معرفی، نقد وبررسی کتاب فهرستواره مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران

معرفی، نقد وبررسی کتاب فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران

سیّد احمد حسین زاده[1]

مقدمه:

كشور ایران مالك یكی از بزرگترین مجموعه های نسخه های خطی شرق در جهان است و مجموعه فهرست های نسخه های خطی ایران بدون تردید بزرگترین مجموعه فهرست نسخه های خطی جهان را تشكیل می دهد. حركت بسوی تهیه فهرست های موضوعی یكی از ضروریّات برای جامعه علمی ایران به ویژه در حوزه علوم انسانی است زیرا می تواند به بازیابی بخشی از تاریخ و فرهنگ و انتقال میراث علمی گذشتگان سرزمین ایران یاری رساند و اندیشمندان را با گنجینه های عظیم و تمدن ساز ایرانیان بیش از پیش آشنا سازد. (جاسبی، 1388) در جامعه امروز ما « تاریخ علم» جایگاه مناسبی ندارد و تحقیقاتی كه در این زمینه انجام می شود فاقد برنامه ریزی و انسجام است. باید بدانیم که بسیاری از آنچه دیگران به عنوان نوآوری به ما عرضه می کنند، قرن ها پیش دانشمندان شهیر ایرانی در شرایط بحرانی زمان خویش، به آن علوم دست پیدا کرده بودند که همه در آثار دستنویس آنها به خوبی معلوم و مشهود است. (ولایتی، 1388) شورای عالی انقلاب فرهنگی به منظور بازیابی آثار و اندیشه های مکتوب ایران توانسته است بسیاری از این آثار را ردیابی و احیاء کند که فهرستواره مورد بررسی یکی از این اقدامات شایسته شورای مذکور است.

فهرستواره حاضر، گنجینه ای از نسخه های خطی كتابخانه ها و مجموعه های شخصی داخل ایران است كه در موضوع ریاضیات تألیف شده اند. براساس نظر مولف این اثر، انتخاب عنوان «فهرستواره» برای این كتاب بدان سبب است كه هیچ ادعایی مبنی بر اینكه كلیه نسخه های خطی مربوط به دانش ریاضی در كتاب حاضر معرفی شده باشند وجود ندارد چون اولاً روزانه شاهد انتشار مقالات و گزارشات متعدد درباره نسخه های خطی هستیم، ثانیاً امكان بروز خطا در گردآوری اطلاعات نسخه های موجود وجود دارد و ثالثاً تعیین مرز برای اختصاص موضوع به نسخه های خطی چند دانشی، بسیار مشكل است. (قاسملو، 1388)

انسان نمی تواند بدون اطلاعات گذشته خود زندگی كند و نوشتن یكی از راه های ثبت گذشته است، ایران با فهرستی طویل از بزرگترین دانشمندان، متأسفانه دارای میراث مكتوب غارت شده- ای است. فهرست نویسی نسخه های خطی تنها راه بازیابی اطلاعات از دست نویس های نهفته در گنجینه های کتابخانه ها است که از دیرباز مورد توجه دانشمندان کتاب شناس قرار داشته و دارد. براساس شواهد موجود, حدود 000/300 اثر دست نویس در انواع کتابخانه های ایران نگهداری می شود و براساس اطلاعات مندرج در فهرستواره ریاضی تعداد 3437 اثر از آنها نسخه خطی ریاضی و  حدود 000/120 دست نویس به اختصار یا به تفصیل فهرست شده و بخش بزرگی از مخطوطات ایران, فهرست نشده و اطلاعات تفصیلی و یا حتی اجمالی از آنها در دست نیست. فهرست نمودن این مجموعه ها لازم و ضروری به نظر می رسد و بدون شک نگارش و انتشار فهرست مخطوطات هر کتابخانه, نقش مهمی در حفظ و حراست از آنها دارد. سیر تاریخی پژوهش های نسخه شناسانه در ایران نشان می دهد, گام های استوار بزرگان و دانشورانی که حفظ و احیای میراث مکتوب را وجهه همّت خود قرار داده اند, قرین توفیق گشته و در سده اخیر گنجینه های بسیاری شناسایی شده و پرده از رخ هزاران کتاب و رساله ـ که حکایت از دانش سرشار ایرانیان مسلمان می کند ـ برداشته شده است.

از آنجایی که فهرست نویسان ایرانی به خاطر نداشتن فهرست سرعنوان های موضوعی نسخه های خطی ایران، اصطلاحنامه تاریخ ریاضی و دیگر ابزار مربوط به فهرستنویسی نسخ خطی، رویه هماهنگ و یکسانی در اختصاص دادن موضوع به نسخه های خطی نداشته اند طوری که کتابی واحد در چند کتابخانه مختلف با موضوع های گوناگون فهرست شود و بر این اساس نمی شود با استفاده از جستجوی موضوعی به بیشترین آگاهی درباره نسخه های خطی دست یافت. وجود مجموعه های ارزشمندی نظیر فهرستواره مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران راه را برای مکان یابی و رسیدن به اطلاعات کتابشناختی نسخه های خطی ریاضی هموار ساخته است، زیرا علی رغم وجود سایت های اینترنتی کتابشناختی و نرم افزارهای مختلف، بازیابی اطلاعات نسخه های خطی ریاضی در این فهرستواره آسان تر  و مفید تر می نُماید. (قاسملو، 1391)

چند سال پیش نیز در یک اقدام ماندگار، دکتر بنی هاشمی فهرستی از 6000 نسخه خطی ریاضی را با مراجعه‏ به تمامی کتابخانه‏های کشور جمع‏آوری کرده و به صورت یک لوح فشرده درآورده که حاوی اطلاعات‏ کامل درباره نسخه‏های خطی ریاضی در کشور است. در این نرم‏افزار شش هزار نسخه خطی ریاضی‏ فهرست شده است که محقق می‏تواند با وارد کردن اسم نسخه خطی؛ به کتابخانه محل‏ نگهداری آن نسخه و شماره ثبت آن در برگه‏دان کتابخانه پی ببرد و در آنجا مستقیماً از آن استفاده کند. نتایج‏ این پژوهش و نمودار حاصل از آن نشان می‏دهد که «امپراطوری اسلامی در قرن پنجم هجری، امپراطوری علمی هم بوده‏ است.» و بلافاصله برای تأیید نتایج پژوهش خود از تحقیق دکتر ولایتی سخن می‏گوید که «در خصوص‏ تاریخ پزشکی نیز به این نتیجه دست یافته است». (سیدآقابنی هاشمی، 1380)

اهداف نقد و بررسی:

در این نوشته ضمن مقدمه ای که ارایه شد، به معرفی، نقد و بررسی کتاب فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران پرداخته می شود. در این نقد و بررسی ضمن ارایه کمیّت های آماری، در پی پاسخ دادن به سوال های زیر بر اساس استخراج اطلاعات مندرج در فهرستواره، نیز هستیم:

1. بسامد موجودی نسخه های خطی ریاضی در کتابخانه های ایران به چه صورت است؟
2. بسامد موجودی كتاب های چاپ سنگی و میكروفیلم های ریاضی در کتابخانه های ایران به چه صورت است؟
3. وضعیت زبانی نسخه های خطی ریاضی ایران به چه صورت است؟
4. بسامد تعداد نسخه های خطی ریاضی ایران به تفکیک نسخه نگار به چه صورت است؟

معرفی اثر:

دکتر فرید قاسملو با همکاری فریبا پایروند ثابت، کتاب فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران را در 693 صفحه از سوی معاونت پژوهشی و فناوری دانشگاه آزاد اسلامی– دفتر گسترش تولید علم در تاریخ انتشاراتی 1388 با شمارگان 2000 نسخه منتشر کردند. این فهرستواره یكی از فهرستواره های تخصصی سه گانه نسخ خطی علوم و فنون در کتابخانه‌های ایران است که تا به حال منتشر شده است. دو عنوان دیگر، فهرستوارة نسخ خطی پزشکی در کتابخانه‌های ایران و دیگری ، فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی نجوم  و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران بوده که توسط فرید قاسملو تدوین و منتشر شده است.

ساختار این فهرستواره تك جلدی از یك پیشگفتار توسط دكتر عبدالله جاسبی، دو مقدمه یكی توسط دكتر علی اكبر ولایتی و دیگری توسط پدیدآورندگان این كتاب، یک متن و چهار نمایه تشکیل شده است و در آن جمعاً 1111 عنوان (3437 جلد) نسخه خطی ریاضی از کتابخانه های ایران و 156 عنوان (174 حلقه) میكروفیلم ریاضی معرفی و مکان یابی شده كه برای جمع آوری ركوردهای اطلاعاتی مذكور، 73 عنوان فهرست ها ی گوناگون مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است. توالی معرفی نسخ خطی ریاضی براساس الفبای عنوان و چیدمان اطلاعات آنها در این مجموعه, به این صورت است:

1. نام کامل نسخه.
2. نام نسخه نگار یا نویسنده.
3. زبان نگارش نسخه.
4. آغاز نسخه.
5. انجام نسخه.
6. مشخصات فهرستی که نسخه را معرفی کرده است (شامل نام فهرست، جلد و صفحه).
7. شماره مربوط به محل نگهداری نسخه.
8. عنوان کتابخانه یا کتابخانه های دارنده نسخه.

شایان ذکر است برخی از موارد هشت گانه بالا، به طور کامل برای برخی از نسخ موجود نمی باشد. عنوان نسخه ها با حروف پر رنگ و ایتالیک حروف نگاری شده است. این کتاب دارای نمایه‌ها ی چهارگانه است که استفاده از اطلاعات فهرستواره را برای محققان، بسیار آسان و مفید کرده است که عبارتند از:

• نمایة عنوان کتاب ها، با 1111 رکورد و نظم چیدمان براساس الفبای عنوان نسخه های خطی.
• نمایة مؤلفان، با 499 رکورد و نظم چیدمان براساس الفبای عنوان نویسنده ها.
• نمایة تلفیقی شماره نسخ خطی، در 89 صفحه و نظم چیدمان براساس توالی شماره نسخه ها.
• نمایة میكروفیلم های نسخ خطی ریاضی 156 عنوان.

از امتیازات فهرستوارة حاضر افزوده شدن آغاز و انجام نسخه‌ها در ذیل نام هریک از عناوین می‌باشد که کار را در شناسایی نسخ مشابه برای استفاده کنندگان، بالاخص محققان و فهرست نگاران آسان كرده است.

تجزیه و تحلیل داده های آماری

جدول1. بسامد موجودی نسخه های خطی ریاضی به تفكیك كتابخانه های ایران (با تكرار)

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول1.  و به منظور پاسخ به سوال اول مبنی بر مشخص کردن بسامد موجودی نسخه های خطی ریاضی در کتابخانه های ایران، این نتایج بدست آمد: در مجموع 72 کتابخانه از 3437 نسخه خطی نگهداری می كنند که به ترتیب کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) با 667، كتابخانه مجلس شورای اسلامی 439، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران با 330 ، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی با 300 و كتابخانه ملك  با 283نسخه خطی ریاضی، بیشترین موجودی را به خود اختصاص داده اند، در مقابل مجموعه دكتر رضا صحّت، كتابخانه سعید نفیسی و كتابخانه مدرسه نوّاب مشهد، کمترین تعداد نسخه خطی ریاضی ( یک اثر) را به خود اختصاص داده اند. براساس اطلاعات این جدول، تعداد کتابخانه هایی که دارای نسخه خطی ریاضی هستند در تهران بیشتر از شهرهای دیگر ایران است و همچنین از لحاظ تعداد نسخه های خطی ریاضی در تهران شاهد بیشترین تجمع (بیش از1800 نسخه) هستیم.

جدول2. بسامد موجودی كتاب های چاپ سنگی ریاضی در کتابخانه های ایران

جدول3. موجودی میكروفیلم های ریاضی در کتابخانه های ایران

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول2، به منظور پاسخ به سوال دوم مبنی بر مشخص کردن بسامد موجودی كتاب های چاپ سنگی و میكروفیلم های ریاضی در کتابخانه های ایران، این نتایج بدست آمد: در مجموع 5 کتابخانه در ایران از 86  جلد كتاب چاپ سنگی ریاضی نگهداری می كنند که به ترتیب کتابخانه مجلس شورای اسلامی دارای 42 جلد، کتابخانه آستان قدس رضوی (ع) دارای 26 جلد، کتابخانه ملك دارای 14 جلد، كتابخانه مركز مدارك علمی و فرهنگی دارای 3 جلد و كتابخانه ملی تبریز دارای 1 جلد كتاب چاپ سنگی ریاضی هستند. براساس اطلاعات جدول3، تعداد كل میكروفیلم های ریاضی 156  عنوان (175 حلقه) است كه از این تعداد 173 حلقه در كتابخانه مركزی دانشگاه تهران و 2 حلقه در موزه ملی ایران نگهداری می شود. شایان ذكر است در مراكز تهران شاهد بیشترین موجودی كتاب های چاپ سنگی و میكروفیلم های ریاضی هستیم.

جدول4.  تعداد عناوین نسخه های خطی ریاضی به تفکیک زبان

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول4. و به منظور پاسخ به سوال سوم مبنی بر مشخص کردن وضعیت زبانی نسخه های خطی ریاضی موجود در کتابخانه های ایران، این نتایج بدست آمد: از 1318 عنوان نسخه موجود، تعداد نسخه‏هایی که به زبان عربی هستند بیشترند به این ترتیب که زبان نگارش60 درصد از آنها (789 عنوان) عربی است. در این بین رتبه دوم متعلق به زبان فارسی است با 40 درصد و تعداد 525 عنوان سپس زبان های ترکی، زبان های آمیخته فارسی – عربی و تركی- عربی هر کدام با یک عنوان. لازم  به ذکر است در این فهرستواره به زبان 1 عنوان از نسخه ها اشاره نشده است.

جدول5.  تعداد عناوین نسخه های خطی ریاضی به تفکیک نسخه نگار ( از 5 عنوان تألیف به بالا)

بر اساس اطلاعات مندرج در جدول5. به منظور پاسخ به سوال چهارم مبنی بر مشخص کردن بسامد تعداد نسخه های خطی ریاضی ایران به تفکیک نسخه نگار، این نتایج بدست آمد: بخاطر زیاد بودن تعداد نسخه نگاران ریاضی (499 مولف) آنهایی که بالای پنج اثر را تألیف کرده اند در جدول لحاظ شده اند. از 1111 عنوان نسخه ریاضی تألیفی بیشترین آمار را بهاء الدین عاملی با نگارش42 اثر خطی، به خود اختصاص داده است و به ترتیب خواجه نصیرالدین طوسی  با 36 اثر، ثابت ابن قره و محمد باقر یزدی هر کدام با 16 اثر در رتبه بعدی قرار دارند و در انتهای جدول، صلاح الدین موسی قاضی زاده رومی و میرمحمد باقر داماد هر کدام با نگارش 5 عنوان نسخه خطی ریاضی رتبه های آخر را دارا هستند. لازم به ذكر است در فهرستواره مورد بررسی، نگارندگان تعداد470 نسخه خطی ریاضی، مجهول الهویه (ناشناس) هستند.

مواردی برای اصلاح:

پس از بررسی اجمالی کتاب و نمایه آثار، می ‌توان گفت که پدیدآورندگان تا حدود زیادی به اهداف خود رسیده‌اند و اثر حاضر تا میزان قابل توجهی محل رجوع مناسبی برای راهنمایی محققان و علا‌قمندان به نسخ خطی مرتبط با علم ریاضی شده است. امّا از آنجایی که این فهرستواره جزوه آثار مرجع محسوب می شود و این آثار، زیاد مورد استفاده قرار می گیرد لذا لازم است فاقد ایرادات تایپی، دستوری و ظاهری باشد. از نظر بررس این کتاب، به چند نکته اشاره می شود که عبارتند از:

1. بهتر بود به تعداد صفحه و زمان (قرن، سال) نگارش نسخه ها اشاره می شد.
2. بهتر بود جنس جلد از کیفیت بهتری برخوردار می بود.
3. صفحه‌بندی نامناسب، فضای خالی زیاد و عدم رعایت مناسب فاصله بین خطوط و پاراگراف ها.
4. وقتی چینش کتاب براساس الفبایی عنوان کتاب است، نمایه نام کتاب تا حدّ زیادی بی استفاده است.
5. برای بازیابی اطلاعات از این فهرستواره بهتر بود نرم افزار آن نیز تهیه می شد یا حداقل فرمت PDF از آن ضبط و به همراه لوح فشرده به ضمیمه این کتاب عرضه می شد.
6. نمایه تلفیقی شماره نسخ در این کتاب کارایی چندانی ندارد و فقط 89 صفحه از حجم کتاب را اشغال کرده است.
7. در خیلی از موارد در آخر نام كتابخانه ها به مكان (شهر) آن اشاره نشده است. (كتابخانه مفتی الشیعه بجای، كتابخانه مفتی الشیعه قم).

برخی از اشتباه های تایپی به شرح زیر است:

8. صفحه 29 بالای ص جا افتادن كلمه «میكرو»
9. صفحه 103 جا افتادن كلمه «دانشگاه»
10. صفحه 275 خط اول تایپ اضافه حرف «خ»
11. صفحه 505 كلمه «فارسی» بجای «فارس»
12. صفحه 533 پایین صفحه،عبارت «مجلس شورا سنا» بجای «مجلس سنا»
13. صفحه 540 كلمه «مرعشی خطی» بجای «مرعشی نجفی»
14. ص 548 وسط صفحه تایپ اضافی «كتابخانه مركزی»
15. بعضی جاها «كتابخانه ملك» آمده و بعضی جاها «كتابخانه ملی ملك»
16. اكثر جاها «كتابخانه مجلس شورای» بجای «كتابخانه مجلس شورای اسلامی»

منابع:

1. جاسبی، عبدالله، فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران (مقدمه)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات- 1388.
2. سیدآقابنی هاشمی، سعید، فهرستی ماندگار از 6000 نسخه خطی ریاضی در کشور، مجله کتاب ماه کلیات، دی 1380 – شماره 49
3. قاسملو، فرید، فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران (مقدمه)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات- 1388.
4. قاسملو، فرید، فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی نجوم و علوم وابسته در کتابخانه‌های ایران (مقدمه)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات- 1391.
5. ولایتی، علی اكبر، فهرستوارة مشترک نسخه‌های خطی ریاضی در کتابخانه‌های ایران (مقدمه)، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات- 1388.

[1] كارشناس ارشد كتابداري و علوم اطلاع رساني