معرفی، نقد وبررسی کتاب فهرستواره مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران

معرفی، نقد وبررسی کتاب فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران.

نویسنده: سیّد احمد حسین زاده

مقدمه:

علم نجوم دارای ریشه بسیار کهن است به طوریکه انسان های عصر حجر هم اطلاعات نجومی داشتند. سنگ چینه های باقی مانده از این عصر نقاط و امتدادهایی را مشخص می کند که از روی آن مواضع طلوع خورشید و مختصات اجرام آسمانی دیگر معین و مشخص می شوند. آنها حرکات منظم ستارگان را با دقت بسیار و با روشی که لازمه تحقیق در یک علم واقعی است مورد مطالعه قرار داده اند و در نهایت پس از چندین قرن با پیدایش سایر علوم، نجوم مهیای پیشرفت سریع گردید تا جایی که افراد رصد کردن را فرا گرفتند و توانستند حوادث فلکی را با علایم و اعداد مشخص سازند و بدین ترتیب روش علوم تجربی ابتدا در نجوم بکار رفت و سپس در علوم فیزیک، شیمی، زیست شناسی و بالاخره در طب و روانشناسی. (سعادت، 1347)

دست ‌نوشته، دست نبشته یا نسخه خطی به کتاب‌ ها و نوشته ‌ها یی می ‌گویند که بوسیله گونه ‌ای قلم و با دست نوشته شده باشد. دستنویسی در مشرق زمین و بویژه ایران پیشینه ‌ای بسیار کهن دارد. مفهوم دست‌ نوشته را در بیشتر زبان‌ های اروپایی با واژه لاتینیManuscript  بیان می ‌کنند که از دو واژه  Manu- (دست) و script (نوشته) تشکیل شده است. در روزگاران کهن فرمانروایان معمولاً در دربار خود دیوان نگارش (دبیرخانه‌) برپا می ‌کردند تا نگارنده‌ ها در آن به نوشتن دستنوشته‌ ها یا نسخه برداری از آنها بپردازند. پدید آوردن رونویس‌ های نفیس تر از روی دست ‌نویس‌ های پیشین یکی از فعالیت‌ های دلخواه درباریان پیشین بوده است.(ویکیپدیا)

آگاهی از میراث گذشتگان حق مسلّم نسل امروز و آینده است خصوصاً میراثی که به علل مختلف به طور کامل در دسترس نیستند. باید بدانیم که بسیاری از آنچه دیگران به عنوان نوآوری به ما عرضه می کنند، قرن ها پیش دانشمندانی همچون ابوریحان بیرونی، ابن سینا و خواجه نصیرالدین طوسی در شرایط طوفانی زمان خویش، به آن علوم دست پیدا کرده بودند که اینها همه در آثار دستنویس آنها بخوبی معلوم و مشهود است. شورای عالی انقلاب فرهنگی به منظور بازیابی آثار و اندیشه های مکتوب ایران توانسته است بسیاری از این آثار را ردیابی و احیا کند که فهرستواره مورد بررسی یکی از این اقدامات شایسته شورای مذکور است.

فرهنگ و تمدن اسلامی حاصل میراث و ارزش های علمی و هنری در طول قرون پیشین بوده است، بخشی از این پیشینه در چارچوب نسخ و مکتوبات خطی به نسل حاضر انتقال یافته است. در گذشته مردم برای اطلاع از اوقات شرعی، بحث قبله و حلول ماه های مختلف از نسخ هایی که اکنون در دست ماست، استفاده می کردند. به دلیل اینکه نسخه های خطی به عنوان سند معتبر در جهان شناخته می شود، باعث خوشحالی است که تمام نسخ خطی نجوم اسلامی موجود در دنیا توسط ایرانیان و یا افرادی که اساتید ایرانی داشته اند، نوشته شده است، به طبع آن ایران از معدود کشورهایی است که دارای تعداد زیادی فهرست های نسخه‌ های خطی است. البته، این نسخه‏های خطی چیزی است که زمان برای ما برجای گذاشته است و مردم ما طی نسل های متمادی توانسته‏ اند با یاریِ بسیاری از متفکران از آن محافظت کنند. (عظیمی، 1388)

فهرست نویسی نسخه های خطی تنها راه بازیابی اطلاعات از دست نویس های نهفته در گنجینه های کتابخانه ها است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان کتابشناس قرار داشته و دارد. براساس شواهد موجود, حدود 000/300 اثر دست نویس در انواع کتابخانه های ایران نگهداری می شود و براساس اطلاعات مندرج در فهرستواره نجوم تعداد 6938 اثر از آنها نسخه خطی نجوم و  حدود 120000 دست نویس به اختصار یا به تفصیل فهرست شده و بخش بزرگی از مخطوطات ایران, فهرست نشده و اطلاعات تفصیلی و یا حتی اجمالی از آنها در دست نیست. فهرست نمودن این مجموعه ها لازم و ضروری به نظر می رسد و بدون شک نگارش و انتشار فهرست مخطوطات هر کتابخانه, نقش مهمی در حفظ و حراست از آنها دارد. چه بسا گنجینه های نفیس و ارزشمند که در گوشه خانه ها, مسجدها, مدرسه های علمیه و زیارتگاه ها, به جهت نبود فهرستی منظم و روشمند و بر اثر عدم توجه و اهتمام به آنها, مورد دستبرد راهزنان فرهنگی قرار گرفته و به تاراج رفته و یا اینکه تدریجاً راه زوال را در پیش گرفته و با گرد و خاک و موریانه انس برقرار کرده و به مرور زمان آسیب دیده و از بین رفته اند. سیر تاریخی پژوهش های نسخه شناسانه در ایران نشان می دهد, گام های استوار بزرگان و دانشورانی که حفظ و احیای میراث مکتوب را وجهه همت خود قرار داده اند, قرین توفیق گشته و در سده اخیر گنجینه های بسیاری شناسایی شده و پرده از رخ هزاران کتاب و رساله ـ که حکایت از دانش سرشار ایرانیان مسلمان می کند ـ برداشته شده است.

از آنجایی که فهرست نویسان ایرانی به خاطر نداشتن فهرست سرعنوان های موضوعی نسخه های خطی ایران و دیگر ابزار مربوط به فهرستنویسی نسخ خطی، رویه هماهنگ و یکسانی در اختصاص دادن موضوع به نسخه های خطی نداشته اند طوری که کتابی واحد در چند کتابخانه مختلف با موضوع های گوناگون فهرست شود و بر این اساس نمی شود با استفاده از جستجوی موضوعی به بیشترین آگاهی درباره نسخه های خطی دست یافت. وجود مجموعه های ارزشمندی نظیر فهرستواره مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران راه را برای مکان یابی و رسیدن به اطلاعات کتابشناختی نسخ های خطی نجومی هموار ساخته است، زیرا علی رغم وجود سایت های اینترنتی کتابشناختی مختلف، بازیابی اطلاعات نسخه های خطی نجوم در این فهرستواره آسان تر  و مفید تر می نُماید. (قاسملو، 1390)

اهداف نقد و بررسی:

در این نوشته ضمن مقدمه مختصری که ارایه شد، به معرفی، نقد و بررسی کتاب دو جلدی فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران پرداخته می شود. در این نقد و بررسی ضمن ارایه کمیّت های آماری، در پی پاسخ دادن به سوال های زیر بر اساس استخراج اطلاعات مندرج در فهرستواره، نیز هستیم:

1. در چه قرن یا دوره ای بیشترین نسخه های خطی نجوم نگاشته شده اند؟
2. بسامد موجودی نسخه های خطی نجوم در کتابخانه های ایران به چه صورت است؟
3. وضعیت زبانی نسخه های خطی نجوم ایران به چه صورت است؟
4. بسامد تعداد نسخه های خطی نجوم ایران به تفکیک نسخه نگار به چه صورت است؟

معرفی اثر:

دکتر فرید قاسملو با همکاری فریبا پایروند ثابت، کتاب دو جلدی فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران را در 1468 صفحه از سوی معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی در تاریخ انتشاراتی 1391 منتشر کردند. این فهرستواره سومین فهرستوارة تخصصی نسخ خطی علوم و فنون در کتابخانه‌های ایران است که تا به حال منتشر شده است. دو عنوان پیشین، فهرستوارة نسخ خطی پزشکی و فهرستوارة نسخ خطی ریاضی و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران بوده که طی چند سال اخیر توسط فرید قاسملو تدوین و منتشر شده است.

ساختار این فهرستواره 2جلدی از سه مقدمه، یک متن و سه نمایه[1] تشکیل شده است و در آن جمعاً 2892 عنوان نسخه خطی نجوم از کتابخانه های ایران معرفی و مکان یابی شده اند. حجم نسخه ها از یک برگ، یک ورق و یک صفحه تا بیش از 1500 صفحه را شامل می شود. توالی معرفی نسخ خطی نجوم براساس الفبای عنوان و چیدمان اطلاعات آنها در این مجموعه, به این صورت است:

1. نام کامل نسخه.
2. نام نسخه نگار یا نویسنده.
3. زبان نگارش نسخه.
4. آغاز نسخه.
5. انجام نسخه.
6. شماره مربوط به محل نگهداری نسخه.
7. عنوان کتابخانه یا کتابخانه های دارنده نسخه.
8. تعداد صفحه، برگ و ورق نسخه (به ترتیب با حرف اختصار ص، گ، ر)
9. تاریخ نگارش نسخه.
10. مشخصات فهرستی که نسخه را معرفی کرده است (شامل نام فهرست، جلد و صفحه).

شایان ذکر است برخی از موارد ده گانه بالا، به طور کامل برای برخی از نسخ موجود نمی باشد. عنوان نسخه ها با حروف پر رنگ[2] و ایتالیک[3] حروف نگاری شده است. این کتاب دارای نمایه‌ها ی سه گانه است که استفاده از اطلاعات فهرستواره را برای محققان، بسیار آسان و مفید کرده است که عبارتند از:

• نمایة عنوان کتاب ها، با 2213 رکورد و نظم چیدمان براساس الفبای عنوان نسخه های خطی.
• نمایه مؤلفان، با 673 رکورد و نظم چیدمان براساس الفبای عنوان نویسنده ها.
• نمایة تلفیقی شماره نسخ خطی، در 223 صفحه و نظم چیدمان براساس توالی شماره نسخه ها.

پدپدآورندگان این اثر دربارة نحوة تهیه فهرستواره گفته‌اند:

“ما در انتخاب واژة نجوم در عنوان این اثر، نگاهی فراتر از احکام نجوم یا دانش نجوم را در نظر داشته‌ایم اصطلاحی که به نظر ما هم شامل طیف موضوعی آثار نجومی، احکام نجومی، نجوم محاسبه‌ای یا ابزار نجومی است و هم رسانندة همان معنایی است که واژة فارسی «ستاره شناسی» بیان کنندة آن است… از نظر اشتمال کتاب حاضر بر موضوع‌های مربوط به دانش نجوم باید گفت در این کتاب آثار مختلفی در موضوع‌های ساخت آلات و وسایل نجومی، مجموعه‌ای از زیج‌ها و رسائلی در نجوم محاسباتی،‌ جدولهای مختصات ستارگان و شناسایی انواع اسطرلابها، قبله و قبله‌یابی، نجوم نظری و البته رسائلی دربارة احکام نجوم (ستاره بینی) و شاخه‌های مختلف آن آمده‌اند…” (قاسملو، 1391)

از امتیازات فهرستوارة حاضر افزوده شدن آغاز و انجام نسخه‌ها در ذیل نام هریک از عناوین می‌باشد که کار را در شناسایی نسخ مشابه برای استفاده کنندگان، بالاخص محققان و فهرست نگاران آسان نموده است.

تجزیه و تحلیل داده های آماری:

جدول1.  تعداد عناوین نسخه های خطی نجوم تألیف شده به تفکیک قرن (هجری قمری)

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول1.  و به منظور پاسخ به سوال اول مبنی بر مشخص کردن دوره ای که بیشترین نسخه خطی نجوم در آن به نگارش درآمده است،  تعداد این آثار از قرن اول تا قرن چهاردهم هجری مورد بررسی قرار گرفتند که بیشترین آنها 2056 اثر (6/29 درصد) متعلق به قرن سیزدهم هجری است و تاریخ نگارش 1298 نسخه خطی نجوم تعیین نشده است (بی تا) که این تعداد (7/18درصد) کل نسخه های موجود (6938 اثر) در ایران است. نسخه‏های نگاشته شده در سده های سوم، چهارم، شش و هفت و هفدهم هر کدام با 03/0 درصد، کمترین تعداد ( 2 نسخه) را به خود اختصاص داده اند. شایان ذکر است در قرون پنجم، پانزدهم و شانزدهم هیج نسخه خطی با موضوع نجوم به نگارش در نیامده است.

جدول2.  تعداد عناوین نسخه های خطی نجوم موجود به تفکیک کتابخانه ها

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول2.  و به منظور پاسخ به سوال اول مبنی بر مشخص کردن بسامد موجودی نسخه های خطی نجوم در کتابخانه های ایران، این نتایج بدست آمد: در مجموع 108 کتابخانه و مجموعه در ایران روی هم 6938 نسخه خطی دارند که به ترتیب کتابخانه مجلس با 904، کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) 782، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با 761 و کتابخانه آیت الله مرعشی با 759 نسخه نجوم، بیشترین موجودی را به خود اختصاص داده اند، در مقابل کتابخانه های بهار، هنرهای زیبای کشور، میرزا ابوالحسن پیشنماز آملی و مدرسه خان یزد، کمترین تعداد نسخه خطی نجوم ( یک اثر) را به خود اختصاص داده اند. براساس اطلاعات این جدول، تعداد کتابخانه هایی که دارای نسخه خطی نجوم هستند در تهران بیشتر از شهرهای دیگر ایران است.

جدول3.  تعداد عناوین نسخه های خطی نجوم به تفکیک قرن زبان

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول3. و به منظور پاسخ به سوال سوم مبنی بر مشخص کردن وضعیت زبانی نسخه های خطی نجوم موجود در کتابخانه های ایران، این نتایج بدست آمد: از 2892 عنوان نسخه موجود، نسخه‏هایی که به زبان فارسی هستند بیشترند به این ترتیب که زبان نگارش بیش از 66 درصد از آنها (1925 عنوان) فارسی است در این بین رتبه دوم متعلق به زبان عربی است با 31 درصد و تعداد 919 عنوان سپس زبان های ترکی، هندی، اردو و طبری هر کدام با یک عنوان نسخه خطی نجوم. زبان های آمیخته فارسی ـ عربی، فارسی ـ اردو، فارسی ـ ترکی نیز در بین زبان ها به چشم می خورند.لازم  به ذکر است در فهرستواره نجوم به زبان تعداد 13 عنوان از نسخه ها اشاره نشده است!

جدول4.  تعداد عناوین نسخه های خطی نجوم تالیف شده به تفکیک نسخه نگار

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول4.  و به منظور پاسخ به سوال چهارم مبنی بر مشخص کردن بسامد تعداد نسخه های خطی نجوم ایران به تفکیک نسخه نگار، این نتایج بدست آمد: بخاطر زیاد بودن تعداد نسخه نگاران نجوم (673 مولف) آنهایی که بالای پنج اثر را تألیف کرده اند در جدول آورده شده اند. از 2213 عنوان نسخه نجوم تألیفی بیشترین آمار را دانشمند ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی با نگارش54 اثر خطی، به خود اختصاص داده است و به ترتیب ابومشعر بلخی و بهاءالدین عاملی هر کدام با 31 اثر در رتبه بعدی قرار دارند و در مقابل محمد باقربن زین العابدین یزدی و عزالدین محمد وفایی هر کدام با نگارش 6 عنوان نسخه خطی نجوم در آخر جدول جای گرفته اند. گفتنیست در فهرستواره مورد بررسی، نگارندگان تعداد زیادی از نسخ خطی نجوم، مجهول الهویه (ناشناس) هستند.

مواردی برای اصلاح:

پس از بررسی اجمالی کتاب و نمایه آثار، می ‌توان گفت که پدیدآورندگان تا حدود زیادی به اهداف خود رسیده‌اند و اثر حاضر تا میزان قابل توجهی محل رجوع مناسبی برای راهنمایی محققان و علا‌قمندان به نسخ خطی مرتبط با علم نجوم شده است. امّا از آنجایی که این فهرستواره جزوه آثار مرجع محسوب می شود و این آثار، زیاد مورد استفاده قرار می گیرد لذا لازم است کمتر ایرادات تایپی، دستوری و ظاهری داشته باشد. از نظر بررس این کتاب، چند ایراد بر این فهرستواره وارد است که عبارتند از:

1. طرح روی جلد تصویری مبهم است، طوری که فقط از فاصله 30 سانتی متری می شود متوجه نوشته ها، علایم و منظور آن شد.
2. جلدبندی آن بی کیفیت است که می‌توانست با دقّتی بیشتری تهیه شود.
3. صفحه‌بندی نامناسب، فضای خالی زیاد و عدم رعایت مناسب فاصله بین خطوط و پاراگراف ها.
4. در بخش نمایه‌ها عناوین تکراری متعددی وجود دارد که پدیدآورندگان می‌توانستند آنها را در یکدیگر ادغام کنند.
5. استفاده نکردن از فهرستواره دستنویس‌های ایران «دنا» که جامع‌ترین فهرست حاضر نسخ خطی موجود در کتابخانه ‌های ایران است.
6. رعایت نکردن نظم الفبایی عنوان نسخه ها در بدنه متن (برای نمونه، ابتدا کفایه فی اختصار النهایه آمده بعد کفایه التعلیم، ص 905 و 906).
7. وقتی چینش کتاب براساس الفبایی عنوان کتاب است، نمایه نام کتاب تا حدّ زیادی بی استفاده است.
8. برای بازیابی اطلاعات از این فهرستواره بهتر بود نرم افزار آن نیز تهیه می شد یا حداقل فرمت PDF از آن ضبط و به همراه لوح فشرده به ضمیمه این کتاب عرضه می شد.
9. نمایه تلفیقی شماره نسخ در این کتاب کارایی چندانی ندارد و فقط 223 صفحه از حجم کتاب را اشغال کرده است.
10. به طور کلی در این کتاب مرجع، خبری از شرح اختصارات نیست. برای مثال معلوم نیست در صفحه901 بالای صفحه، منظور«از 47ر- پ» چیست.
11. برخی از اشتباه های املایی یا تایپی به شرح زیر:

• صفحه 310 پایین صفحه «تجرجمه» بجای «ترجمه».
• صفحه 311 بالای صفحه بجای علامت اختصاری گ (برگ)، ک آمده است.
• در صفحات مختلف عبارت «ورهـ» زیاد به چشم می خورد که به نظر می رسد مقصود از آن عبارت «ورق» باشد. برای نمونه در صفحه های 771، 779، 733، 797، 819، 822، 875، 955 و 966.
• در پایان برخی از جملات نقطه یا علامت دستوری دیگری وجود ندارد. مثل ص 736 پاراگراف اول.

منابع:

1. سعادت، محمد علی، دوره کامل نجوم، جلد اول، مشهد، انتشارات دانشگاه مشهد: 1347.
2. شعبانی، احمد، بررسی پراکندگی جغرافیایی نسخ و مجموعه های خطی در کتابخانه های کشور، مجله علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز ، پاييز 1381، شماره 36.
3. عظیمی، حبیب الله، سخنرانی در نمایشگاه نسخ خطی نجوم اسلامی در محل سازمان کتابخانه ها و اسناد ملی فارس، شيراز، 1388.
4. قاسملو، فرید، فهرستواره نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران (مقدمه)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات- 1391.
5. http://fa.wikipedia.org/wiki/

سیّد احمد حسین زاده

[1] Index

[2] Bold

[3] Italic