مکتب نگارگری اصفهان

از دوره سلطنت شاه عباس تا پایان حکومت صفوی ( سده یازدهم هجری )

مکتب اصفهان ( آغاز ۹۷۷ هـ.خورشیدی – ۱۰۰۷ هـ.ق با حمایتهای شاه عباس صفوی – تا پایان حکومت صفویان ۱۱۰۱ هـ.خ برابر با ۱۱۳۵ هـ.ق )

مکتب اصفهان عنوانی است که برای اوج‌گیری فعالیت‌های مختلف فلسفی ، فقهی و هنری در طی سده ۱۰ و ۱۱ هـ.خ ( سده ۱۷ و اوایل ۱۸ میلادی ) در اصفهان به کار برده می‌شود و این دوره از زمانی آغاز شد که شاه عباس در۹۷۷ هجری خورشیدی ( ۱۰۰۷ هجری قمری/ ۱۵۹۸ میلادی ) پایتخت صفویان را به اصفهان منتقل کرد و بعد از شاه عباس تا پایان دورۀ صفویه ادامه داشت ، این دوره با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها و سرنگونی صفویان در سال ۱۱۰۱ هـ.خ / ۱۱۳۵ هجری قمری/۱۷۲۲ میلادی به پایان رسید.

با انتقال پایتخت صفویه به اصفهان توسط شاه عباس ، دانشمندان به این شهر مهاجرت می‌کنند و مورد حمایت دربار قرار می‌گیرند. در این مکتب آموزه‌های فلسفه سینوی ابن سینا ، فلسفه اشراقی سهروردی ، عرفان نظری ابن عربی و تعلمیات امامان شیعه تلفیق گردید و یک همنوایی فکری ایجاد شد. بنیانگذار مکتب اصفهان میرداماد است که دستگاه فلسفی با عنوان حکمت یمانی را بر اساس اصلاح فلسفه اشراقی سهروردی ایجاد کرد. در حکمت یمانی بر تجارب و شهودهای ذوقی-عرفانی بیش از مباحث استدلالی تأکید می‌شود. شخصیت‌های برجسته دیگر این مکتب میرفندرسکی ( مولانا ابوالقاسم بن ابوطالب میرحسینی فِندِرسکی – بخش فِندِرِسک یکی از بخش‌های شهرستان رامیان در استان گلستان به فاصلۀ ۵۰ کیلومتریِ شرقِ گرگانِ کنونی ست . ) و شیخ بهایی ( بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی ) هستند.

نگارگری و بررسی مکاتب این هنر:

سرزمین های کنونی ایران تنها 30 درصد از ناحیه ای وسیع است که در تاریخ با نام “ایران زمین ” “ایران بزرگ ” یا “ایرانشهر” و در جغرافیا با نام فلات ایران شناخته می شود.

شاه عباس طبعی سرکش و متباین دارد ، سرکردۀ سخت جان جنگی ، سیاستمداری مدبّر ، در سایۀ تدابیرِ هوشمندانۀ شاه عباس ، دولتِ صفوی اقتدار یافت و محیطی امن را فراهم ساخت و با تلاشهایِ سه حکیم مؤسسِ مکتب اصفهان ، میرداماد ، میرفندرسکی و شیخ بهایی ، شرایطِ مساعدی برای رشد و تعالی در زمینه های مختلف علمی و هنری فراهم آورده شد که شکوفایی بسیاری را رقم زدند که در این میان نقاشی ایرانی ، هنر نگارگری از این موهبت بی بهره نماند.

در دورۀ نگارگری اصفهان ، هنرمندان به آزادی عمل بیشتری نسبت به دورۀ قزوین و حتی دوره های قبل دست یافتند ، در دوره قزوین به دلیل شرایط خاصی که بر هنرمندان حاکم شده بود نقاشی از درون کتابهای خطی بیرون آمد و در دورۀ اصفهان این سبک رواج ِ بیشتری یافته و طراحی به صورت تک ورقی با موضوع زندگی سنتیِ مردم بیشتر رشد کرد و در این دوره سبک طراحی به شیوۀ قلمگیری از اهمیت خاصی برخوردار گردید.در مکتب اصفهان به علت توجه خاص هنرمندان به نقاشیهای ” تک چهره ” ، نقاشی به شیوۀ قدیم که درآن تعداد زیادی پیکره های انسانی تصویرسازی می شد ، از رونق می افتد ، هر چند که در ابتدای این دوره آثاری به شیوۀ دوران شاه تهماسب خلق شده ولی ناچیز است ، که یکی از دلائل ایر تغییر را میتوان ارتباط و آمد و شد ِاصفهان را با ممالک اروپایی دانست.

در ابتدای مکتب اصفهان تعداد زیادی طراحی ِ تک ورقی و بدون رنگ ، با امضاء « آقا رضا » در دست است که این طراحی ها از قدرتِ قلم و زیبایی و لطافت خاصی برخوادارند . آقا رضا طراحی با قلم مو را که از قرن نهم هجری شروع شده بود ، به تکامل رساند ، علاوه بر این آثار در همین دوره طراحی ها و نقاشی های دیگری هم با امضاء « رضا عباسی » موجود است که به سبب تشابه اسمی ( آقا رضا و رضا عباسی ) نظرهای متفاوتی در مورد این دو نقاش بیان شده است که جدای از نظرات دو گانه ، برخی از محققین ، آقا رضا را به سبب درخشندگی در آثارش مورد الطاف شاهانه و اعطای عنوان « عباسی » از طرف شاه عباس به او دانسته اند که از آن پس آثارش را به نام « رضا عباسی » رقم میزند.

در مجموع ، هنر نگارگری که تا آن درجه مورد علاقۀ شاه عباس ِ اول و جانشینانش بود ، از جهاتی چند موجب دلسردی می گردد ؛ گرچه با برخی آثار استثنایی که باید گفت مایۀ افتخار بوده اند ، از جمله نسخۀ ستایش انگیز « خمسۀ نظامی » که حدود سال ۱۰۳۴ در شیراز نقاشی شده ( نگهداری در کتابخانۀ ملی پاریس-فرانسه ) و شاهکاری است از شعر عذب و زیرکانه ، با نگاره هایی ممتاز ؛ نگارگری که نام خویش را در آن اثر می آمیزد حیدرقلی است ، که در شرایط زمان به هیچ وجه نخواهد توانست مکتبی برپا سازد ؛ زیرا آثار کم ارزش مقلّدان ِ رضا عباسی یا محمد زمان که رفته رفته بیشتر دچار « وسوسۀ اروپایی » می گردند ، پسند عمومی را به سوی خود جلب کرده اند.

خصوصیات :

از ویژگیهای مکتب #اصفهان به صورتی فهرست وار میتوان به این موارد اشاره داشت : زیباتر و پرشکوه‌تر شدنِ باغ‌ها و گل‌ها و دارا بودنِ لباسهای فاخر و مجلل برای افراد در نگاره ها و همچنین طراحی و اجرای بسیار دقیق و ظریف لباسها ، کاهش ِتعداد افرادِ تصویر سازی شده در یک نگاره و افزایش تک‌چهره‌ها ، سر و ریش و موی حالتِ واقع‌نمایانه‌تری یافتند و تعداد رنگ‌های به‌ کار رفته در نقاشی محدود شدند. نقاشی‌های دیواری افزایش یافتند. تأثیرات مکتب اصفهان هم پای از ایران بیرون گذاشت و هنرمندان عثمانی و هندی را تحت تأثیر خود قرار داد.

هنرمندان :

مشهورترین هنرمندان مکتب اصفهان ، رضا عباسی ، شفیع عباسی ، معین مصور ، محمد یوسف ، محمد قاسم ، محمد علی ، آقا رضا هروی و آقارضا مصور کاشی را میتوان نام برد ، ناگفته نماند که بسیاری از هنرمندان ِ این دوره ناشناخته مانده اند.

میگسار جوان ، از آثار رضا عباسی ، اصفهان ، اول سدۀ یازدهم ( 8.9 * 13.5 سانتیمتر) نگارخانۀ فری یر ، واشینگتن -آمریکا

خمسۀ نظامی ، خسرو مقابلِ بالاخانۀ عمارتِ شیرین اثرِ حیدرقلی ، شیراز ، دورۀ صفوی حدودِ 1034 هـ.ق – 1003 هـ.خ – 1624 م ( 17.8 * 13.6 سانتیمتر ) ، کتابخانۀ ملی ، پاریس – فرانسه