احمد خامه‌یار[1]
«تذكرة سفرا» رسالة مختصري است به نثر تركي عثماني، كه موضوع آن شرح حال مختصر چند تن از سفراي دورة عثماني در تهران در دورة فتحعلي‌شاه قاجار است. نسخة خطي اين رساله، به شماره 392 در كتابخانة دانشگاه آن‌آربر در ايالت ميشيگان آمريكا نگهداري مي‌شود. پيش از اين مرحوم محمدتقي دانش‌پژوه در نشرية نسخه‌هاي خطي دانشگاه تهران (دفتر 10، ص 83) از اين رساله ياد كرده است. اما در اينجا به صورت تفصيلي معرفي مي‌گردد.
نسخة پيشرو داراي 16 برگ، و هر صفحة آن داراي 11 سطر است. به خط نستعليق خوش كتابت شده و صفحات حاوي متن، مجدول به زر و فيروزه‌اي است. ابعاد نسخه 280×207 و ابعاد متن آن 196×134 ميلي‌متر است. تاريخ نگارش رساله، چنانكه در انتهاي مقدمة آن بيان شده، اواخر صفر سال 1291 هجري است؛ و شايد تاريخ كتابت نسخه همين تاريخ يا كمي پس از آن باشد.
برگ نخست رساله، داراي سرلوح مزيّن به نقوش گل و بوتة زرين است و پايين سرلوح، يك قاب زرين توخالي به چشم مي‌خورد كه طرفين آن با نقوش گل و بوته زرين روي زمينة فيروزه‌اي آراسته شده است.
متن رساله بعد از «بسمله» با مقدمة زير آغاز مي‌شود: «فتحعلى شاه زماننده رجال ومأمورين دولت علّيه دن ايرانه كلمشن اولان بعض ددانك (ذواتك؟) تصويرلرى طهرانده شاه مشار اليهك انشا كرده سى اولان نكارستان كوشكى ديوارنده نقش اولنمش اولمغله تصاوير مذكوره و ايران تاريخلرنده بونلره متعلق دسترس اوله بيلديكم بعض معلومات اشبو رساله يه نقل و درج اولندى.
غرض نقشی است کز ما بازماند که هستی را نمی‌بینم بقایی
فی اواخر شهر صفر من سنة الف و مأتین و واحد و تسعین.»
عبارت انجام نسخه نيز چنين است: «اواخر رجبده نامة همايونك جوابنى اخذ ايله عودت ايلديلر.»
اسامي سفرايي كه شرح حال آنها در اين رساله آمده است، با عنوان مستقل و به شنگرف مشخص شده است كه به ترتيب عبارت‌اند از:
- يسجي زاده سيد عبدالوهاب افندي.
- جلال‌الدين افندي.
- عبدالرحمن پاشاي بابان.
- سليمان افندي.
آنچه اين نسخه را حائز اهميت جلوه مي‌دهد، وجود هشت نگارة آب‌رنگ زيبا از سفراي ياد شده و برخي همراهان آنهاست كه در نيمة دوم نسخه، پس از پايان متن رساله، يك در ميان در صفحات سمت راست نسخه ترسيم گشته است. از متن رساله چنين برمي‌آيد كه اين نگاره‌ها از روي تابلوهاي نقاشي اين اشخاص كه در كوشك نگارستان در تهران وجود داشته، ترسيم شده است. در زير هر نگاره نام و سمت اشخاص بيان شده است كه عيناً به شرح زير نقل مي‌گردد:
- سيد عبدالوهاب افندي، سفير سلطان محمود ثاني بنزد فتحعلي‌شاه.
- حيرت افندي، مأمور معيّت سيد عبدالوهاب افندي سفير عثماني.
- شاكر افندي، مأمور معيّت سيد عبدالوهاب افندي سفير عثماني.
- سركاتب سيد عبدالوهاب افندي سفير سلطان محمود خان ثاني بنزد فتحعلي‌شاه.
- جلال‌الدين افندي، سفير سلطان محمود خان ثاني بنزد فتحعلي‌شاه.
- عبدالرحمن پاشاي بابان.
- شيخ محمد، سفير سعود بن عزيز الوهّابي بنزد فتحعلي‌شاه.
- عويف ابن اسيد الخضرمي، فرستاده والي يمن بنزد فتحعلي‌شاه.
همچنين اين نسخه داراي جلد لاكي زيبايي است كه بر طرفين آن، نگاره‌هاي دو دروازه از دروازه‌هاي تهران قديم رسم شده است. نگارة جلد روي نسخه، دروازة دولت طهران، و نگارة جلد پشت نسخه، دروازة ناصريه طهران است.[2]
[1]. كارشناس ارشد مطالعات اسلامي، E-mail: a_khamehyar@yahoo.com
[2]. براي آگاهي از جزئيات بيشتر دربارة مشخصات ظاهري و ويژگي‌هاي هنري اين نسخه، ر.ك: http://www.lib.umich.edu/islamic/archives/1641
منبع :
جُستارها و جَستارها (مجموعه مقالات در حوزۀ تاریخ، فرهنگ، نسخ خطی و اسناد)
دفتر چهارم (ویژه‌نامۀ نسخه‌پژوهی)
به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور
