معرفی و بررسی ساختار تصویری نسخه منظومه مهر و مشتری موجود در کتابخانه فاتح استانبول

سروناز پریشان‌زاده[1]

مرجان محمدی‌نژاد[2]

چکیده

نسخ مصور بسیاری در کتابخانه‌های سراسر جهان وجود دارند که تا به حال از دسترس و دید پژوهشگران تاریخ‌هنر ایران دور مانده‌اند؛ از آن جمله است نسخمحفوظ در کتابخانه‌های فراوانِ شهر استانبول، که ما در این مقاله به یکی از آن‌هاخواهیم پرداخت. گرچه کتابخانة موزه توپقاپی‌سرای، از شناخته شده‌ترین کتابخانه‌های این شهرست، لکن در گوشه و کنار این شهر هستند کتابخانه‌هایی که فاقد فهرستند و یا اینکه تاکنون فهرست دقیق و علمی‌ای از آن‌ها ارائه نشده است. کتابخانة سلطان‌محمد‌فاتح یکی از این کتابخانه‌هاست[3]. این کتابخانه پساز فتح استانبول در 855ق توسط سلطان محمد بن مراد معروف به “فاتح”، تأسیس وبه مرور زمان تبدیل به گنجینه‌ای ارزشمند از میراث فرهنگی ایران زمین شد. نسخه مورد بحث ما نیز نسخه‌ای مصور از منظومةمهرومشتریعصار تبریزی است که در تاریخ 894 ق در دارالملک شیراز کتابت و مدت کوتاهی پس از آن به استانبول و همین کتابخانه راه یافتهاست. از اهمیت این نسخه علاوه بر تمیز و سالم بودن، 9 مجلس نگارگری و نیز قدمت کتابت آن است؛ چرا که تعداد کمی از نسخ شناخته شدة مهرو مشتریمتعلق به قرن نهم هستند.

هدف از این مقاله، معرفی و بررسی ویژگی‌های نسخه‌پردازی و تصویرگری نسخة مذکور است. در این راستا در نوشتار پیش رو برآنیم تا به سوالات زیر پاسخ دهیم:

1. ویژگی‌های کتاب‌آرایی و تصویرگری نسخة منظومة مهر و مشتریکتابخانة فاتح کدامند؟
2. این نسخه با چه هدفی تولید شده و منصوب به کدام مکتب نگارگری است؟

روش گردآوری مطالب در این مقاله اسنادی و کتابخانه‌ای است و تنظیم مطالب به شیوة تاریخی ـ توصیفی و تحلیل زیبایی‌شناسی صورت گرفته است.

مقدمه

مکتب شیراز، علاوه بر آن‌که از مکاتب برجسته و پرتولید نگارگری ایران است، به دلیل تداوم و استمرار در ادوار گوناگون تاریخ ایران از اهمیت ویژه‌ای در تاریخ نگارگری این سرزمین برخوردار است.در قیاس با مکاتب پرورش یافته در کارگاه‌های سلطنتی پایتخت‌ها، مکتب نگارگری شیراز، شیوه‌ای بیشتر محلی و بومی را پرورش داد، اما در عین حال مکتبی بسیار برجسته و بالنده بود و علی‌رغم تأثیرپذیری از مکاتب هنری پایتخت، همواره شیوة منحصر به فرد خویش را استمرار بخشید.

شیراز، در نیمة دوم قرن 10ق، در اختیار ترکمانان آق‌قویونلو و قراقویونلو بود.شیوة نگارگری ترکمانی با بهره‌گیری از دستاوردهای مکتب هرات و شیرازِ پیش از خود، سبک خاص خویش را به تدریج شکل داد. «سبک نگارگری درباری ترکمانان تحت حمایت پیربوداغ[4] شکل نهایی خود را پیدا کرد و محصول نهایی هم در پیوند مستقیم با سبک هرات بود، گو اینکه نشانه‌هائی از سبک کهن ترکمانان و گاهگاهی از سبک شیراز در خود داشت» (رابینسن، 1376: ص29). شاخصة بارز نقاشی سبک ترکمانان مناظر خیالی، رنگ‌آمیزی‌های درخشان و افرادی با صورت‌های گرد، ابروان کشیده و دهان و بینی کوچک بود. ابوالعلا سودآور شیوة نگارگری ترکمان در نیمة دون قرن نهم را متفاوت از تکامل و تحول سبک هرات در همان زمان می‌داند(سودآور، 1380: ص 131). یکی از بهترین نسخ درباریعقوب‌بیگ آق‌قویونلو نسخة خمسة نظامی است که کتابت و تصویرپردازی آن از زمان پیربوداق شروع شده و بعد از رسیدن به دربار خلیل، نیمه‌کاره به دست یعقوب‌بیگ رسیده بودو بعد از فتح تبریز توسط شاه‌اسماعیل صفوی، چند نگاره نیز به امر او بر  نسخه افزوده شد[5].

رابینسون شیوة نگاره‌های اجرا شده در دورة ترکمانانِ این نسخه را، اوج سبک درباری این مکتب می‌داند و اجرای دقیق و رنگ‌آمیزی‌های غنی و منظره‌پردازی‌های غنی و تخیلیِ آن را مورد ستایش قرار داده‌است (رابینسون، 1376: صص34-35).

با تسلط ترکمانان بر شیراز، شیوة نگارگری غیردرباری این شهر، که از مدت‌ها پیش در این شهر رایج بوده است[6]، نیز دستخوش تحول می‌شود. همان‌گونه که پژوهشگران برجسته‌ای چون شیلا کن‌بای، ب. و. رابینسون و روئین پاکباز مورد تأیید قرار داده‌اند(کن‌بای، 1378: ص 72 و رابینسون، 1376: ص 37،  پاکباز، 1386: ص 77)، می‌دانیم که در اواخر قرن نهم هجری در کنار سبک درباری نگارگری ترکمانان، شکل ویژه‌ای از تولید تجاری نسخ خطی در شیراز رایج بوده‌است. ویژگی‌های بصری این نوع از نسخ به طور خلاصه از این قرارند: ترکیب بندی‌های ساده و منظره‌پردازی و عناصر معماری کلیشه‌ای و قالب‌وار، پس زمینه‌هایی با رنگ‌های روشن، بوته‌‌ها و دستة گیاهانی که به طور قراردادی و هندسی قرارگرفته‌اند، پیکره‌های چاق و خپل با چهره‌های گرد و ابروهای کمانی و بینی‌ها و دهان‌های کوچککه در چشم اندازهای خشک  و خامدستانه قرار دارند. در تولید نسخ غیر درباری یا به اصطلاح تجاری در قیاس با نسخ درباری از معیارهای متفاوتی استفاده شده است.

استفاده از عنوان تجاری برای این نسخ، بدان معنی نیست که تمامی آثار این سبک تولید، دارای کیفیت‌های نازلی هستند؛ چراکه به‌نظر می‌رسد، مجموعة نسخ تجاری خود در سطوح کیفی گوناگونی تولید می‌شدند. آثار درجه اول این شیوه به زیبایی و بدون شاخ و برگ اضافه، موضوع روایت را به تصویر می‌کشیدند، اما به طور قطع الگوهای اصلی نگارگری ترکمان در آن‌ها به کار گرفته می‌شد؛ همچون نسخةخمسة نظامی کتابخانة دایرة سیاسی هند که علی‌رغم کوچک بودن تصاویر، نگاره‌های باکیفیتی دارد (رابینسون: 1376: ص 35). از دیگر نسخد این دست، می‌توانخاوران نامه ابن حسام را نام برد که نگاره‌های آن امضای فرهاد نقاش را برخود دارند و از برجسته‌ترین و پیشروترین نمونه‌های این سبک معرفی بشمار می‌آیند.

در مورد کتاب

منظومة مهر و مشتریمنظومه‌ای عاشقانه به زبان فارسی در 5120 بیت، سرودة محمد عصّار تبریزی، در سال 778 ه.ق است. حاجی شمس‌الدین محمد عَصّار تبریزی از قصیده‌سرایان[7] سدة هشتم هجریو از اهالی تبریز بود. او در سال 792 ه.ق در تبریز درگذشت و در مقبرهالشعرای این شهر به خاک سپرده شد.منظومه مهر و مشتری ماجرای دوستی عمیق و پاکی است که میان «مهر» پسر شاهپور پادشاه و «مشتری»، پسر وزیر ‌شاهپور است. این دو پسر از کودکی به یکدیگر دل می‌بندند و با وجود مصائب فراوانی که دوستی عمیق آن‌ها برایشان به بار می‌آورد تا پایان عمر بر دوستی خود می‌مانند. در پی حوادثی که در این منظومه آمده است، مهر از مشتری جدا افتاده و به سوی خوارزم می‌رود. مهر در آنجا با ناهید، دختر شاه خوارزم، ازدواج می‌کند اما دوست خود مشتری را نیز فراموش نمی‌کند. او مطلع می‌شود که دوستش اسیر است و شاه خوارزم را متقاعد می‌کند که مشتری را نجات دهد. به هر حال این دو دوست دوباره با هم متحد می‌شوند و زمانی که مهر به پادشاهی می‌رسد، مشتری را نیز وزیر خود قرار می‌دهد. در نهایت مهر در نتیجه یک بیماری درگذشته و پس از او نیز مشتری به همان بیماری دچار شده و از دنیا می‌رود و هر دو را در یک قبر به خاک می‌سپرند. عصار که خود فردی عارف و عاری از تعلقات دنیوی بوده است، منظومة مهر و مشتری را بر محور دوستی و صداقت، درستکاری، عشق و محبت، عدالت و وفاداری نوشته است. از این منظومه با نام‌های عشق‌نامه و محبت نامه نیز یاد شده است[8].

مشخصات نسخه‌شناسی و ویژگی‌های کتاب آرایی

نسخةمنظومة مهر و مشتری به شمارة 4130 در کتابخانة فاتح[9] استانبول نگهداری می‌شود. نسخه دارای 221 برگ است و در هر صفحة آن 12 سطر وجود دارد و چنانکه در ادامه ذکر خواهد شد، در اصل دارای 223 برگ بوده است که دو برگ نخست آن افتاده. ابعاد اوراق: 103 × 180 و ابعاد متن: 59 × 106 می‌باشد. کاتب نسخه ناشناس است و در انجامة آن تاریخ کتابت ذي‌الحجه 894 ه.ق و مکان آن دارالملك شيراز ذکر شده است. این نسخه حاوی 9 مجلس نگارگری بوده و به خط نستعلیق نوشته شده است. در صفحة آخر نسخه مهر سلطان بايزيد بن محمد (918 ـ 886ق) وجود دارد. نسخه بعدها توسط سلطان محمود عثماني (و: 1168ق) وقف شده است که توسط درویش مصطفی ـ مفتش اوقاف حرمین شریفین ـ ثبت گردیده است. این یادداشت وقف در صفحه نخست نسخه جای گرفته و عبارت آن چنین است:

«قد وقف هذه الکتاب .. حضرت سلطان اعظم السلاطین العظام السلطان الغازی محمود خان ادام الله دولته و اقباله الی آخر الدوران حرر الفقیر الی الا ربه القدیر درویش مصطفی المفتش باوقاف الحرمین الشریفین غفرله».

نسخه در ابتدا در حدود 20 بیت افتادگی دارد و از این بیت آغاز می‌شود:

نمود از روی خود چون لطف جانان    خلیل خویش را آتش گلستان

به نظر می‌رسد که نسخه در آغاز دوبرگ افتادگی دارد، زیرا از نسخة حالِ حاظر، از صفحة (آ) آغاز شده است. در این نسخه در هر صفحه تعداد 12 بیت جای گرفته و در این صورت اگر در صفحة (ب)ی ماقبل، 12 بیت نوشته شده باشد، 8 بیت از 20 بیتِ افتاده باقی می‌ماند. براین اساس احتمالاً در هر دوصفحة اول، چهار بیت نوشته شده است و این نظر احتمال وجود تذهیب مزدوج در دو صفحة آغازین را افزایش می‌دهد؛ و نیز آنکه براساس محل نوشتن عبارت وقف سلطان محمود، می‌توان چنین پنداشت که این دو برگ، پیش از تاریخ وقف در میانة سدة 12ق، افتاده بوده است؛ زیرا عبارات وقف سلطان محمود، جملگی بر ظهر نسخه قید شده‌اند و اگر در زمان او نسخه فاقد افتادگی بود، هیچگاه بر برگ سوم نسخة کامل، که در حال حاظر، برگ اولِ نسخة در دست محسوب است نوشته نمی‌شد (تصویر 1).

نسخه در این بیت نیز به پایان می‌رسد:

به ختم انبیاء و ختم گردان            که کار ختم ما بر خیر گردان

و متن انجامه نیز جدول‌بندی شده و در میان دو مثلثی که حاوی اندکی تزئینات گل و گیاه هستند جای گرفته است (تصویر2).

متن انجامه نیز چنین است:

«تمّت الکتاب المّسمی بـ محبت نامه و الحمدلله ربِ العالمین و الصلوة و السلم الاتمان الاکملان علی سیِد المرسلین و خاتم النبیین و قائد العز المحجلین و علی آله و اصحابه و ازواجه و ذریاته اجمعین. وقد وقع الفراغ منه فی ذی حجة الحرام سنة اربع و تسعین و ثمانمایة الهجریّة فی دارالملک شیراز صانها الله تعالی و ساکنها عن آلافات».

و اما تزئینات نسخه:

همانطور که پیشتر ذکر شد دو صفحة نخست نسخه محتمل دارای تذهیب مزدوج بوده است. باقی صفحات با خطوط نازکی از زر مزدوج و لاجورد جدول‌بندیشده. برخي صفحات دارای جدول‌بندی‌های چليپایی هستند و درون آن‌ها تزئينات مختصری با طلا اجرا شده است. اشعار در دو ستون جدول‌بندی و نوشته شده‌اند. نسخه در شرایط خوبی قرار دارد و به غیر از دوبرگ افتادة آغازین سالم است. کتابت و تزئینات این نسخه به طور کل در قیاس با نسخ درباری سبک رسمی مکتب ترکمانان، ساده و کم‌پرداخت و در عین‌حال، از ملاحت و ظرافت خاصی برخوردار است.

ویژگی‌های تصویرنگاری

9 مجلس نگارگری نسخة منظومة مهر و مشتری کتابخانة فاتح به قرار زیر می‌باشند:

1ـ به شکار رفتن شاه شاهپور و وزیرش؛در صفحة (ب13)

2ـ رفتن بدر نزد معلم؛در صفحة (36آ)

3ـ سرگردانی مشتری و بدر در بیابان؛در صفحة (66آ)

4ـ شفاعت کردم بهزاد از برای مهر و نصیحت کردن مهر؛ در صفحة (72ب)

5ـ گرفتار شدن مشتری و یاران در دریا؛در صفحة (91ب)

6ـ شاهزاده مهر با یک ضربه سر شیر را می‌افکند؛در صفحة (110ب)

7ـ بازی چوگان ملک کیوان و مهر؛در صفحة(136ب)

8ـ ببر کشتن مهر؛ در صفحة (151آ)

9ـ به هم رسیدن مهر و مشتری؛در صفحة (186آ)

تصویرگری این نسخه به طور کل از قواعد مشخصی پیروی می‌کند. تصاویر درون کادرهای هندسی و منظم قرار گرفته‌اند. تنها در یکی از نگاره‌ها با عنوان شفاعت کردن بهزاد از برای مهر و نصیحت کردن مهر، ابعاد نگاره بیشتر از جدول‌بندی متن بوده و به حاشیه رانده شده است (تصویر 3). در این مورد نیز عناصر تصویر درون کادر قرار گرفته و فراتر از حدود جدول بندی‌هانرفته است. در صفحات حاوی مجلس نگارگری شعرها در بالا و پائین تصاویر و یا در هر دوطرف آن‌ها قرار گرفته و رابطة مشخصی را با یکدیگر حفظ کرده‌و هیچکدام به حدود دیگری تجاوز نکرده‌اند. به طور خلاصه ارتباط مشخص و تعیین شده‌ای میان متن و تصویر وجود دارد. پیکره‌های انسانی در قیاس با ابعاد تصویر نسبتا بزرگ هستند. آنان صورت‌های گرد، ابروان کشیده و دهان‌های کوچک دارند و افراد مسن‌تر با سبیل تصویر شده‌اند. تعداد پیکره‌های انسانی در هر نگاره محدود به افراد مهم روایت است و معمولا نگارگر افراد نامرتبطرا تصویر نکرده است؛ تنها در سه نگاره‌ تعداد محدودی افراد ناظر و شاهد ماجرا هستند. افراد کلاه‌های ترکمانی، دستارهای سفید و یا کلاه‌های مخروطی شکل برسردارند. لباس آن‌ها تزئینات ظریفی دارد که در مورد شاهزادگان و  افراد مهم این تزئینات ظرافت بیشتری دارند.

المان‌های طبیعت ساده و کم‌پرداخت هستند. تپه‌ها متشکل از یک یا چند خط منحنی و گیاهان به صورت کلیشه‌ای و صرفاً جهت پر کردن فضای خالی زمینه بر روی آن‌ها نقش بسته‌اند. آسمان به رنگ قهوه‌ای روشن و لاجوردی تصویر شده و تکه‌ای ابر با نقوش‌پیچان و حالت‌های تزئینی در آن تصویر شده است. البته درختان با جزئیات بیشتری ترسیم شده‌و همانند نیستند. خط افق معمولاً در نیمة بالایی کادر قرار گرفته و تداعی‌کنندة همان ویژگی مشهور مکتب شیراز، یعنی افق رفیع است. در این صورتبخش کوچکی از بالای کادر به آسمان وفضای بیشتری به روایت داستان اختصاص یافتهاست. به طور کلی خط افق معیاری برای سنجش عناصر مختلف تصویر از نظر عمق نمایی است و بیننده در سطح دو بعدی نگاره آنچه را که در سطوح پایینی تصویر، ترسیم شده است را نزدیک تر و عناصر نزدیک به خط افق را دورتر می‌بیند. در مواردی نیز افرادی در پشت مرز تپه و آسمان قرار گرفته‌اند که همچون ناظر به ماجرا نگاه می‌کنند و یا اینکه خود بخشی از افراد حاضر در صحنه هستند. با این شیوه دو پلان در کادر ایجاد شده است. در قیاس با فیگورهای انسانی اسب‌ها با ظرافت و دقت خاصی ترسیم شده‌اند. اسب‌ها دارای پوشش‌های رنگی و تزئینی هستند. تناسبات دقیقی در ترسیم اسب‌ها رعایت شده؛ همة آن‌ها سرهای کوچکی دارند. حیوانات همگی در حال حرکت به تصویر درآمده‌اند. در نگاره‌های نسخة مهرو مشتری فاتح از رنگ‌های درخشان و محدود استفاده شده است. آسمان لاجوردی در کنار لباس‌های رنگارنگ و روشن پویایی خاصی به تصاویر بخشیده است. در این نگاره‌ها رنگ‌های سرخ و آبی و زرد به وفور مورد استفاده قرار گرفته‌اند. تپه‌ها به رنگ روشن و در 4 نگاره به طیف های مختلفی از رنگ صورتی درآمده‌اند؛ رنگ‌هایی که از ویژگیهای بارز مکتب شیراز هستند. در تصویر کردن نگاره‌ها به طور کلی روایت داستان اولویت نخست را دارد. به طوری که آشکارا از پرداختن به حواشی و جلوه‌های تزئینی پرهیز شده است. در فضاهایی نظیر پس زمینه، نماهای ساختمانی و پارچه‌ها از بافت‌های تکراری متناوب استفاده شده است. تصویرگری نگاره‌هایاین نسخه فاقد بعدنمایی است و فیگورها علی رغم آنکه معمولاً در حال حرکت تصویر شده‌اند حالتی عروسک‌گونه و غیرزنده دارند.

ویژگیهای ساختاری و تحلیل عناصر بصری

در این بخش به طور نمونه ویژگیهای ساختاری و عناصر بصری یکی از تصاویر نسخه با عنوان به شکار رفتن شاه شاهپور و وزیرش را مورد ارزیابیقرار خواهیم داد (تصویر 5). اندازه این تصویر 5.9×8.78 سانتیمتر است.

بیان موضوع:

این نگاره بخشی از روایتی را به تصویر می‌کشد که شاه «شاهپور» به عزم شکار همراه با وزیرش «دستور» و جمعی از همراهان به صحرا می‌روند که به ناگاه شاه و وزیر از جمع جدا شده و به مکانی دیگر می‌رسند. شاه و وزیر در آن مکان پیر فرزانه‌ای را ملاقات می‌کنند وماجرای اصلی داستان بعد از این آغاز می‌شود. مؤلفة تصویری که نگارگر دستمایة نقاشی خود قرار داده و آنرا به صورت کتیبه‌ای در قسمت بالایی نگاره آورده است، آن قسمت از داستان است که اشارة کوتاهی به شکار رفتن پادشاه و وزیر دارد.

نگارگر در اینجا تنها معادل تصویری شعرفوق را به تصویر کشیده است. زاویه دید تصویر زاویه‌ای بسته است.نگارگر از فضای بزرگ دشت تنها بخش اندکی را نشان می‌دهد که محدود به حضور سوژه‌های اصلی است. شیوة او نیز همانند دیگر نگارگران مکتب ترکمان عدم پرداخت به جزئیات است؛ نگارگر با این شیوه تنها صحرا،صید، شاه و دستور(وزیر)را به تصویر کشیده و از پرداختن به جزئیات بیشتر امتناع ورزیده است؛او حتی به ملازمان شاه که به حضورشان در بیت قبل اشاره شده، توجهی نشان نداده است.

عناصر تصویری:

شکار از رایج ترین موضوعات تصویری است که در اکثر نسخ مصور ایران به تصویر کشیده شده است.جدا از آن اسب به عنوان مهمترین وسیلة حمل و نقل جایگاه ویژه‌ای در نگارگری ایرانی دارد.

در این نگاره صحنه‌ای از شکار مجسم شده که در آن حرکت پیکره‌های انسانیِ در حال شکار، اسب‌ها و حیواناتی که در حال فرار هستند ترکیب بندی پویا و پرتحرکی را ایجاد کرده است.به طور کلی ترسیم حیوانات در صحنه‌های شکار در نقاشی ایران سابقه‌ای دیرینه دارد و پیشینة آن به هنر پیش از تاریخ و آن چیزی می‌رسد که می‌توان تزئینات مینیاتوری نامید، یعنی حجم‌هایی از جزئیات کوچک که برجستگی و رنگ را ارزانی تصاویر می‌دارند (گرابار،1390: ص130). از مشهورترین صحنه‌های شکار که تقریبا در اکثر نسخمصور خمسه، صفحه‌ای را به خود اختصاص داده تصویر بهرام گور در شکارگاه است.

فضاهای یکدست و خالی در آسمان و زمین که نگارگر با فرمهای قراردادی و کلیشه ای نظیر بوته‌های گل شبیه به هم، بافت گیاهی پس‌زمینه با ریتمی تکراری و ابر پیچان،سعی در پر کردن آن را دارد، از دیگر خصلت‌های مکتب شیراز است که در این نگاره و دیگر نگاره‌های نسخة مهر و مشتری فاتح نیز دیده می‌شود.

اگر چه پیکره‌ها از نقطه نظر ترسیمی در وضعیت نسبتاً مطلوبی قرار دارند اما از نظر بیان حالات هیجانی و ظرافت نقش،چندان قوی نیستند. در قیاسبا تصاویر انسان‌ها، در ترسیم حیوانات جزئیات و ظرافتهای بیشتری دیده می‌شود و حالات هیجانی در حیواناتِ در حال حرکت، از انسان‌ها مشهودتر است.

در این نگاره و دیگر نگاره‌های این نسخه، تصویر اصلی به خارج از قاب اولیه و حواشی نفوذ نکرده و این امر پویایی و حرکت عناصر بصری را کاهش داده است.دراینجا عناصرتصویر درشت‌تر از حد معمول تصویر شده‌اند.

رنگ:

رنگ های خالص و مسطح که در زمرة سنن تصویری خاور نزدیک است در نقاشی‌های ترکمانان جایگاه ویژه‌ای دارد.رنگ‌ها در نگارةبه شکار رفتن شاه شاهپور و وزیرشبه سه گروه تقسیم می‌شوند. نخست رنگ‌های اصلی شامل طیف‌هایی از رنگ‌های قرمز و زرد که در لباسها دیده می‌شود و رنگ آبی که در زین اسبها مورد استفاده قرارگرفته. این رنگ‌ها خالص،درخشان و شفاف هستند.سپس رنگهای تیره که در وهله نخست در اسبها و سپس در آسمان دیده می‌شوند و در نهایت رنگ‌های خنثی که در برگیرندة پس‌زمینة صورتیِ چرک‌فامِ آبرنگی است که تا حدودی رقیق و ناشیانه رنگ آمیزی شده است. در تمام نگاره‌های این نسخه به استثنای نگارة رفتن بدر نزد معلم که در طبیعت تصویر نشده، از پس‌زمینه‌هایی با رنگ‌های خنثی و گرم استفاده شده. پس‌زمینه در پنج نگاره به رنگهای صورتی چرک فام، دو نگاره خاکستری روشن، یک نگاره خاکستری تیره و دیگری نخودی رنگ. به این صورت رنگ‌های درخشان و شفاف لباسها و نیز اسب‌های سفید و سیاه به خوبی بر روی این زمینه‌ها نمایان می‌شوند.

از مکمل‌های رنگی به خوبی استفاده شده است؛ قرار گرفتن لباس نارنجی در کنار زین‌های آبی و همینطور تضاد‌های تیرگی و روشنی، قرارگرفتن اسب‌های تیره در زمینه روشن و نیز جدا کردن آسمان از زمین بوسیله تضاد آسمان تیره و پس زمینة روشن. در رنگ‌آمیزی این اثر رنگ‌های هم خانواده نیز وجود دارند. روباه و غزال‌هایی که در حال فرار هستند با اختلاف رنگی جزئی از زمینه قابل مشاهده‌اند.به طور کلی می‌توان گفت درصد رنگ‌های گرم بیش از رنگ‌های سرد است.

عمق نمایی:

یکی از عواملی که نگارگری ایرانی را از سایر نقاشی‌ها در جهان متمایز می‌کند عدم استفاده از عمق نمایی است.تا پیش از نفوذ سبک بهزاد در نقاشی ایرانی، نگارگران آثاردوبعدی نقاشی ایرانی با استفاده از رنگ‌ها و نیز ترکیب و چینش عناصر صحنه، دوری و نزدیکی عناصر تصویر را القا می‌کردند. در این نقاشی‌ها زاویة دید از روبرو است و همة تصویر در یک سطح ترسیم می‌شود. در نگارة به شکار رفتن شاه شاهپور و وزیرش نگارگر عمق‌نمایی این اثر را به همان دو شیوة سنتی مذکور انجام داده است: 1- استفاده از رنگهای تیره و روشن و نیز رنگهای هم خانواده؛ سوژه های اصلی و اسب‌ها با کمک رنگهای تند و تیره از پس زمینة روشن جدا شده و جلوتر به نظر می‌رسند.پس زمینه و آسمان هم در مرحله بعدی به وسیله تضاد تیرگی و روشنی دور و نزدیک به نظر می‌رسند. درحالیکه رنگ حیواناتی که در پس زمینه قرار دارند با رنگ صورتی زمینه هم خانواده هستند و اینگونه به نظر می‌رسد که در متن طبیعت قرار دارند.2-ژرفانمایی خطی که با استفاده از زیرساخت منحنی و نیز گردش رنگها انجام می‌گیرد؛ نحوة چیدمان شخصیت‌ها و حیوانات در مسیر مارپیچ که یک سر آن به فضای درون نگاره میرود و سر دیگر چشم را به بیرون هدایت می‌کند.

مقایسه دو نگاره:

در ادامه یکی از نگاره‌های نسخة کتابخانة فاتح را با عنوان  شاهزاده مهر با یک ضربه سر شیر را می افکند (تصویر 6)، با نگارة مشابهی از نسخة مهر و مشتری موجود در نگارخانة هنری فریر که به سال 929ق و منصوب به مکتب بخاراست  (تصویر 7) مورد مقایسه قرار خواهیم داد. اندازه تصویر نگارة متعلق به نسخة فاتح 5.9×7.33 سانتیمتر و نگارة متعلق به گالری فریر 7/12×9/18 سانتیمتر است. موضوع این تصاویر براساس روایت عصار چنین است: شاهزاده مهر با جمعی از همراهان در راهی بوده‌اند که ناگهان شیری شرزه و قوی پنجه به آنان حمله ور می شود کاروانیان پشت تپه‌ها پنهان می‌شوند و شاهزاده مهر با یک ضربت سر شیر را از بدنش جدا می‌کند.

تعدد پیکرة همراهاندر نگارة متعلق به نگارخانة فریر، ترسیم دقیق مناظر طبیعی و گیاهان،نشان دادن روایت در دو پلان مجزا و ظرافت در طراحی آناتومی انسانها و حیوانات از جمله ویژگی‌های بارز نگارة نسخة گالری فریر است. بلر و بلوم در مورد این نگاره چنین می‌نویسند: «این نگاره یاد آور صحنه‌های شکار در دو نسخة معروف خمسه نظامی محفوظ در کتابخانة بریتانیا و منسوب به بهزاد و مکتب او بود، اما ترکیب بندی آن طوری تغییر یافته که در دو سطح فضای ضروری را برای پیکره ها پدید می‌آورد و گیاهان نقش خورده پیش زمینه هم حس فاصله را بین نگرنده و نگاره ایجاد می کرد»(بلر و بلوم، 1386: ص 525).در نگارة فاتح زاویه دید تصویر زاویه‌ای بسته‌ است. تصاویر درشت‌تر از حد معمول تصویر شده‌اند. بخش کوچکی از انسانها و حیوانات پشت تپه دیده می‌شوند و فاصلة بسیار نزدیکی با هم دارند به طوریکه می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که نگارگر قبل از اجرای طرح جایگیری پیکره‌های پشتی را پیش بینی نکرده است. اما در نگارة نسخة گالریِ فریر پیکره‌ها به گونه‌ای متوازن در طبیعت پراکنده شده‌اند، تصاویر آنقدر متراکم نیستند که بیننده فضای خالی را که برای گردش چشم بدان نیاز دارد را احساس نکند، در عوض این فشردگی در نگارة متعلق به نسخةکتابخانة فاتح به حدی است که گویی نگارگر به بدلیل کمبود فضای کافی مجبور به حذف برخی از عناصر تصویر شده است.

توازن تیرگی و روشنی نیز از دیگر تفاوتهای این دو نگاره است. در نگارة نسخة گالری فریر پیکره‌ها و گیاهان که با رنگ‌های تیره رنگ آمیزی شده‌اند از زمینة روشن به خوبی قابل تمییز هستند، درحالیکه در نگارة فاتح هرچند که از رنگهای مکمل و درخشان استفاده شده است کنتراست تصویر به خصوص در پلان بالایی بسیار کم است.در هر دو نگاره کتیبه‌ای در بالا و پایین تصویر قرار گرفته که حاوی شعر مرتبط با آن نگاره است. در نگارة نسخة کتابخانة فاتح این کتیبه در تمام تصاویر جایگاه ثابتی دارد و حدود سه چهارم از کل تصویر را در برمی‌گیرد اما در نگاره فریر بخش کوچکی از کل کادر به کتیبه اختصاص یافته.شعر نوشته شده در هر دو تصویر در دوبیت با یکدیگر مشابه اند:

در هر دو کتیبه از خط نستعلیق استفاده شده اما ظرافت و زیبایی خط در نگاره فریر بسیار بیشتر از نگاره ی فاتح است .البته تفاوت در نوع نگارگری این دو نگاره به مکاتب مختلف آن دو باز می گردد چراکه خصلت های زیبایی شناسی مکتب بخارا که وامدار ظرافتها و ویژگی های تصویری ناب مکتب هرات بود به راحتی در مقیاس با مکتب ترکمانان شیراز قابل شناسایی است.

ویژگیهای سبک شناسانه

ویژگی‌های کلی نگارگری این نسخه از قبیل چهره‌پردازی‌ها و منظره‌پردازی‌ها تفاوت بارزی با نگاره‌های دست اول نگارگری ترکمانان ندارد؛ تنها ساده‌تر و خلاصه‌تر هستند. المان‌های نگاره‌ها همان المان‌های نقاشی درباری زمان خود است اما با تزئینات کمترو ساده‌تر. تعداد پیکره‌ها در هر کادر تا جای ممکن کم است و پیداست که نگارگر به حواشی موضوع چندان نپرداخته و تمرکز کار را بر موضوع اصلی و ناب روایت قرار داده است. ویژگی‌هایی که در بخش‌های پیشین ذکر شد با ویژگی‌های مکتب تجاری ترکمانان در شیراز برابری می‌کند. علاوه بر آن، رابینسون تأکید دارد که در انجامة نسخ تجاریمعمولاً نام شیراز ذکر شده است( 1376: ص27)؛ در انجامة نسخة مهر و مشتری کتابخانة فاتح نیز نام دارالملک شیراز قید شده است[10].

به همان نسبت که نقوش بکار رفته در این نسخه از ظرافت ترسیمی کمی برخوردارند ، خط نستعلیقی هم که برای کتابت نسخه استفاده شده فاقد ظرافت های نوشتاری مختص نستعلیق است.

در صفحاتی که نگاره در آن قرار گرفته حاشیة خارجی باریکی لحاظ شده،درحالیکه داشتن حاشیه در کتاب و ایجاد فضای خالی در آسایش دید خواننده تاثیر به سزایی دارد و در هنر کتاب‌آرایی ایرانی، این مورد بسته به استفاده و کاربرد کتاب متفاوت بوده است.در کتابهایی که برای شاه یا شاهزاده‌ای طراحی می‌شد این گونه ملاحظات کارکردی در منطق طراحی در نظر گرفته می‌شد (برند، 1388: ص295). این ویژگی می‌توانددلیل مضاعفی باشد بر این کهنسخة مهر و مشتریکتابخانة فاتح را در زمرة نسخه‌های غیردرباری جای دهیم. علاوه بر آن، برای تزئین جدولبندی‌ها از طلا و لاجورد استفاده شده است. اما اکسیده شدن طلای مورد استفاده نشان می‌دهد که طلای آن از عیار بالایی برخوردار نبوده است. افزودن فلزهای دیگر از جمله مس برای پائین آوردن عیار طلا موجب می‌شود که طلا به مرور زمان تغییر رنگ بدهد، این خود دلیلی است برآن که احتمالاً نسخه برای شخص مهمی کتابت نشده است.

در بخش پیش ویژگی‌های تصویری و کتابت یک نگاره از نسخة مهر و مشتری فاتح با نگارة مشابهی از نسخة گالری هنر فریر که منصوب به بخارا و معلوم که نسخه‌ای درباری است،مقایسه کردیم. تدر این قیاس تفاوت‌های کیفی مشخصی بر ما آشکار شد که آن را نیز دلیلی بر اتبات نظریة طرح شده می‌دانیم.

همانطور که اشاره شد نسخه ممهور است به مهر سلطان بایزید بن محمد (حک: 918 ـ 886ق) درحالی که تاریخ کتابت آن سال 894ق است، این بدین معناست که نسخه حداقل تا پیش از سال918 به دربار عثمانی رسیده.علاوه بر آن نکتة قابل توجه آن است که هیچ مهر و یا یادداشت تملک دیگری نیز بر صفحات نسخه درج نشده است. همة این شواهد احتمال اینکه نسخه از ابتدا برمبنای فروش یا صدور به امپراطوری عثمانی تولید شده باشد را تقویت می‌کند.

نتیجه

در این نوشتار به معرفی و بررسی ویژگیهای تصویری و کتاب‌آرایی نسخة منظومة مهر و مشتریموجود درکتابخانة فاتح در شهر استانبول پرداختیم. تعدادی از نسخ مصور منظومة مهر و مشتری در کتابخانه‌های ایران از جمله کتابخانه کاخ گلستان[11] و کتابخانه ملی[12]و کتابخانه‌های جهان[13]موجود است، اما نسخة فاتح به تاریخ 894 ق به لحاظ قدمت از بسیاری از نمونه‌های موجود قدیمی‌تر و مصادف با آخرین سال‌های حکومت ترکمانان در ایران است. همانطور که ذکر شد از وجود یک شیوة تجاری تولید نسخ خطی در اواخر دهة نهم هجری در شیراز در دورة ترکمانان خبر داریم که ویژگی‌های آن نزدیک به مکتب نگارگری درباری ترکمانان اما ساده‌تر و خلاصه‌تر است. با بررسی جزء به جزء ویژگی‌های کتابت‌آرایی و تصویرپردازی نسخة مذکور سعی کردیم به سوالاتی که در ابتدای مقاله طرح شد پاسخ دهیم. در این راستا، به این نتیجه رسیدیم که ویژگی‌های نسخه مذکور به ویژگی‌های تصویرنگاری مکتب ترکمانان نزدیک است اما با این تفاوت که ساده‌تر و کم پرداخت‌تر است. ویژگی‌های نگارگریِ نسخة مذکور از قبیل تمرکز بر روی روایت و عدم پرداخت به جزئیات تصویر و عناصر حاشیه‌ای، عدم توجه خاص بهآرایه‌ها و ملاحظات کاربردی، انتقال سریع نسخه به کتابخانة فاتح، کیفیت نه چندان بالای مواد مورد استفاده در نهایت ما را بر این نظر استوار ساخت که احتمالاً نسخة مهر و مشتری کتابخانة فاتح منصوب به مکتب تجاری ترکمانان شیراز است. شاهد دیگر بر هویت تجاری نسخه، عدم وجود مهر تملک یا یادداشت وقفی جز مهر و یادداشت‌های سلاطین عثمانی و انتقال نسبتاً زودهنگام نسخه به استانبول است.

منابع

ـ آژند، یعقوب. 1381 (زمستان). «مکتب نکارگری ترکمان». هنرنامه. شماره 17. صص 35-47.

ـ برند، رابرت هیلمن. 1388. زبان تصویری شاهنامه. مترجم: سید داوود طبائی. تهران: فرهنگستان هنر.

– بلر،شیلا و جاناتان بلوم. 1386. هنر و معماری اسلامی (2). مترجم:دکتر یعقوب آژند. تهران: فرهنگستان هنر.

ــ پاکباز، رویین. 1386. نقاشی ایران از دیرباز تا امروز. تهران: زرین و سیمین.

ـ رضی زاده، رضیه. 1384 (پائیز و زمستان). «در شیوه و مکتب نگاره‌های خاوران نامه».گلستان هنر شماره 2. صص 58-69.

ـ رابینسون، ب.و. 1376. هنر نگارگری ایران. ترجمه: یعقوب آژند. تهران: انتشارات مولی.

ـ سودآور، ابوالعلا. 1380. هنر دربارهای ایران. ترجمه: ناهید محمدشمیرانی. تهران: کارنگ.

ـ کن‌بای، شیلا. 1378. نقاشی ایرانی. مترجم: مهدی حسینی. تهران: دانشگاه هنر.

ـ گرابار، اولگ.1390. مروری بر نگارگری ایرانی. مترجم: مهرداد وحدتی دانشمند. تهران:فرهنگستان هنر.

ـ مصطفوی سبزواری، رضا. 1386 (زمستان). «عصّار شاعر و عارف توانمند آذربایجان». آئینة میراث. دورة جدید، سال پنجم، شمارة چهارم (پیاپی 39).

[1]. دانشجوی دکتری تاریخ هنردانشگاه برلین ( FreieUniversität Berlin)

[2]. کارشناس ارشد پژوهش هنر دانشگاه علم و فرهنگ

[3]. خوشبختانه فهرست نسخ فارسی این کتابخانه به کوشش آقای سید محمد تقی حسینی تهیه و توسط کتابخانة مجلس در دست انتشار است.

[4]. پیربوداق فرزند شاه‌جهان قراقویونلو مدتی بر شیراز حکم راند اما از سال 864 ه.ق به بعد حاکم بغداد شد و در آنجا به حمایت از هنرمندان پرداخته و کارگاه هنری فعال و برجسته‌ای را سروسامان داد.

[5]. این نسخه در حال حاضر در گنجینة موزة توپقاپی‌سرای به شمارة H.762نگهداری می‌شود.

[6]. به نظر می‌رسد که در دورة تیموریان به تدریج تولید نگاره‌هایی کم‌کیفیت تر از نگاره‌های درباری که بعدها به سبک تجاری شیراز معروف شد در این شهر آغاز شده باشد.کنبی این نظر را تصدیق می‌کند و در این رابطه می‌نویسد: «حتی پیش از مرگ ابراهیم سلطان در سال 835 ه.ق نگارگران شیرازی به تولید دواوینی برای مصارف غیردرباری می‌پرداختند که با نسخه‌هایی که برای اسکندر سلطان و بایسنغر میرزا تهیه شده‌اند، همسنگ نیستند» (کن‌بای، 1378: 56).  رابینسون تاریخ تولید نسخ غیردرباری را حتی اندکی عقب تر برده و بر اساس برخی شواهد موجود حدس می‌زند که تولید نسخ خطی تجاری بایستی از قرن هشتم در شیراز آغاز شده و تا قرن نهم همچنان ادامه یافته باشد (رابینسون، 1376 : ص37).

[7]. او علاوه بر شعر در ریاضیات و اخترشناسی نیز صاحب‌نظر بود و در تصوف نیز مرید شیخ مجدالدین اسماعیل سیسی بود و در شعر «عصار» تخلص می‌کرد.علاوه بر مهر و مشتری کتاب وافی فی تعداد القوافی (در فنون ادب فارسی) از برجسته‌ترین آثار وی است که هرمان اته خاورشناس نامی آن را معروفترین و معتبرترین کتاب در این فن معرفی کرده است.

[8]. در انجامة نسخة مورد بحث ما نیز عنوان محبت نامه ذکر شده است.

[9]. سلطان محمد فاتح (م: 886ق)، پس از فتح استانبول،  در محل کليساي دوازه حواريون که از امپراطوري بيزانس باقي مانده بود به سال 867 هجری دستور ساخت مجموعهايمتشکل از مسجد جامع، شفا خانه، بیمارستان، دارالحدیث و هشت مدرسه که به مدارس ثمانیه مشهورند را داد و خود و برخی از بزرگان آن زمان نسخي را بدآن کتابخانه‌‌ها وقف کردند. سلطان محمود اول نیز در سال 1155 ق، در کنار ديوار قبلة مسجد جامع همان مجموعه، بناي کتابخانة مستقلي را بنا نهاد و خدمت رساني کتابخانه و نيز نسخ آن را نظم و ساماني مجدد داد. سالهاي پس از جمهوريت و تغيير حکومت کتابخانه همچنان به روال زمان سلطان محمود اول اداره ميشد؛ تا آنکه در سال 1956 ميلادي، این کتابخانه، وابسته به کتابخانة جامع و بزرگ سليمانيه شد. در حال حاضر کتابخانه فاتح دارای تعداد 5538 عدد نسخة خطي و سنگي محفوظ است که تعداد 5219 عدد آن را نسخ خطي و 319 عدد آن را نسخ سنگي تشکيل مي‌دهد.

[10]. ما نیز چندین نسخه در کتابخانه‌های استانبول دیده‌ایم که از لحاظ سبک و صناعات کتاب آرایی متعلق به شیراز بوده‌اند لاکن در انجامة آن‌ها نامی از شیراز به عنوان محل کتابت ذکر نشده است.

[11].  به شمارة 716  به تاریخ 823 ق.

[12].چندین نسخه از این منظومه در کتابخانه ملی ایران موجود است که دو نسخة مصور شمارة 1936 و نسخة 12395 از آن جمله هستند.

[13]. نسخة موزة انگلستان (بریتیش میوزیم) به تاریخ 877 ق؛ نسخة کتابخانة موزة توپقاپی سرای به شمارة H.837 به سال 905 ق که شیخ محمد بن فخرالدین احمد الانصاری در شیراز آن را نسخه برداری کرده است؛ 3 نسخه از منظومة مهر و مشتری نیز در بخش فارسیدارالکتب قاهره به شماره های 168-169-170 که موجود است که به ترتیب دارای تاریخ‌ 898- 898-961ق هستند؛ نسخة گالری هنریِ فریر به تاریخ 926 ه.ق؛ نسخة کتابخانة دانشگاه میشیگان به شمارة 322 و تاریخ 933 ق.