معرفي نسخة كهني از كتاب:
العمدة فی الجراحة
(العمدۀ فی صناعۀ الجراح)
اثر: امین الدوله ابوافرج بن موفق الدین یعقوب بن اسحاق کَرَکی
مشهور به ابن القُفّ (متوفي630 – 685 هـ.ق.)
(در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، ش4101، کتابت 725 هـ.ق.)
یوسف بیگ‌باباپور
درآمد:
امین الدوله ابوالفرج بن موفق الدین یعقوب بن اسحاق کَرَکی، طبیب مشهور مسیحی اهل سوریه بود. پدرش از مسیحیان کرک (در خاور بحر المیت در اردن) و در روزگار الملک الناصر یوسف بن محمد ایوبی (634 – 685هـ.ق.) در صَرخد به شغل دیوانی مشغول بود (نک: ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء، ج2، ص273) و در سال 630 هـ.ق. بود که صاحب فرزندی به نام ابوالفرج شد که بعدها ابن قُف نامیده شد و از افتخارات عالم اسلام گردید. پدر در همین ایام با ابن ابی اصیبعه آشنایی پیدا کرد و همین دوستی باعث شد که ابن قُف در محضر این عالم بزرگ به سفارش پدر علم آموزد. ابن ابی اصیبعه از علاقۀ وافر شاگردش به دانستن تراجم گذشتگان یاد کرده (همانجا) و نیز جامع ترین شرح احوال ابن قف را در همین کتاب استاد می توان یافت.
ابن قف مدتی در نزد ابن ابی اصیبعه علوم مختلف از جمله طب را فرا گرفت و کتابهایی همچون المسائل حنین بن اسحاق، الفصول و تقدمه المعرفۀ بقراط و برخی آثار رازی را خواند و مقدمات ضروری طب را فرا گرفت(رحیم لو، مدخل «ابن قُف» در دائره المعارف بزرگ اسلامی، ج4، ص482-483).
ابن قف پس از چندی همراه پدر به دمشق رفت و از محظر برخی اساتید آن دیار بهره جست؛ از آن جمله طب را نزد حکیم نجم الدین بن منفاخ و موفق الدین یعقوب سامری، و فلسفه را نزد شیخ شمس الدین عبدالحمید خسروشاهی و عزالدین حسن غنوی ضریر، و هندسه را نزد شیخ مؤیدالدین عرضی فراگرفت. با این همه به طب بیش از سایر علوم توجه داشت و در بدو کار مدتی در دژ عجلون طبابت کرد و سپس به دمشق بازگشت(نک: همان، ص483؛ ابن ابی اصیبعه، همانجا)
وی در عصر خود در گسترۀ عالم اسلام یکی از مشهورترین اطبا به شمار می رفت و از اقصا نقاط دنیا شاگردان بسیاری به محضرش می آمدند. البته نباید فراموش کرد که جریان جنگهای صلیبی در سوریه و فلسطین، در شکوفایی علمی او به ویژه در فن جرّاحی تأثیر بسزایی داشت. زیرا وی اغلب مشغول جراحی مجروحین جنگی بود و از این طریق مهارت قابل توجهی در این فن یافته بود و همگی مهارت خود را عمدتاً در همین کتاب الجراحه مکتوب ساخت.
تألیفات طبی ابن قُف را می توان به دو دستۀ نظری و عملی تقسیم کرد. ابن ابی اصیبعه (ج2، ص273-274) از آثار او نه اثر را بر شمرده و برخی از معاصرین دو عنوان نیز بدان افزوده اند(رحیم لو، همان، ص483):
1- الاصول فی شرح الفصول: شرح الفصول بقراط در 7 مقاله و در دو مجلد که یکی از مفصل ترین و مهمترین شروح آن کتاب محسوب می شود. در این کتاب ایراداتی بر رازی و دیگران نیز گرفته شده است. کهنترین نسخۀ آن که فقط جلد اول را داراست، در کتابخانۀ بلدیۀ اسکندریه موجود است که مکتوب 683 هـ.ق. بوده و به نظر ابن قف رسیده و توسط او تصحیح شده است. دو نسخه از این کتاب در کتابخانه های ایران تا به حال شناسایی شده که یکی در کتابخانۀ ملک (ش836) و دیگری در کتابخانۀ دائره المعارف بزرگ اسلامی (ش1033) موجود است(نک: فهرستوارۀ دنا، ج1، ص1128) اما هر دو نسخه در سال 1277 هـ.ق. کتابت شده اند.
2- جامع الغرض فی حفظ الصحۀ و دفع المرض: در بهداشت و حفظ تندرستی و پیشگیری از بیماریها در 60 فصل.
3- الشافی فی الطب: در 4 مجلد که نسخه ای کهن از آن که مقالات هشتم تا دوازدهم را دارد، در عصر مؤلف در 25 صفر سال 672 هـ.ق. کتابت شده است و در کتابخانۀ آیت الله گلپایگانی در قم (ش1514 – 64 / 9) نگهداری می شود(نک: فهرست گلپایگانی، ج5، ص2370)؛ حاجی خلیفه نیز به این اثر اشاره دارد(کشف الظنون، ج2، ص1023)
4- شرح الکلیات من کتاب القانون: در 6 مجلد که بنا به گفته مؤلف، از فخرالدین رازی سرمشق گرفته و در آن ایرادات وارد بر رازی را بررسی کرده است. نسخه ای از آن در کتابخانۀ ظاهریۀ دمشق موجود است.
5- مقالة فی حفظ الصحه: که ناتمام مانده است.
6- حواش علی ثالث القانون: که ناتمام مانده است.
7- شرح الاشارات (ابن ابی اصیبعه، عیون الانباء، ج2، ص273).
8- المباحث المغربیة (همان، ص274).
9- زبدة الطب.
10- رسالة فی منافع الاعضاء الانسانیة(رحیم لو، همانجا، ص484).
11- العمدة فی الجراحۀ: که به نامهای العمدۀ فی الجراح، عمدۀ الجراحین، عمدۀ الاصلاح فی عمل صناعۀ الجراح، العمدۀ فی صناعۀ الجراح نیز آمده است. این کتاب دو باب و هر باب در ده فصل ترتیب یافته و مجموعاً در بیست مقاله، مشتمل بر مباحث نظری و عملی جرّاحی است که بر اساس تجربیات مؤلف در جراحی مجروحین جنگهای صلیبی شکل گرفته است.
این کتاب پاسخگوی همۀ نیازهای یک جراح در سدۀ هفتم هجری است و مفصلترین کتاب جراحی سراسر سده های میانی به شمار می رود. ابن قُف این کتاب را به سبب شکوۀ یکی از جراحان زمان از فقدان کتاب مرجعی برای اهل این فن نوشته است.
