علی تاری قرطاول[1]
دکتر رسول دهقان ضاد[2]
چکیده
ادبیات تطبیقی در دوره معاصر بدلیل توجه به ادبیات ملل مختلف و مفهوم تأثیر و تأثّر، از اهمیت بسزایی برخوردار بوده است؛ در این بین غدیرخم که همواره ارتباط تنگاتنگی با امامت و خلافت شیعه دارد مورد توجّه شاعران و نویسندگان بسیاری برای اثبات حقّانیت شیعه بوده است و این شاعران این گوهر ارزشمند را در لابلای سرودههای دلنشین خود گنجاندهاند. علاءالدین حلّی (786م) و سید محمد حسین بهجت تبریزی (1285ش) هر دو از شاعران نامور زبان و ادب عربی و فارسی به شمار میآیند که همواره ارادت خاصّه خود را نسبت به اهل بیت (ع) ابراز داشتهاند. در پژوهش حاضر، نگارندگان با هدف تطبیق غدیریههای فارسی و عربی (مورد پژوهی غدیریه دو شاعر) و با روش توصیفی – تحلیلی به جنبه های مشترک در موضوع غدیر و مسأله امامت و همچنین جایگاه ادبیات ملتزم نزد دو شاعر پرداختهاند. از نتایج مهم پژوهش حاضر میتوان به بررسی موشکافانه حادثه غدیر خم نزد هر دو شاعر و تأکید بر حقانیت امامت علی ابن ابیطالب، دفاع از مظلوم و دعوت به آگاهی مردم، بسامد تشبیه و استعاره در غدیریه، دلاوریهای علی (ع) در جنگ بدر و اُحُد و ذکر حوادث کربلاء اشاره کرد که در شعر شهریار و علاء الدین حلّی نمایان است.
واژگان کلیدی: غدیریه، علاءالدین حلی، شهریار، ادب تطبیقی.
1-1. مقدمه
ادبیات دینی و آیینی دو ملّت ایران و عرب، تجلّی گاه تفکر و اعتقادات و شور و شعورآنان بوده که ادبیات منظوم و منثور اهل بیت (ع) اعم از شعر، خطبه، دعا و کلمات قصار تنها قسمتی از این ادبیات را به خود اختصاص داده است، افزون برآن جوشش عشق و محبت به این خاندان در ضمیر انسانهاي پاك طینت، خالق ادبیاتی گشته که شعر عاشورا گستردهترین میراث آن محسوب میشود. ظلم و ستمی که در طول تاریخ از زمان رسول خدا و ائمۀ اطهار بر امامان و پیروان ایشان رواداشته شد، باعث گردید تا میراث ادبی آنها منعکس کنندة فریاد اعتراض بر ظلم و ظالم در هر زمان و مکان و منادي انقلاب و قیام در شرق و غرب زمین باشد (شبّر، 1409 ، ج 1: 8). سرودن شعر درباره حضرت علی(ع) و مدح وی در قالب شعر، سابقه طولانی دارد. بعد از رحلت پیامبر گرامی اسلام(ص) و به وجود آمدن اختلاف در بین مسلمانان، ابتدا بعضی از شاعران عرب از جمله: فرزدق، دعبل، کمیت و… در تایید مقام و منقبت امیر مومنان و فرزندان بزرگوارش اشعار گران سنگی سرودند؛ اما بازتاب ستایش و مدح حضرت علی(ع)، فقط در بین شاعران عرب نبود، بلکه در زبان فارسی نیز شاعران فراوانی زبان به ستایش مولای متقیان و وصف واقعه عظیم غدیر گشودهاند و عشق و علاقه فارسی [زبانان] به امیرالمومنین حضرت علی(ع)، به شکل های مختلفی در شعر و ادب فارسی نمود پیدا کرده است. ویژگیهای فردی و اجتماعی حضرت علی(ع)، پرورش او در دامان پیامبراکرم (ص)، تولد در کعبه، گشودن در قلعه خیبر، همسر حضرت فاطمه(س) بودن و… آن حضرت را در اندیشه فارسی زبانان به مرتبه قهرمان بی مثال رسانده است. به گونه ای که بسیاری از شاعران آن حضرت را نمونه یک انسان کامل و قهرمان دینی خود برشمردهاند. عالم محقق، آيت الله علامه عبدالحسين اميني ( 1320-1390 ق)، در كتاب ارزشمند الغدير به ادبيات عرب با تكيه بر واقعة غدير نگريسته و يافته هاي پژوهش خود را در اين كتاب ثبت كرده است. نويسندة كتاب الغدير بارها اشاره ميكند كه در خلال منابع و آثار اسلامي، اشعاري از شاعران قرنهاي گذشته درمورد غدير يافته است كه به علت اين كه شاعر گمنام بوده يا شرح حالي از او نيافته، شعر او را نقل نكرده است. از اين جمله برمي آيد كه تعداد شاعران غدير بيش از آن است كه در اين كتاب ياد شده است. از جمله این شاعران علاءالدین حلی است که اشعار دلنشین و زیبایی را (از جمله قصاید سبع الطوال، الغدیر) دربارهی امام علی (ع) و جریان غدیر سروده است. در طرف مقابل سید محمد حسین بهجت تبریزی ملقّب به شهریار اشعار فراوانی (قصیده علی ای همای رحمت، بأبی انت و أمّی، مناظره مولانا، و قصیده ای در باب خطبه غدیر) را در دیوان خویش درباره علی (ع) به رشته نظم درآورده است؛ ابیاتی که هر مخاطبی را به یاد غدیر خم و امامت امیرالمؤمنین میاندازد. اشعار دينى او نشأت گرفته از مذهب تشيع و ارزش هاى فاخر اسلامى بود. وى افكار دينى را با امور جامعه خود تطبيق داده است و دوستدار و محبّ اهل بيت (ع) بود و آنان را ستايش مى كرد و مى ستود و با سرودن بيش از بيست غزل و قصيده كه شامل حدود هفتصد بيت در مدح اهل بيت (ع) مى باشد، در جهان تشيع شهرت يافت. از جمله اين اشعار مى توان به اشعارى در وصف و بيان خصلت ها و اخلاق نيكو و پسنديده ى حضرت على (ع) اشاره نمود. (ممتحن،1390: 153).
از آنجا که این تحقیق بر اساس نظریهي فرانسوي ادبیات تطبیقی انجام میشود، نخست باید شرایط انجام پژوهش تطبیقی بر پایهي این نظریه وجود داشته باشد. در نظریهي فرانسوي دو اصل براي انجام پژوهش تطبیقی میان دو اثر یا جریان ادبی لازم است: الف) میان دو اثر یا جریان ادبی مورد مقایسه اختلاف زبانی وجود داشته باشد؛ ب) میان دو اثر یا جریان ادبی امکان تأثیر و تأثرّ و ارتباط تاریخی وجود داشته باشد (کفافی،1382:ص 17). در همین راستا با توجّه به اینکه یک شاعر از زبان عربی (علاء الدین حلّی) و دیگری از زبان فارسی (شهریار) است و اینکه هر دو شاعر در زمینه غدیریه سرایی جزو شعرای طلایه دار خود به شمار می آیند شرایط مذکور برای تطبیق اشعار این دو شاعر وجود دارد.
1-2 پیشینۀ پژوهش
دربارۀ غدیریه های شعر در دو ادب فارسی و عربی، کما بیش مقالاتی نگاشته شده است و نیز در مورد این دو شاعر بطور جداگانه و مستقل پژوهشهایی صورت گرفته است؛ جزو شرح اولين قصيده غدیریه که توسط شهيد اول صورت گرفته است متاسفانه هيچ نشانهای از این اثر بر جای نمانده است بنابراین بررسی این اثر نفيس با همين شيوه وروشی که مورد نظر محقق می باشد به جرأت می توان گفت که در نوع خود جدید می باشد. بر همين اساس در ذیل فقط به چندین کتاب که تنها به جمع آوری قصائد ویا به شرح حال خيلی مختصر از زندگی شاعر پرداخت شده اشاره ميگردد: «ادب الطّف او شعراء الحسين (ع)» اثر جواد شبّر در انتشارات دارالمرتضی. «اعيان الشيعه» اثر السيد محسن الامين الآملی، جلد هشتم، در چاپخانه دار التعارف والمطبوعات. «ریاض العلماء» اثر گرانقدر ميرزا در جلد سوم، عبدالله افندی استان قدس رضوی. «الغدیر فی الکتاب والسنه و الادب» اثر عبدالحسين الاحمد الامينی، در جلد 6 صفحه 356، انتشارات دار الکتب الاسلامی می باشد؛ که همگی این کتابهای فقط صرفاً درباره شرح زندگانی این ادیب شهیر بوده است. پایاننامههای مختلفی در زبان عربی و فارسی به مسأله مهمّ غدیر اشاره داشتهاند از آن جمله: «تجلی غدیرخم در شعر معاصر لبنان» اثر افسانه نور محمدی، مریم حکمت نیا در دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه قم، سال 1393، و همچنین پایاننامه «بررسی سبک شناسانه به غدیریههای عصر اول عباسی»، توسط کبری صالحی و اساتید راهنمایشان، در دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه شهید چمران اهواز، سال 1394 دفاع شده است. از مقالاتی که در دو ادب فارسی و عربی به غدیر پرداختهاند: بررسی تطبیقی غدیریه بولس سلامه و عبدالمسیح انطاکی نویسنده: مصطفوی نیا،محمد رضی؛ توکلی محمدی،محمود رضا؛ نیکنام،رحمان؛ مجله: پژوهش نامۀ علوی» پاییز و زمستان1391- شماره 6، بررسی تطبیقی غدیریههای فارسی و عربی(مطالعه مورد پژوهانه: غدیریههای شهریار و بولس سلامه) نویسنده: شمس الديني اعظم، خسروي كبري مجله: کاوشنامه ادبیات تطبیقی، پاییز 1390 – شماره 3. غدیر در شعر فارسی از کسایی مروزی تا شهریار تبریزی، نویسنده: صحتی سرو رودی،محمد؛ مجله: علوم حدیث، بهار 1377 – شماره 7.از این رو پرداختن به جنبههای مشترک شعری دو ادیب شهیر فارسی و عربی زوایای فراوانی از روابط نزدیک فرهنگی و ادبی را آشکار خواهد کرد.
1-3 سوالات و فرضیه ها
سوال نخست: شهریار و علاء الدین حلّی در بیان مضامین غدیر از چه صنعت بیانی بیشترین بهره را گرفتهاند؟ و دوّم: نقاط افتراق و اشتراک غدیریههای علاءالدین حلی و شهریار چه مواردی میباشند؟ فرضیۀ پژوهش بر این اساس استوار است که هر دو شاعر از عناصر بیانی همچون مجاز، استعاره و تشبیه بیشترین استفاده را کردهاند که در شعرشان جلوه نمایی میکند. و همچنین مؤلفه های وطن دوستی و مقاومت این دو شاعر شهیر کاملاً مشابه است و نقاط افتراق کمی بین شان دیده می شود؛ علاءالدین حلی و شهریار ، بيان جایگاه متعالی و مقام عالی امامان معصوم (ع) بویژه امام علی (ع)و رثاءبر مصيبت رفته بر سيد الشهداءامام حسين (ع)، دلاوری های علی (ع) در جنگها، ارزش خطبه غدیر را در سر خویش می پرورانند، و نیز هر دو به عنوان پیشگامان اشعار شیعی در سرزمین خویش نقش مهمّی داشته اند.
1-4 ضرورت و اهمیّت
ادبیات تطبیقی در دورهی معاصر به لحاظ مطرح شدن و گسترش مباحثی همانند ترجمه، نقد ادبی، جهانی شدن مسائل مربوط به عرصهی فرهنگ و ادبیات و گفتگوی میان تمدّنها بسیار حائز اهمیّت شده است. از این رو، در بین تأثیر و تأثّرهای متقابلی که فرهنگ و ادبیات ملل مختلف بر یکدیگر داشتهاند، میزان تأثیر و تأثّر ادبیات عربی و فارسی از همدیگر، امری است که بر هیچ محقّق و پژوهندهی کاوشگری در عرصهی ادبیات فارسی و عربی پوشیده نیست. هدف پژوهنده از انجام تحقیق مورد نظر این است که تا با بهرهگیری از جدیدترین منابع موجود، شگردهای بیانی در ادبیات شیعه میان دو شاعر علاء الدین حلّی و شهریار و تأثیرگذار در متن شعری را معرفی نماید و از اهمیت و جایگاه آن شگردها در نقد متن ادبی سخن گوید. در گام بعدی برآنست تا نحوه و میزان بکارگیری تکنیکهای مورد نظر در شعر دو شاعر طلایه دار در عرصه شعر و ادب متعهد فارسی و عربی (علاء الدین حلّی و شهریار) مورد ارزیابی قرار گیرد تا مشخص شود که این مضامین شیعی تاچه اندازه برای هر دو شاعر اهمیت داشته و چگونه در متن شعریشان آن را به کار گرفته اند. و همچنین احياء آثار بر جای مانده از شاعران شيعی که یک تکليف دینی وآرمانی محسوب می گردد نگارندگان را بر آن داشت، تا با معرفی بی بدیل ترین اثر گمنام شيعی، که در نوع خود یه دوره کامل و جامع از تاریخ تشيّع بازبان منظوم وسرشار از زیبائيهای لفظی ومعنوی است گامی هرچند کوچک در این وادی بيکران بردارد. بنابراین با معرفی این اثر نفيس به لحاظ محتوائی ومعنایی وهنری و وجاهت علمی و دینی و اجتماعی صاحب اثر که در تک تک ابيات هویدا گردیده است، تأثيرات سازنده ای را بر علاقمندان به مطالعه در علوم انسانی و دینی خواهد گذاشت. و ریشه یابی علل این تاثير گذاری و معرفی آن موجب قوام فرهنگ ملّی ومذهبی ميشود وکليدی است که بسياری از مبهمات را راهگشا است. در نهایت آنچه به دست میآید این است که دفترهای شعری دو شاعر از منظر موارد یاد شده به صورت مستقل و روشمند مورد نقد و ارزیابی قرار میگیرد و سبب میگردد تا مخاطبان به جایگاه ادبی آن دو پیببرند.
2- دانشجوی دکتری زبان و ادبیات عربی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات تهران.
3- استاد یار دانشگاه قم ،گروه آموزشی زبان وادبیات عربی.
منبع :
جُستارها و جَستارها (مجموعه مقالات در حوزۀ تاریخ، فرهنگ، نسخ خطی و اسناد)
دفتر دوم
به كوشش: دكتر یوسف بیگباباپور
