یوسف بیگ‌باباپور*
درآمد:
نظام‌الدین عبدالعلی بن محمد بن حسین (متوفی 934ق. / 1528م.)، مشهور به فاضل بیرجندی، ریاضیدان، ستاره شناس و شارح پرکار آثار نجومی و دانشمند جامع الاطراف و ذی فنون در زمان خویش بود که در اهم شاخه‌های علوم اسلامی تبحر داشته و به شهادت آنچه از آثارش که به دست ما رسیده، در اکثر فنون زمان خویش قلم زنی نموده است.
آنچه امروز از آثار این دانشمند بزرگ در دست داریم، در دو عنوان کلی می‌توان دست‌بندی کرد: نخست آثاری که خود وی به تألیف آن به عنوان یک اثر مستقل اقدان نموده، و دوم آثاری که در آن به شرح آثار پیشینیان پرداخته است.
امّا طبق آنچه در فهارس نسخ خطی که تا امروز منتشر شده و از آثار بیرجندی گزارشی داده‌اند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد و از زوایای مختلف به طبقه بندی آنها پرداخت:
نخست: آثار فارسی و عربی شناخته شدۀ (محتوم و منسوب) بیرجندی:
الف) آثار فارسی:
1- ابعاد و اجرام که با عناوینی چون مساحت سطوح اجسام، بدایع آثار هفت اقلیم، عجایب الاجرام، عجایب البلدان و الجبال، اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، و مسالک و ممالک از او یاد شده، در سال 930ق. / 1524م. برای وزیر خواجه غیاث‌الدین حبیب‌الله خان، در یک مقدمه و دو مقاله و خاتمه‌ای ترتیب یافته است:
مقالۀ اوّل در اشیایی که مقصد بر آن مترتب است؛ مقالۀ دوم در معرفت مساحت افلاک و کواکب، ابعاد، ثخن، اقطار کواکب، حرکت شبانه روز.
و در خاتمه ملحقاتی در چهار مسئلۀ نماز و قبله آورده است: اوّل، وقت نماز پیشین، دوم معرفت سمت قبله، سوم معرفت زمان نصف‌اللیل، و چهارم معرفت وقت دعا.
برخی منابع بیرجندی در تألیف اثر حاضر، آثاری چون صورالاقالیم ابوزید بلخی، و تحفه الغرایب و آثار البلاد زکریای قزوینی بوده است.
و آغاز آن چنین است: الحمدلله الذی زین السماء بزینت الکواکب… اما بعد بر ضمیر منیر ارباب فطنت و خاطر مستنیر اصحاب خبرت واضح و لایح است که … .
دربارۀ این رساله، نک: فهرستوارۀ منزوی 1/165؛ دانشنامه جهان اسلام 5/151-152؛ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی 13/376؛ آینۀ پژوهش، سال9، شمارۀ 2، خرداد و تیر 1377، ص44-45؛ الذریعه 1/71؛ نسخه‌های فارسی منزوی 1/205؛ فهرست مشترک پاکستان منزوی 1/225؛ مؤلفین کتب چاپی مشار 3/889؛ فهرست نسخ خطی دائره‌المعارف بزرگ اسلامی 1/6؛ تاریخ ادبیات در ایران صفا 5/347.
2- تحفۀ حاتمیه، موسوم به رساله در اسطرلاب یا بیست باب در معرفت اسطرلاب، که تألیف آن در جمادی‌الاوّل سال 900 ق. به پایان رسیده است. این کتاب جز شرح بیست باب اوست که ذکر آن خواهد آمد. شیخ آقا بزرگ تهرانی بدان اشار نموده و از نسخه‌ای از آن در نجف خبر داده است.
نک: الذریعه 3/425؛ نسخه‌های فارسی منزوی 1/252؛ مقدمۀ مهراب اکبریان بر همین رساله در: ماهنامۀ فرهنگی سیمرغ، سال1، شمارۀ4، اردیبهشت 1369؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/152؛ استوری 2/81؛ هدیه‌العارفین 1/586؛ ریحانه‌الادب 1/189؛ جبیب‌السیر 3/117.
3- بیست باب در معرفت تقویم تام، که مباحثی نیز دربارۀ احکام نجوم دارد و در سال 883ق. تألیف آن به پایان رسیده است. ملا مظفر گنابادی شرحی بر آن نوشته است.
نک: دانشنامۀ جهان اسلام 5/193-195؛ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی 13/376؛ فهرست کتب چاپی مشار 1/843؛ مؤلفین کتب چاپی مشار 3/889.
4- ترجمۀ تقویم البلدان ابوالفداء (تألیف 721ق.) که در سال 927ق. این ترجمه به پایان رسیده و علاوه بر ترجمه، افزودگی‌هایی در حساب مساحت اقالیم توسط مترجم دارد و به روش جدولی (تقویمی) ترتیب یافته، در یک مقدمه و دو مقاله:
مقدمه، در بیان طریق مساحت زمین؛
مقالۀ اوّل، در معرفت اقالیم و مواضع مشهوره در نُه فصل: اوّل، در معرفت آنچه میان خط استوا و اقلیم اوّل است؛ دوم در معرفت اقلیم اوّل و مواضع مشهور آن؛ فصل سوم تا هشتم اقالیم دوم تا هفتم؛ نهم در معرفت آنچه داخل اقالیم نیست از جانب شمال.
مقالۀ دوم، در حدود ولایات و بحار و بحیرات و انهار و جبال مشهور، در پنج فصل: اوّل، در تحدرد ولایات، دوم بحار عظیمه، سوم بحیرات مشهوره، چهارم انهار، پنجم جبال.
و آغاز آن چنین است: بسمله، اما بعد، این مختصریست در معرفت مساحت ارض و تقسیم آن با اقالیم و معرفت امکنۀ مشهور در هر اقلیمی….
نک: فهرستواره منزوی 1/184-185؛ نسخه‌های فارسی منزوی 6/3944؛ الذریعه 4/90؛ تاریخ نظم و نثر نفیسی 2/807؛ کشف الظنون 1/468.
5- رساله در هیئت، که برخی از جمله آقابزرگ تهرانی آن را از بیرجندی دانسته‌اند. ناجی نصرآبادی نیز نسخۀ خطی موجود در آستان قدس را با عنوان رساله در هیئت همین اثر می‌داند.
نک: دانشنامه جهان اسلام 5/152؛ آینۀ پژوهش، س9، ش2، ص44.
6- معرفت فلاحت یا کشاورزی‌نامه یا فن کشت و زراعت و ارشاد الزراعه، در دوازده باب است.
نک: معرفت فلاحت، مقدمۀ ایرج افشار؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/152.
7- شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب که تألیف آن در سال 899ق. به پایان رسیده و آن شرحی است بر رسالۀ بیست باب خواجه نصیر طوسی، که به نام خواجه ناصرالدین وزیر و به درخواست برخی دوستان و دانشمندان نگاشته است.
آغاز آن چنین است: بسمله، فاتحۀ خطاب در هر باب و خاتم مقال در هر… امّا بعد فیقول… .
نک: نسخه‌های فارسی منزوی 1/312-314؛ الذریعه 13/130؛ الاصطرلاب گورگیس عواد 170.
8- شرح زیج جدید سلطانی یا شرح زیج الغ‌بیگ یا شرح مفصل زیج سلطانی که در سال 929ق. تألیف آن به پایان رسیده است. قسمتی از این اثر به اشتباه در فهرست دنا نسخۀ مستقل فرض شده (آستان قدس، ش4/12077) و آن مقدمۀ مقالۀ سوم است که با عنوان کواکب و توابع آن معرفی شده است.
نک: دانشنامه جهان اسلام 5/152-153؛ فهرست آستان قدس 10/159-160؛ فهرست ملک 6/250؛ فهرست دنا 8/826.
9- ادعیۀ قرآنی، یا ادعیۀ قرآن، با موضوع دعا برگرفته از آیای قرآن که بر اساس نسخۀ موجود در کتابخانۀ آستان قدس (ش10512) شناسایی و معرفی شده است. امّا چنین به نظر می‌رسد که از او نیست و جزو آثار منسوب به اوست، یا اینکه بخشی از دیگر اثر اوست.
نک: فهرست الفبایی آستان قدس 33.
10- رساله در سعد و نحس کواکب، در علم احکام نجوم که نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ دهگان اراک شناسایی و معرفی گردیده است.
نک: فهرست دهگان اراک 2/278.
11- طالع بینی، که از روی نسخۀ موجود از آن در کتابخانۀ ملی ایران (ش15669) شناسایی و معرفی گردیده و به احتمال از آثار منسوب به اوست.
نک: فهرست دنا 7/271.
12- قواعدالدعاء که از روی نسخۀ موجود آن در کتابخانۀ وزیری یزد (ش1/3272) شناسایی و معرفی گردیده و احتمالاً قسمتی از ادعیۀ قرآنی یا ترجمۀ بخشی از شرح الدرّالنظیم اوست.
نک: فهرست وزیری یزد 5/1595.
ب) آثار عربی:
13- الحاشیه علی شرح الملخص، که پس از سال 921ق. به پایان برده و آن حاشیه‌ای است بر شرح قاضی‌زادۀ رومی بر الملخص فی الهیئه چغمینی که در سال 813ق. ترتیب داده بود.
نک: دانشنامۀ جهان اسلام 5/152.
14- رساله فی صنعه آلات الرصد، که اوّل بار از روی نسخۀ خطی آن در کتابخانۀ رضا رامپور هند شناسایی و معرفی شده است. سپس نسخۀ دیگری در کتابخانۀ مرعشی و پس از آن در مدرسۀ آیت الله خویی از آن یافت شده که گویا نسخۀ مرعشی به خط بیرجندی است.
نک: دانشنامۀ جهان اسلام 5/152؛ ذیل بروکلمان 2/591؛ فهرست نسخه های خطی بیرجندی در کتابخانۀ مرعشی 35.
15- شرح آداب المناظره یا حاشیۀ آداب العضدی، شرح بیرجندی است بر رسالۀ آداب المناظرۀ قاضی عضدالدین ایجی (متوفی 756ق) در منطق.
نک: الذریعه 7/63؛ فهرست الفبایی آستان قدس، فکرت 320؛ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی 13/376.
16- شرح التذکره النصیریه فی الهیئه، که شرحی است بر التذکرۀ خواجه نصیرالدین طوسی و در سال 913ق. به پایان رسیده است.
نک: دانشنامۀ جهان اسلام 5/152؛ فهرست الفبایی آستان قدس 329.
17- شرح الدرّ النظیم فی خواص القرآن الکریم، شرحی است بر رسالۀ الدرّ النظیم فی خواص القرآن العظیم عبدالله بن اسعد یافعی. اوّل بار احمد بن محمد سکاکی بود که در ترجمۀ الدر النظیم خود بدان اشاره کرده و تاریخ اتمام آن را در 921ق. یاد کرده است. امّا آقا بزرگ تهرانی تاریخ اتمام این شرح را 901ق. می‌داند.
نک: الذریعه 8/83-84 و 13/245؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/152؛ دائره‌المعارف بزرگ اسلامی 13/376.
18- شرح الشمسیه فی الحساب، که بر رسالۀ الشمسیه نظام اعرج نیشابوری (728ق.) نگاشته و تاریخ تألیف آن 924ق. بوده است.
نک: فهرست آستان قدس 8/218؛ فهرست الفبایی آستان 344؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/153.
19- شرح الفوائد البهائیه فی القواعد الحسابیه، که بر رسالۀ الفوائد البهائیۀ عمادالدین عبدالله بن محمد بن عبدالرزاق حاسب معروف به ابن خوام (متوفی 724ق.) در ریاضی نگاشته است.
نک: الذریعه 13/336؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/153.
20- شرح المجسطی، یا شرح تحریر المجسطی، که بر تحریرالمجسطی خواجه نصیرالدین طوسی در سال 921ق. نگاشته است. برخی از جمله میرزا نصیر بن عبدالله طبیب در سال 1169ق. و خیرالله مهندس بر این شرح حاشیه‌هایی نوشته‌اند.
نک: الذریعه 13/142؛ نشریۀ دانشکدۀ الهیات مشهد، ش14، بهار 1354، ص317؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/153؛ نشریۀ نسخه‌های خطی 10/323.
21- شرح مختصر الهیئه، که شرحی است بر ترجمۀ عربی خواجه نصی طوسی از سی فصل در معرفت تقویم خود با عنوان مختصر الهیئه.
نک: دانشنامۀ جهان اسلام 5/153؛ الذریعه 14/61.
22- المختصر فی بیان آلات الرصد، که بر اساس نسخۀ شناخته شدۀ آن در کتابخانۀ آصفیۀ هند شناسایی و معرفی شده و تاریخ دقیق تألیف آن به درستی معلوم نیست.
نک: فهرست آصفیه 1/656؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/153.
23- حاشیه المختصر فی الصرف، در علم صرف و قواعد تصریف زبان عرب که حاشیه‌ای است توضیحی بر المختصر فی الصرف. این اثر اگرچه قراین قطعی در انتسابش به بیرجندی در دست نیست، امّا طبق آنچه در فهرست کتابخانۀ آستان حضرت عبدالعظیم (ع) آمده، از او دانسته شده است.
نک: فهرست آستان عبدالعظیم 1/222.
24- شرح النقایه مختصر الوقایه، یا شرح مختصر الوقایه که بر کتاب مختصر الوقایۀ صدرالشریعۀ ثانی، عبیدالله بن مسعود (ح 750ق.) در فقه نگاشته شده و مشکلات و غوامض متن را توضیح داده است. امّا در انتساب آن به عبدالعلی بیرجندی تردید است و طبق نظری که استاد عبدالحسین حائری داده‌اند، از بیرجندی بجدی است.
نک: فهرست آستان قدس 21/901؛ فهرست آستانۀ حضرت معصومه 1/128؛ فهرست مختصر مجلس شورا 509.
25- فایدۀ نجومی، عنوانی که در فهرست کتابخانۀ دانشکدۀ الهیات دانشگاه مشهد به بخشی از مجموعۀ شمارۀ 7/453 داده‌اند و چنین گمان می‌رود که بخشی از اثر دیگر اوست، در معرفت بهت سابق که در زیج جدید.
نک: فهرست الهیات مشهد 1/496.
دوم: موضوع‌بندی آثار بیرجندی:
الف) نجوم و احکام نجوم:
1- تحفۀ حاتمیه، موسوم به رساله در اسطرلاب یا بیست باب در معرفت اسطرلاب،
2- بیست باب در معرفت تقویم تام
3- الحاشیه علی شرح الملخص
4- رساله فی صنعه آلات الرصد
5- شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب
6- شرح التذکره النصیریه فی الهیئه
7- شرح زیج جدید سلطانی یا شرح زیج الغ‌بیگ یا شرح مفصل زیج سلطانی
8- شرح المجسطی، یا شرح تحریر المجسطی
9- شرح مختصر الهیئه
10- المختصر فی بیان آلات الرصد
11- رساله در سعد و نحس کواکب
12- رساله در هیئت
13- فایدۀ نجومی
ب) جغرافیا:
1- ابعاد و اجرام، مساحت سطوح اجسام، بدایع آثار هفت اقلیم، عجایب الاجرام، عجایب البلدان و الجبال، اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، و مسالک و ممالک
2- ترجمۀ تقویم البلدان ابوالفداء
ج) کشاورزی:
1- معرفت فلاحت یا کشاورزی‌نامه یا فن کشت و زراعت و ارشاد الزراعه
د) منطق:
1- شرح آداب المناظره یا حا آداب العضدی
هـ) علوم قرآنی و ادعیه:
1- شرح الدرّ النظیم فی خواص القرآن الکریم
2- قواعدالدعاء
3- ادعیۀ قرآنی، یا ادعیۀ قرآن
و) ریاضی:
1- شرح الشمسیه فی الحساب
2- شرح الفوائد البهائیه فی القواعد الحسابیه
ز) صرف:
1- حاشیه المختصر فی الصرف
ح) فقه:
1- شرح النقایه مختصر الوقایه
ط) طالع بینی:
1- رساله در طالع بینی.
سوم: طبقه‌بندی آثار وی بر حسب نوع تألیف: (تألیفات او، شروح و ترجمه ها و آثار منسوب)
الف) آثار تألیفی:
1- تحفۀ حاتمیه، موسوم به رساله در اسطرلاب یا بیست باب در معرفت اسطرلاب،
2- بیست باب در معرفت تقویم تام
3- رساله فی آلات الرصد
4- المختصر فی بیان آلات الرصد
5- ابعاد و اجرام، مساحت سطوح اجسام، بدایع آثار هفت اقلیم، عجایب الاجرام، عجایب البلدان و الجبال، اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، و مسالک و ممالک
6- معرفت فلاحت یا کشاورزی‌نامه یا فن کشت و زراعت و ارشاد الزراعه
ب) شروح و ترجمه‌ها:
1- الحاشیه علی شرح الملخص
2- شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب
3- شرح التذکره النصیریه فی الهیئه
4- شرح زیج جدید سلطانی یا شرح زیج الغ‌بیگ یا شرح مفصل زیج سلطانی
5- شرح المجسطی، یا شرح تحریر المجسطی
6- شرح مختصر الهیئه
7- ترجمۀ تقویم البلدان ابوالفداء
8- شرح آداب المناظره یا حاشیۀ آداب العضدی
9- شرح الدرّ النظیم فی خواص القرآن الکریم
10- شرح الشمسیه فی الحساب
11- شرح الفوائد البهائیه فی القواعد الحسابیه
ج) آثار منسوب: آثاری که در انتساب آنها به بیرجندی باید تردید نمود. مگر اینکه در تحقیقات بعدی بتوان دنبال قراین بیشتری بود:
1- رساله در هیئت
2- رساله در سعد و نحس کواکب
3- فایدۀ نجومی
4- قواعدالدعاء
5- ادعیۀ قرآنی، یا ادعیۀ قرآن
6- حاشیه المختصر فی الصرف
7- شرح النقایه مختصر الوقایه
8- رساله در طالع بینی
و البته چندین اثر منسوب دیگر به وی که ذکر آنها با توجه به قراین بسیار ضعیف ضرورتی ندارد.
چهارم: پراکندگی نسخ خطی بیرجندی در کتابخانه‌های مختلف:
1– ابعاد و اجرام، مساحت سطوح اجسام، بدایع آثار هفت اقلیم، عجایب الاجرام، عجایب البلدان و الجبال، اجرام سفلی و اوضاع اجرام علوی، و مسالک و ممالک
– دائره‌المعارف بزرگ اسلامی در تهران، ش3/4 و ش 1/82، قرن10 و 976ق. نک: فهرست 1/6. (2نسخه).
– آستان قدس رضوی در مشهد، ش5234 و ش5206، 961ق و قرن11، نک: فهرست 8/4-5. (2نسخه).
– مجلس سنا، ش1/1463، و ش323، و ش661 992ق. و 1100ق. و 1197ق، نک: فهرست سنا 2/276 و 1/164 و 2/9.(3نسخه)
– مجلس شورا، ش1/641 طباطبایی، و ش4918، و ش3/6363، و ش2140 و ش11/621، 1000ق و 1062ق و 1251ق، نک: فهرست 22/344 و 14/144 و 19/418 و 6/112 و 2/376 (4نسخه)
– مجموعۀ شخصی خادم حسینی در تبریز، ش7/39، قرن11، نک: دنا 1/106.
– کتابخانۀ طبسی در قم، ش2/837، نک: فهرست 1/54.
– علامه طباطبایی شیراز، ش2/1054، 1021ق. نک: نسخه پژوهی 3/132.
– دانشگاه تهران، ش8426، 1065ق. نک: فهرست 17/133.
– میکروفیلم دانشگاه تهران، ش2/1465ف، و 6066ف، و ش 1/3487ف، 1251ق. نک: فیلمها 1/605 و 3/196 و 2/151.
– مرعشی قم، ش3333، 1354ق. نک: فهرست 9/111.
– لغتنامۀ دهخدا در تهران، ش300، 1104ق. نک: نشریه 3/416.
– سپهسالار تهران، ش6/8360، بی تاف نک: فهرست 5/563.
و نسخه‌های در پاکستان (فهرست مشترک 1/225 و 10/13)؛ تاجیکستان، دوشنبه (فهرست 1/211)؛ تاشکند (فهرست 8/69)، گنج بخش (فهرست 3/595) و غیره موجود است.
2- تحفۀ حاتمیه، موسوم به رساله در اسطرلاب یا بیست باب در معرفت اسطرلاب
تنها اثر بیرجندی است که بسیار پرنسخه بوده و فقط در کتابخانه‌های ایران 144 نسخه از آن معرفی شده و کهن‌ترین نسخه‌های آن متعلق به آستان قدس رضوی است به شماره‌های 14116 و 4118 و 14121 می باشد که کتابت هر سه نسخه سدۀ 10 هجری است(نک: فهرست آستان 18/10-11؛ دنا 1/803-806)
3- بیست باب در معرفت تقویم تام
در کتابخانه‌های مختلف ایران از آن تنها 57 نسخه تا به حال شناسایی و معرفی شده است و کهن‌ترین نسخه‌های موجود آن در کتابخانۀ آستان قدس به شماره‌های 5247 و 12856 و 4/5242 می‌باشد. نسخۀ دیگری در کتابخانۀ ملک (ش14/688) موجود است که کتابت آن به قرن 10 می‌رسد و نسخۀ کتابخانۀ ملی (ش1/2633) و مجلس شورا (ش16094) نیز از قدمت قابل توجهی برخوردارند. نسخۀ دیگری در شیخ حیدرعلی در مشهد موجود است که 954ق. تاریخ کتابتش می‌باشد. (نک: دنا 2/595-597)
4- ترجمۀ تقویم البلدان ابوالفداء
تنها 2 نسخه در فهارس کتابخانه‌های ایران از آن شناسایی و معرفی شده که به قرار زیر است:
– دانشگاه تهران، ش 1762، قرن12، نک: فهرست 8/290.
– آستان قدس، ش5532، بی تا، فهرست 8/464.
بلوشه (1/388) و اته 2246-2247 از نسخه‌های خارج از ایران آن گزارش داده‌اند.
5- رساله در هیئت
به قول آقای ناجی نصرآبادی (آینۀ پژوهش، س9، ش2، خرداد-تیر 1377، ص44) نسخۀ موجود در آستان قدس که با مؤلفی ناشناخته معرفی شده، از بیرجندی است.
6- معرفت فلاحت یا کشاورزی‌نامه یا فن کشت و زراعت و ارشاد الزراعه
– سپهسالار، ش13/2925، 929ق، نک: مقدمۀ افشار بر این کتاب، ص23.
– مجموعۀ شخصی نصیری که از میرزا معتمدالدوله به صدرالافاضل رسیده و مرحوم افشار از نوۀ وی، فخرالدین نصیری امینی، گرفته، 1219ق. نک: همان.
– نسخۀ مجلس شورا، ش2804، 1004ق. نک: همان.
– لاهور، مجموعۀ محمود شیرانی (دانشمند لاهوری)، در کتابخانۀ پنجاب، ش4413، 1259ق. نک: همان.
– ملک، ش3/1503، 1293ق. نک: فهرست 5/277.
7- شرح بیست باب در معرفت اسطرلاب
نسخۀ خط مؤلف این اثر در کتابخانۀ مرعشی (فهرست 27/81) در قم موجود است. نسخه‌های دیگری از آن در: آستان قدس (فهرست الفبایی 94) و دانشگاه تهران (نسخه‌های فارسی منزوی 1/312) و سپهسالار (ش6/2013، فهرست 5/127)؛ بمبئی رهاتسک 7 (همراه شرح ملامظفر)، تاجیکستان، فارسی 2/837 و 1/471؛ تاجیکستان خطی 108؛ ترکیه، کتابخانه‌ها 81؛ همدرد در هند 149؛ مشترک پاکستان 1/305؛ بانکیپور 4/167 ش1045 و… موجود است.
8- شرح زیج جدید سلطانی یا شرح زیج الغ‌بیگ یا شرح مفصل زیج سلطانی
نسخه‌ای به خط مؤلف از آن در گنجینۀ خطوط نصیری امینی به عنوان نمونۀ خط بیرجندی معرفی شده است که از مجموعۀ شخصی ایشان بوده است. علاوه بر آن بالغ بر 49 نسخه از آن در کتابخانه‌های مختلف ایران شناسایی و معرفی شده است که کهن‌ترین نسخ آن در کتابخانه‌های سپهسالار (ش680) و آستان قدس (ش12035 و 12289 و 14021 و 14020) و وزیری یزد (ش1/321) می‌باشد که همه تاریخ کتابت قرن 10 را دارند.(نک: دنا 6/765-766)
و نسخه‌هایی در پاکستان (فهرست مشترک 1/274) و بادلیان (5/929 ش1520) و تاشکند (1/515) و دانشگاه لاهور (آذر 18) و مرآت العلوم (1/152 دو نسخه) و بانکیپور (11/1042) و غیره موجود است.
9- رساله فی صنعه آلات الرصد
نسخۀ به خط بيرجندي در کتابخانۀ آیت الله مرعشی در قم (فهرست27/81) که اوّل با از مؤلفی ناشناس معرفی شده، و سپس در دستنویسهای بیرجندی در کتابخانۀ مرعشی (ص35) آن را منسوب به بیرجندی دانسته‌اند.
نسخۀ دیگری از آن در کتابخانۀ آیت الله خویی در مشهد (فهرست 78) و عکسی آن در مرکز احیاء (فهرست عکسی 4/344-345) معرفی شده که باز از مؤلفی ناشناخته دانسته شده است. به هر حال جای تردیدها هنوز دربارۀ این اثر باقی است تا تحقیقات بعدی نظریه رد یا انتساب این اثر را به اثبات برساند.
10- شرح آداب المناظره یا حاشیۀ آداب العضدی
تا به حال 5 نسخه در ایران از آن شناسایی شده است:
– آستان قدس، ش1175، 932ق. نک: فهرست 4/382.
– دانشگاه تهران، ش3/3617ف، 969ق. فیلمها 2/199.
– دانشگاه تهران، ش3/9216، بی تا، فهرست17/322.
– کتابخانۀ مولوی در مشهد، ش1/451، بی تا، نک: نشریه 5/63.
– مجلس شورا، ش1/10361، بی تا، نک: فهرست 32/343.
11- شرح التذکره النصیریه فی الهیئه
در کتابخانه‌های ایران 36 نسخه از آن تا به حال معرفی شده و کهن‌ترین نسخ آن متعلق به کتابخانه‌های ملک (ش3385) و گوهرشاد مشهد (ش325) و مجلس شورا (ش1473 و 190 و 3729) و ثقه‌الاسلام تبریز (بی شماره، در: نشریه 7/535) می‌باشد که تاریخ کتابت همه قرن 10 می‌باشد.(نک: دنا 6/532-533)
12– شرح الدرّ النظیم فی خواص القرآن الکریم
در کتابخانه‌های ایران 44 نسخه از آن تا به حال معرفی شده که کهن‌ترین آنها نسخ خطی متعلق به کتابخانه‌های مولوی در مشهد (ش 175 و 176، دو نسخه، در: نشریه5/26-27) می‌باشد. (نک: دنا 4/1107-1108)
13- شرح الشمسیه فی الحساب
بالغ بر 13 نسخه از آن تا به حال در کتابخانه‌های ایران شناسایی و معرفی گردیده که از جمله می توان به نسخۀ کتابخانۀ مرعشی (ش10708) کتابت 901ق. و نسخۀ کتابخانۀ مروی (ش1/868) کتابت 961ق. کهن‌ترین نسخ موجود از آن محسوب می‌شوند.(نک: دنا 6/806)
14- شرح المجسطی، یا شرح تحریر المجسطی
تنها 4 نسخه از آن در کتابخانه‌های ایران موجود است (دنا 6/529) که عبارتند از:
– ملی تهران، ش1654، به خط مؤلف، در سال 921ق. نک: فهرست 10/234.
– دانشگاه اصفهان، ش214، قرن11، نک: فهرست 1/165.
– مجلس سنا، ش56، قرن11، نک: فهرست سنا 1/29.
– علامه طباطبایی قم، بدون شماره، بی تا، نک: تراثنا، س2، ش3، ص154.
15- شرح مختصر الهیئه
شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخه‌ای از آن را در کتابخانۀ مجلس دیده و گزارش نموده که ناقص است.(نک: الذریعه 14/61) نسخۀ دیگری در دانشگاه کمبریج به شمارۀ add3589 موجود است (نک: فهرست کمبریج، براون، 262؛ دانشنامۀ جهان اسلام 5/153)
16- المختصر فی بیان آلات الرصد
تنها نسخۀ آن در کتابخانۀ آصفیه در هند نگهداری می‌شود.(نک: فهرست اصفیه، علی خان بهادر، 1/656)
17- الحاشیه علی شرح الملخص
یکی دیگر از اثار پرنسخه از بیرجندی است که تنها در ایران 100 نسخه از آن تا به حال شناسایی شده است.(نک: دنا 4/292-295) کهن‌ترین نسخ خطی آن در کتابخانۀ مجلس شورا (ش2/6385) و مسجد اعظم قم (ش2633) و مرعشی (ش2/3362) و دانشگاه تهران ()ش7106) و ملی (ش3952) و آستان قدس (ش6648) می‌باشد.(نک: دنا 4/292)
18- رساله در سعد و نحس کواکب
نسخه‌ای بدین عنوان در فهرست کتابخانۀ ارگان اراک معرفی شده (ش3/2122) است. (نک: فهرست 2/278)
19- فایدۀ نجومی
ظاهراً فایده‌ای منقول از یکی از آثار مفصل بیرجندی است که ضمن یک مجموعه یادداشت شده و آن مجموعه متعلق به کتابخانۀ الهیات مشهد به شمارۀ 7/453 است.(نک: فهرست 1/496)
20- قواعدالدعاء
نسخۀ وزیری یزد (ش1/3272) بدین عنوان از بیرجندی دانسته شده است.(نک: فهرست 5/1595)
21- ادعیۀ قرآنی، یا ادعیۀ قرآن
نسخه‌ای در کتابخانۀ آستان قدس (ش10512) موجود است که بدین عنوان از بیرجندی دانسته شده است.(نک: فهرست الفبایی 33)
22- حاشیه المختصر فی الصرف
نسخه‌ای در کتابخانۀ آستان حضرت معصومه (ش355) است که از بیرجندی دانسته‌اند.(نک: فهرست 1/222)
23- شرح النقایه مختصر الوقایه
اگرچه در انتسابش به بیرجندی دلایل متقن وجود ندارد و از بیرجندی دیگری دانسته شده، به هر حال در ایران سه نسخه از آن موجود است: آستان قدس (ش10350) و مجلس (ش15522) و معصومیۀ قم (ش102).
24- رساله در طالع بینی
بر اساس نسخه‌ای که در کتابخانۀ ملی از او دانسته شده (ش15669) به وی نسبت داده‌اند.(نک: دنا 7/271)
پنجم: آثار موجود از بیرجندی به خط خود وی:
از آثار فوق آنچه به خط مؤلف تا به حال شناسایی شده و به دست ما رسیده، به قرار زیر است:
1- شرح بیست باب در اسطرلاب: نسخۀ خط مؤلف این اثر در کتابخانۀ مرعشی (فهرست مرعشی 27/81؛ فهرست نسخ خطی بیرجندی در کتابخانۀ مرعشی 27) در قم موجود است.
2- صنعه آلات الرصد: نسخۀ خط بيرجندي (البته تأليف منسوب به اوست) از این اثر در کتابخانۀ مرعشی (فهرست 27/81؛ فهرست نسخ خطی بیرجندی در کتابخانۀ مرعشی 35) در قم موجود است.
3- شرح تحریر المجسطی: کتابخانۀ ملی تهران، ش1654، در سال 921ق. نک: فهرست 10/234.
4- شرح زیج الغ بیگ: نسخه‌ای به خط مؤلف از آن در گنجینۀ خطوط نصیری امینی به عنوان نمونۀ خط بیرجندی معرفی شده که ظاهراً از مجموعۀ شخصی ایشان بوده است.
انتشار آثار بيرجندي
بي‌گمان بیرجندی دانشمندی است که به نسبت دیگر دانشمندان ایرانی حوزه ستاره‌شناسی علوم دوره اسلامی، پژوهشهای بیشتری درباره‌اش انجام شده و تعداد بیشتری از آثار او (اعم از حوزه ستاره‌شناسی و دیگر حوزه‌ها) به چاپ رسیده است. در اینجا، فهرستی برخي از آثار چاپ شده بیرجندی را یاد می‌کنیم:
1- ابعاد و اجرام، به تصحیح محسن ناجی نصرآبادی، بیرجند، 1380 خورشیدی. (این کتاب به مناسبت گردهمایی بین‌الملی که در سال 1380 خورشیدی در شهر بیرجند برگزار شد به کوشش استاد ناجی نصرآبادی به چاپ رسید).
2- معرفت فلاحت (دوازده باب در کشاورزی) به کوشش مرحوم ایرج افشار در سال 1387 خورشیدی در تهران به چاپ رسیده است.
3- شرح عبدالعلی بیرجندی بر فصل یازدهم تذکره طوسی، ترجمه فارسی از غلامرضا تهامی و محمود رفیعی، تهران 1388 خورشیدی. این کتاب از روی چاپی که در سال 2002 میلادی/ 1381 خورشیدی در لیدن هلند انجام شد به فارسی ترجمه شده است. عنوان اصلی اثر چنین است:
Arabic Astronomy in Sanskrit: Al-Birjandi on Tadhkrira II, chapter 11 and its Sanskrit translation, ed. Comm and tr, by T. Kusuba and D. Pingree Leiden, 2002,
4- خواص‌السّور و الآیات (شرح الدر النظیم فی خواص القرآن العظیم). تصحیح علی چلونگر، آباده، 1389 خورشیدی.
5- معرفت تقویم. تصحیح الهام ملک‌زاده و زهرا علیزاده بیرجندی، بیرجند 1391 خورشیدی.
6- کتاب جالب فهرست نسخه‌های خطی آثار علامه عبدالعلی بیرجندی اخترشناسی برجسته ایرانی در گنجینه جهانی مخطوطات اسلامی کتابخانه بزرگ حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی که از سوی این کتابخانه و در سال 1381 خورشیدی منتشر شده و همانگونه که از نامش پیداست به معرفی آثار بیرجندی در این کتابخانه گرانقدر می‌پردازد.
7- همچنين کتاب مجموعه مقالات همایش بین‌الملی بزرگداشت عبدالعلی بیرجندی (به انضمام مقالاتی دیگر در معرفی آثار او) که به هزینه و کوشش دکتر محمود رفیعی در سال 1385 خورشیدی در تهران منتشر شد و روی‌هم رفته 23 مقاله درباره بیرجندی و آثار او در آن گرد آمده است.
8و9- انتشار دو كتاب به خط بيرجندي با عناوين شرح بيست باب خواجه نصير از خود بيرجندي و صنعه آلات الرصد منسوب به او، كه هر دو نسخه در كتابخانة آيت الله مرعشي نجفي در قم نگهداري مي‌شوند، به مناسبت فرارسیدن پانصدمین سال درگذشت عبدالعلی بیرجندی و برگزاري همايش بيرجندي در پاريس، با مقدمه و كوشش فريد قاسملو و يوسف بيگ‌باباپور در سال 1391 شمسي از طرف مجمع ذخائر اسلامي در قم به صورت رنگي منتشر شده است.
* *
Email: yosefbeigbabapour@yahoo.com*
