مسجد جامع هرات، اوج هنر معماري اسلامي
(به روايت نسخة خطی از مجموعۀ 684 دانشکدۀ الهیات مشهد)
به کوشش:سید محمد (عارف) موسوی نژاد[1]
مسجد جامع هرات در طول تاریخ فراز و فرودهای زیادی را دیده است. این بناء پنجمین مسجد جامع بزرگ در جهان میباشد، این مسجد از لحاظ تاریخی بیش از ۱۴۰۰ سال قدمت دارد و مساحت آن به ۴۶۷۶۰ متر مربع میرسد.
این بنای زیبا و شگفت انگیز در طول چندین هزار سال قبل از اسلام عبادتگاه آریائیهای یکتاپرست بوده است و در سال ۲۹ هجری پس از ورود اسلام به این شهر، این معبد بزرگ به مسجد مسلمانان تبدیل شد.
این بنای تاریخی، نه تنها یک عبادتگاه بوده، بلکه یک مدرسۀ علمی و فرهنگی نیز بوده است که در آن شخصیتهایی چون خواجه عبدالله انصاری، خواجه محمد تاکی و دیگر عرفا و شعرا تدریس کردهاند[2].
ویژگیهای مسجد جامع بزرگ هرات:
این مسجد تاریخی در زمینی به مساحت بیش از ۴۶ هزار متر مربع بنا گردیده که مشتمل بر ۴۶۰ گنبد، ۱۳۰ رواق، ۴۴۴ فیل پایه، دوازده گلدسته، چهار ایوان، چهار دروازه، چهار کتیبه بزرگ مزین با آیاتی از قرآن، اشعار عرفانی عرفا و شاعران بزرگ، سه سراچه، یک منبر سنگی، کتابخانه (شامل چهار هزار جلد کتاب) و وضوخانه میباشد که در زیباترین محل شهرقدیم هرات موقعیت داشته و در یک زمان گنجایش بیش از یک صد هزار نمازگزار را دارد.
گلدستههای مسجد، بین 17 تا ۳۶ متر ارتفاع، ۷ تا ۱۰ متر قطر داشته، رأس هرکدام دارای هشت رواق بوده که بامشان با کاشی فیروزهای تزیین یافته است[3].
صحن مسجد جامع شریف به صورت یک محوطۀ مستطیلی نهاده شده که چهار طرف آن را بنای مسجد احاطه کرده است. چهار ایوان بزرگ به چهار سمت در بخش وسطی نهاده شده و هر کدام از حیث رفعت و بزرگی شکوه ویژهای به این بنای با عظمت بخشیده است [4].
فراز و فرودهای مسجد جامع هرات در دورۀ اسلامی:
در سال 29 ق. که مردم هرات مسلمان شدند، این معبد بزرگ تبدیل به مسجد شد.
به گفته مؤلف کتاب حدود العالم در سال 372 (ق) مسجد جامع هرات آبادترین مسجدها بوده است. در این مسجد حضرت خواجه عبدالله انصاری (396 – 481 ق) کرسی تدریس داشته است .
در سال 414 ق. در اثر آتش سوزی نیمی از مسجد که غالباً چوب پوش و با نقوش و رنگآمیزی مزین بوده است، از بین میرود[5] .
در سال 597 ق. با مشورت شیخالاسلام هرات امام فخرالدین رازی و به اهتمام سلطان غیاث الدین محمد بن سام غوری و مساعدت مردم این مسجد به صورت کنونی پخته و با شکوه از آجر بنا و با تزئینات و کاشیهای فیروزهای آن عصر آراسته شد. امام فخرالدین ابو عبدالله بن عمر رازی (544 – 606 ق. در درسگاه به تدریس فلسفه و عقاید میپرداخت.
در سالهای (600 تا 607 ق). سلطان محمود پسر سلطان غیاث الدین غوری بعضی کارهای باقی ماندۀ این مسجد را به انجام رسانیده است. در سال 618 ق. بر اثر تهاجم وحشتناک قوای چنگیز این مسجد ویران شد. در سال 707 تا 729 ق. در عصر ملک غیاثالدین کرت خرابیهای حملۀ چنگیز ترمیم و مدرسهای به نام مدرسۀ غیاثیه در شمال مسجد جامع در محوطۀ جداگانه بنا شد.
در سالهای 732 تا 771 ق. در دوران فرمانروایی ملک معزالدین کرت به زیبایی و تزئینات مسجد افزوده شد و خانقاهی در کنار آن برای عبادت صوفیان ساخته شد. در سال 777 ق. در عهد ملک غیاثالدین آخرین ملک آل کرت از دارایی خالص محمد بن علی توسط محمد بن علی بن محمد بن محمود یک عدد دیگ برونزی زرکوب ساخته شده که منبّتکاری و نقشهکشی آن را محمد بن عبدالواحد و رسّامی آن را حاجی مسعود بن احمد از رسّامان هرات ترسیم نموده و وقف مسجد جامع هرات گردید. در سال 807 تا 850 ق. در دورۀ زمامداری شاهرخ فرزند تیمور با استفاده از انکشاف و تکامل صنایع کاشی معرق حجاری و خطاطی آن عصر به اهتمام امیر جلال الدین فیروز شاه حاکم هرات به ترمیم و نقش و نگار رواقها و دیوارهای مسجد پرداخته شد.
در سال 903 تا 905 ق. در عهد سلطان حسین بایقراء به اهتمام و سرپرستی امیر علی شیر نوایی، وزیر هنرپرور و معروف هرات، ایوان بزرگ مقصوره مجدداً تعمیر و به یمین و یسار آن دو ایوان عالی به خاطر زینت و تحکیم ایوان بزرگ مقصورهآباد شد و تمام جدارها و رواقهای مسجد جامع با ستونهای نفیس و سنگهای مرمر و کاشیهای معرق آراسته شد.
در سال 916 ق. هنگام حمله شاه اسماعیل صفوی به هرات ویرانیهای به مسجد جامع وارید گردید.
در سال 1036ق. حسن شاملو خطاط و شاعر مقتدر هرات در دورۀ حکمرانی خود به کمک مردم به ترمیم ویرانیهای قبلی شاه اسماعیل به مسجد جامع اهتمام ورزید.
در سال 1253ق. در دورۀ اقتدار وزیر یار محمد خان الکوزایی ایوان شمالی مسجد جامع و قسمتی از شبستانهای آن ترمیم گردیده است.
در سال 1269 تا 1319 ق. به اهتمام فرامرز خان قوماندان قوای نظامی هرات ایوان مقصوره مجدداً ترمیم گردید.
امیر حبیب الله خان در دوره حکومت خود (1325 تا 1331 ق.) زمانی که برای مشاهدۀ شهر باستانی هرات وارد این شهر شد، مبلغ دویست هزار افغانی را برای ترمیم مسجد جامع هرات تخصیص داد.
در سال 1360ق. با اعانت مالی تجار هرات این عبادتگاه دینی و تارخی مجدداً تزیین گردید، و نیز در همین سال در زمان عبدالله خان ملک یار نائبالحکومۀ هرات جادههای وسیع به اطراف و نیز باغی به وسعت 25160 متر مربع در سمت شرق مسجد جامع احداث گردید.
در سال 1374 ق. در صحن مسجد جامع هرات به جای محراب سابق، محراب عالی و نفیس از انواع سنگهای رخام و در کنار آن منبری بزرگ از سنگ مرمر به اهتمام استاد محمد سعید مشعل طراحی و ساخته گردید.
در سال 1353 ش. کار سنگ فرش صحن مسجد جامع از سمت غرب آغاز گردید که سنگهای صفوف نماز از مرمر و فاصلۀ بین صفوف از سنگ رخام سیاه کار گرفته شد و شهروندان متدین هرات هریک قیمت ده الی پنجاه سنگ را به طور اعانه پرداخت کردند، کار سنگ فرش مسجد جامع هرات با نفوذ و حاکمیت کمونیستها در افغانستان نیمهکارۀ باقی ماند که در سال 1376 ش. کار سنگ فرش صحن مسجد جامع هرات از بودجۀ پروژه حفظ آبدات تاریخی مجدداً آغاز گردید.
در سال 1376 ش. به اهتمام محمد اسماعیل خان نائبالحکومۀ وقت منار یادگار شهدای مدافع هرات که در برابر قوای خارجی مقاومت نموده و به درجۀ رفیع شهادت نایل آمده بودند، در وسط باغ شرقی مسجد جامع هرات ساخته شد[6].
عظمت مسجد جامع هرات:
مسجد جامع هرات نه تنها برای خارجیهایی که از آن دیدن مینمایند جالب است، بلکه برای مردمی که ساکن هرات هستند این بنای تاریخی علاوه بر کشش مذهبی، کششهای دیگری نیز دارد. هر کس بار اول این مسجد را ببیند در نظر اول مبهوت عظمت و معماری این مسجد خواهد شد. اولین چیزی که حایز اهمیت و ارزش است و حفظ آن توسط پروژۀ بینالمللی صورت گرفته است، دروازۀ ورودی مسجد جامع است که فعلاً به خاطر اینکه رفت و آمد نشود مسدود میباشد و در قسمت بالای این مسجد پوشش فلزی شده که از باد، باران و سرما جلوگیری شود.
دومین چیزیکه ارزش و اهمیت دارد، ایوان مسجد است که از جمله عجیبههای هنر معماری جهان است. به این عظمت فکر کنید که در هشت صد سال قبل این کار، کاری بوده که از روی اخلاص انجام شده است. اگر چه درین مدت خسارات و ضررهایی وارد شده است، اما به همت کسانی که مسئولیت این بخش را به عهده داشتند، کوشش کردند که این دو نقطه همان قسم که بوده است، باقی بماند.
در بیشتر نقاط جهان از جمله در ایران، سمرقند و هند مسجدها شباهتهای زیادی با معماری مسجد جامع شریف دارند[7] و همچنان کاشیهایی که درین مسجد دیده میشود، این کاشیهای تزیینی هنری، خود یادگار از دورهای تیموریان میباشند[8].
در دانشکدۀ الهیات مشهد، نسخهای خطی از رسالۀ مختصری است در توصیف این بنای شریف، از مجموعۀ شمارۀ 684 (ص 296 ـ 303) که به صورت ادیبانه و پختهای نگاشته شده است و جنبههای هنر معماری آن را تشریح و تحسین نموده است.
[1]. مدرسۀ عالی جامعۀ المصطفی العالمیۀ، قم.
[2] . http://www.ahmadsaeedi.af/index. com
[3] . http://www.ahmadsaeedi.af/index.php?option=com
[4]. خلیل الله خلیلی ، آثار هرات ، ص 41 .
[5] . http://www.ahmadsaeedi.af/index.php?option=com
(ولی شاه بهره ، هرات نگین خراسان ص 69 ) ، اما در کتاب تاریخ هرات (دستنوشتی نو یافته) ص 127 واقعه آتش سوزی را سال 472 ذکر کرده است .
[6] . http://www.herat.af/index.php/historic-places/herat-mosque.html
[7].اما برنارد اوکین در این خصوص نظر دیگری دارد: «از میان ساختمانهای سده پانزدهم ، فقط مسجد کبود در تبریز به این مسجد شباهت دارد و بنایش از گنبدخانۀ دوتایی در آناتولی الهام گرفته است». (معماری تیموری در خراسان، ص 322 و 23).
[8].http://www.ahmadsaeedi.af/index.php?option=com
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشتها، اسناد و متون)
دفتر پنجم (گفتارهايي در تاريخ علم)
به كوشش: دكتر یوسف بیگباباپور
