نمود اجتماعیّات ( آداب و رسوم و باورها ) در شعر رودکی

نمود اجتماعیّات ( آداب و رسوم و باورها ) در شعر رودکی

نویسنده :افسانه حصیری ( کارشناسی زبان و ادبیات فارسی )

 

مقدّمه :

در فرهنگ دیرین ایرانی از زمان پیدایش تاریخ تا امروز ، همواره از هنگامی که بشر با نیازهای متقابل نسبت به همدیگر ، جوامع را تشکیل داده اند ، غم و شادی را با سوگواری ها و شادکامی ها ، یاس و امید ، خشم و عطوفت ،  غیره و غیره توأمان داشته و بدان انس گرفته اند . در این میان زبان شعر بهترین و گویاترین زبان برای بیان احساسات و غلبه بر غلیان عواطف بشری بوده است .

شعر آیینۀ تمام نمای یک جامعه است . چه بسا آداب و رسوم ، فرهنگ و تمدن ، باورها و ارزش ها ، حتی رویدادهای تاریخی در آیینۀ شعر منعکس شده تا به قرن ها بعد دامن بگسترد و آیندگان را از احوال گذشتگان باخبر سازد .

با تحقیق و پژوهش در آثار گذشتگان ، چه نظم و چه نثر ، افق دید گسترده ای نسبت به جوانب مختلف زندگی اجتماعی اسلاف خود پیدا می کنیم . آن گاه پی می بریم که در غم ها و شادی ها ، صد ها سال پیش بر چه وجه روزگار سپری می کردند و چه باورهایی در عرف جامعه حاکم بود ؛ چه می خوردند و چه می پوشیدند ، چگونه وصلت می کردند و چگونه اموات خود به خاک می سپردند و سوگواری می کردند ، چگونه مجالس طرب می آراستند و می گساری می کردند ، و صدها « چگونۀ » دیگر که همه از فرهنگ عامه و عرف اجتماعی یک ملت نشأت می گرفته است .

این آداب و رسوم ، و باورها و اعتقادات ، صواب و ناصواب ، خوب و بد ، زشت و زیبا ، در آیینۀ شعر شاعران قرون مختلف نمود یافته است .

یکی از این آینه های تمام نمای عصر آغازین شعر فارسی ، قرن سوم هجری ، شعر شاعر بزرگ و پدر شعر فارسی ، ابو عبدالله رودکی سمرقندی است . این شاعر نابینای روشن ضمیر ، با همۀ تیره چشمی اش ، دلی روشنتر از چشم بینایان داشته است و آن گونه با چشم شعرش به دنیا نگریسته که گاه در کور بودن مادرزادی او تردید می رود ؛ و البته این مسئله با نبش قبر تازۀ یافتۀ وی توسط محققان روسی و تحقیق و اثبات کور شدن رودکی در دوره های جوانی وی ، منتفی شده است .

به هر حال ، آن چه در حوصلۀ این مقاله می گنجد ، بیان نمونه هایی از آداب و رسوم و باورهای مردم در عصر رودکی است که در شعر وی نمود یافته است و رودکی استادانه نظری بر این آداب و رسوم و باورهای اجتماعی و دینی داشته و آن را در شعر خویش بیان نموده است . ما جهت تنظیم و تبویب شواهد ، بر آن شدیم تا نمونه هایی چند که از لا به لای اشعار رودکی استخراج کرده ایم ،  ذیل دو عنوان کلّی مطرح کنیم که یکی « آداب و رسوم » است و دیگری « باورها و اعتقادات » ؛ ذیلا به بیان و طرح هر یک می پردازیم :

 

الف )  آداب و رسوم :

1 –  سوگواری :

آن ابر بین که گرید چون مرد سوگوار                          وآن رعد بین که نالد چون عاشق کئیب (ص 13)

و نیز ، سوگواری بر سر مزار مردگان در این بیت :

نگنجم در لحد گر زان که لختی                             نشینی بر مزارم سوگوارا  (ص 11)

2 – خضاب بر پنجۀ عروس نهادن :

لاله میان کشت بخندد همی ز دور                           چون پنجۀ عروس به حنّا شده خضیب  (ص13)

3 – عروس سیزده ساله :

زمانی برق پر خنده ، زمانی رعد پر ناله                چنان چون مادر ، اَبَر سوکِ عروس سیزده ساله (ص62)

 

4 – غالیه بر موی مالیدن :

من و آن جعد موی غالیه بوی                          من و آن ماهروی حور نژاد   (ص17)

5 – انبان و عصا ( نشان فقر ) :

کنون زمانه دگر گشت و من دگر گشتم                       عصا بیار ، که وقت عصا و انبان بود  (ص25)

6 – خضاب بستن ریش :

تا کی بری عذاب و کنی ریش را خضاب ؟                      تا کی فضول گویی و آری حدیث غاب ؟   (ص70)

7 – میلاویه ( شاگردانه ) به شاگرد دادن :

میلاوِ منی ، ای فغ و استادِ توام من                    پیش آی و سه بوسه ده و میلاویه بستان   (ص89)

فغ ، به معنی معشوق است ؛ و میلاو ، شاگرد را گویند .

8 – کفش چینی و چارق ( پالیک ) :

از خر و پالیک آن جای رسیدم که همی                     موزۀ چینی می خواهم و اسب تازی   (ص99)

گویا کفش چینی ، بسیار گران قیمت و پر ارزش بوده و در برابر آن چارق ، کفشی کم بها و ارزان بوده است .

9 – وام به قسط دادن :

به جمله خواهم یک ماهه بوسه از تو ، بتا !                     به کیچ کیچ نخواهم که فامِ من توزی   (ص99)

10 – آیین شراب خوری :

یک – باده نوشی در بهار :

اکنون  خورید  باده  و  اکنون  زیید  شاد                  کاکنون برد نصیب حبیب از بر حبیب

ساقی گزین و باده و می خور به بانگ زیر               کز کشت ، سار نالد و از باغ عندلیب    (ص14)

و نیز :

هر آن گه که خوری می ، خوش آن گه است              خاصه  چو  گل  و  یاسمین  دمید     (ص25)

و نیز :

آهو ز تنگ و کوه بیامد به دشت و راغ                بر سبزه باده خوش بود اکنون ، اگر خوری   (ص99)

 

دو – آراستن مجلس می خوری :

مجلس باید بساخته ، ملکانه                        از گل و از یاسمین و خیریِ الوان

جامۀ زرّین و فرشهای نو آیین                     شهره ریاحین و تخت های فراوان     (ص34-35)

 

سه – شراب در کدو نیمه (کوزۀ شراب) خوردن :

لعل  می  را  ز  دُرجِ  خُم  برکش                         در کدو نیمه کن ، به پیش من آر   (ص26)

11 – جشن مهرگان :

ملکا !  جشن  مهرگان  آمد                          جشن شاهان و خسروان آمد   (ص19)

12 – چرخشت و آب رز کشیدن :

از آن جان توز لختی خونِ رَز ده                          سپرده زیر پای اندر سپارا   (ص11)

13 – خورش ها :

یک – نان کشکین و سِمِد :

نان  کشکینت  روا  نیست  نیز                          نانِ سِمِد خواهی و گِردۀ کلان   (ص90)

دو – فَرَخشه :

بسا کسا که بَرَه ست و فَرَخشه بر خوانش                  بسا کسا که جوین نان همی نیابد سیر   (ص27)

فرخشه ، نوعی شیرینی از آرد و شکر و روغن و مغز بادام است که لوزینه گویند و از شیرینی های گران قیمتی بوده است .

 

ب ) باورها و اعتقادات :

1 – زندگی بعد از مرگ :

آنِ  مَلَک  با  مَلَکی  رفت  باز                       زنده کنون شد که تو گویی بمرد   (ص18)

2 – جان به جان آفرین باز دادن :

جان گرامی به پدر باز داد                   کالبد تیره به مادر سپرد       (ص18)

و نیز ، « جان دوم » در این بیت :

قالب خاکی سوی خاکی فکند                     جان و خرد  سوی سماوات برد

جان  دوم  را  که  ندانند خلق                    مصقله ای کرد و به جانان سپرد     (ص18)

3 – سعد و نحس سیّارات :

کدام نحس برآمد کم از تو غایب کرد                      کدام باد بلا بود کز توام بربود    (ص22)

و نیز ، « نحس کیوان » در این بیت :

یکی نماند کنون زان همه ، بسود و بریخت                     چه نحس بود ؟! همانا که نحس کیوان بود   (ص22)

4 – تیمّم بر لب آب حرام است :

تا در گه او یابی ، مگذر به درِ کس                       زیرا که حرام است تیمّم به لب یم    (ص89)

5 – لیلة القدر :

شب  عاشقت  لیلة القدر  است                          چون تو بیرون کنی رخ از جلبیب    (ص14)

6 – چشم زخم و چشمِ بد ؛ در این مصرع :

… خدای چشم بد از ملک تو بگرداناد !

7 – امید به کرم خدا :

درست و راست کناد این مثل خدای ورا                     اگر ببست یکی در ، هزار در بگشاد     (ص17)

8 – فضیلت اوستای زردشت و زند آن :

همچو معمّا ست فخر و همّت او شرح                       همچو اَبِستا ست فضل و سیرت او زند    (ص20)

و  …

 

این نمونه هایی هر چند مختصر ، از شعر رودکی است که از منظر آن می توان به برخی از آداب و رسوم و باورها و اعتقادات مردم در سده های سوم و چهارم هجری نگریست و پی برد .

 

 

 

 

* * *

 

 

منبع مورد استفاده :

 

* دیوان شعر رودکی ، به تصحیح و شرح دکتر جعفر شعار ، تهران ،چ 1 ، نشر قطره ، 1378 .

 

 

* * *

 

 

ارسال نظر

آدرس ایمیل شما منتشر نخواهد شد.