977 و 1978م.

افرام بستاني، فؤاد، «الجاحظ، كتاب الحيوان»، الروائع، بيروت، 1955-1957م.

جاحظ بصری، ابوعثمان عمرو بن بحر، الحیوان، تحقیق و شرح عبدالسلام هارون، دار احیاءالتراث العربی، بیروت،1388ق- 1969م

همو، البیان و التبیین، دار احیا التراث العربی، بیروت 1968م.

حاجري، طه، «تخريج نصوص ارسطو طالية في كتاب الحيوان»، مجلة كلية الآداب، اسكندريه، 1951-1954م.

حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، دار الفکر بیروت، 6 ج، 1402ق-1982م.

دمیری، کمال الدین محمد بن موسی، حیات الحیوان، منشورات الرضی، قم ، 1364ش.

طه نجم، وديعة، منقولات جاحظ عن ارسطو فی کتاب الحیوان، جامعة الکویت، منشورات معهد المخطوطات العربی، 1405ق – 1985م.

فاخوري، حنا، الجاحظ، بيروت، 1956م.

قزوینی، زکریا بن محمد ، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، فردیناند ووستنفلد گوتینگن،  چاپ افست 1967م.

قفطی، علی بن یوسف، تاریخ الحکما، نشر یولیوس لبرت، مهد تاریخ العلوم العربیه و الاسلامیه فرانکفورت، 1419ق- 1999م.

القیروانی، ابی اسحاق ابراهیم بن علی الحُصری ، جمع الجواهر فی الملح و النوادر، به اهتمام علی محمد البجاوی، دار احیا الکتب العربیه،1372ق- 1953م.

مساح، رضوان، «جاحظ: كتابشناسي جاحظ»، دائره المعارف بزرگ اسلامي، ج17، تهران، 1388ش.

هارون، عبدالسلام، مقدمه بر: الحیوان، ابوعثمان عمرو بن بحر جاحظ بصری، دار احیاءالتراث العربی، بیروت، 1388ق- 1969م.

/يوسف بيگ‌باباپور/