احمد خامهیار[1]
مقدمه
يكي از نسخههاي خطي بسيار نفيس كتابخانة مجلس شوراي اسلامي، مجموعة شماره 14590 در كتابخانة مجلس شوراي اسلامي است كه به «سفينة تبريز» شناخته ميشود. اين نسخه شامل بيش از 200 رساله است که عمدتاً در فاصله سالهاي 721 تا 723 ق به قلم كاتبي به نام حاج ابوالمجد محمد بن صدرالدين ابوالفتح مسعود بن مظفّر تبريزي ملكاني قرشي (سدة 8 ق) جمعآوري و كتابت شده است.[2]
نسخة خطي سفينة تبريز در سال 1381 با مقدمه عبدالحسين حائري و نصرالله پورجوادي، به همت مركز نشر دانشگاهي و كتابخانة مجلس شوراي اسلامي به صورت چاپ عكسي منتشر شده است. با توجه به اهميت آن نيز در سال 1387 به شمارة 1006 ثبت ملي شده و يكي از نامزدهاي پيشنهادي ايران براي ثبت در حافظه جهاني يونسكو است.
سفينة تبريز حاوي يك نقشة جغرافيايي از دورة اسلامي است که در صفحات 358 ب و 359 الف، در كنار رسالة شمارة 197 نسخه رسم شده است. بهنظر ميرسد كه اين نقشه پیش از این در تحقیقات مربوط به حوزة جغرافیا و نقشهنگاری اسلامی مورد توجه و بررسی قرار نگرفته است. متأسفانه حتي در مقدمة چاپ عكسي اثر و نيز فهرست نسخ خطي كتابخانة مجلس كه فهرست تفصيليِ رسائل اين مجموعه ارائه شده، به وجود اين نقشة جغرافيايي در نسخه اشارهاي نشده است.
ويژگيهاي نقشه
نقشة جغرافيايي سفينة تبريز، به يكي از شيوههاي نقشهنگاري اسلامي يعني «ربع مسكون» ترسيم شده است. بدين معني كه شكل ظاهري آن شبيه يك كاسه يا نيمدايره است كه هدف از ترسيم آن، نمايش ربع مسكون زمين است. بر اساس يك تصوّر كهن، سطح كرة زمين به چهار قسمت تقسيم ميشد كه تنها يكي از اين چهار قسمت با عنوان «ربع مسكون» قابل زندگي بود و در سه قسمت ديگر به دلايل طبيعي امكان زندگي براي انسانها وجود نداشت. قسمت مسكوني زمين، دو قارة آسيا و اروپا و بخشهايي از قارة افريقا، در حد فاصل خط استوا تا قطب شمال را شامل ميشد. بنابراين در نقشههاي ربع مسكون، به تقليد از نمونههاي سرياني، تنها به نشان دادن اين بخش از زمين در يك نيمدايره اكتفا شده است.[3]
در بيشتر منابع جغرافيايي كهن اسلامي، نقشههاي مدوّر كه به عنوان نقشههاي جهاننما نيز خوانده ميشوند، شكل غالب نقشههاي زمين را تشكيل ميدهند و نقشههاي ربع مسكون شكل كميابتري از نقشههاي زمين در تاريخ جغرافيا و نقشهنگاري اسلامي به شمار ميآيند. از جمله منابعي كه حاوي نقشههاي ربع مسكون زمين هستند، ميتوان به گيهانشناخت، اثر قطّان مروزي، و شاهد صادق، نگاشتة آزاداني اصفهاني اشاره كرد.
نقشة جغرافيايي موجود در سفينة تبريز، يكي از نمونههاي نادر نقشههاي ربع مسكون است كه با توجه به قدمت آن، ميتواند از اهميت و ارزش ويژهاي برخوردار باشد. اين نقشه همچون ساير نقشههاي ربع مسكون اسلامي، از مكتب نقشهنگاري هفت اقليم پيروي ميكند. بر اساس مكتب هفت اقليم، بخش مسكوني زمين با هفت نوار فرضي در طول جغرافيايي، به هفت اقليم تقسيم شده است؛ كه اقليم اول تا هفتم از بالا تا پايين (طبق جهت نقشه از جنوب به شمال)، از استوا تا قطب شمال تعريف شدهاند.[4]
نقشة مورد نظر، با عنوان «صور الاقاليم علي سبيل الاجمال» در بالاي صفحه معرفي شده است. در حاشية نقشه، رسالة جغرافيايي مختصري در شرح ربع مسكون و اقاليم سبعه به اختصار و نيز بيان ابتدا و انتهاي عرض هر اقليم و طول و عرض شهرها، نگاشته شده است. كاتب نسخه، نام رساله را «كتاب اقاليم و بلاد» بيان كرده و مؤلف آن را «سليمان» معرفي نموده است. اما متأسفانه ادامة نام وي چندان واضح و قابل تشخيص نيست. تاريخ تحرير رساله، رجب 720 هجري و تاريخ كتابت آن 6 صفر [723][5] بيان شده است.
گفتني است آقاي ايرج افشار اين رساله را پيش از اين بازخواني كرده است.[6] ما نيز در اينجا متن كامل آن را، به علت ارتباط مستقيم آن با نقشه، بازخواني كردهايم و براي رعايت دقّت بيشتر، با بازخواني آقاي افشار مقابله كردهايم. البته لازم به توضيح است كه برخي كلمات واقع در لبهها و حاشيههاي صفحات نسخه، به علت فرسودگي از بين رفته است كه جاي آن را با نقطهچين مشخص كردهايم. كلمات ديگري نيز در تصحيح مرحوم افشار به چشم ميخورد كه گويا پس از بازخواني وي، به علت مرمّت نسخه محو شده است و اين كلمات درون پرانتز مشخص شده است. برخي كلمات را نياز به قرينة سياق جمله حدس زدهايم كه آنها را با قرار دادن درون كروشه، مشخص كردهايم.
[1]. کارشناس ارشد مطالعات اسلامی، دانشگاه اسلامی لبنان. Email:A-Khameyar@yahoo.com
[2]. حسيني اشكوري، سيد صادق، فهرست نسخههای خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی (جلد 41)، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388، ص 67.
[3]. انوري، امير هوشنگ، وصف ايران و مناطق آن در برخي از نقشههاي دورة اسلامي، تهران: بنياد ايرانشناسي، 1390، ص 116.
[4]. همان، ص 79.
[5]. اين تاريخ در فهرست كتابخانة مجلس ذكر شده است (ر.ك: حسيني اشكوري، سيد صادق، همان، ص 109)؛ اما در تصوير نسخه قابل تشخيص نيست و شايد در جريان مرمّت نسخه از بين رفته باشد.
[6]. افشار، ايرج، «نوشتههاي جغرافيايي در سفينة تبريز»، تحقيقات جغرافيايي، شماره 70، پاييز 1382، صص 168-170.
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشتها، اسناد و متون)
دفتر پنجم (گفتارهايي در تاريخ علم)
به كوشش: دكتر یوسف بیگباباپور
