کاوه بیات
مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی، 907ـ1309 هجری قمری. میرزا محبعلی‌خان ناظم‌الملك مرندی یکانلو. تصحیح و پژوهش نصرالله صالحی. تهران: طهوری 1395, 538 ص.
بخشی اعظم اسناد و گزارش‌های موجود در مورد شكل‌گیری مرزهای ایران معاصر، اسناد و گزارش‌های خارجی هستند. اگرچه این موضوع، یعنی اهمیت تعیین‌كنندة منابع و مآخذ خارجی دربارة بسیاری از دیگر مباحث مربوط به تاریخ معاصر ما نیز صدق می‌كند اما اشتمال آن بر موضوعی ای‌چنین درهم‌تنیده با شكل‌گیری هویت ملّی در ایرانِ معاصر، یعنی نحوة ترسیم خط دیگری اضافه بر دیگر خطوط هویتی كه «ما» را از «دیگری» متمایز می‌سازد جای تأمل دارد.
جدای از رسالة تحقیقات سرحدّیة میرزا جعفرخان مهندس‌باشی كه در سال 1348 به كوشش محمد مشیری منتشر شد و مجموعه‌ای از اسناد پراكنده كه چهار سال بعد تحت عنوان مرزهای ناآرام به همّت ابراهیم صفایی انتشار یافت، اكثر دیگر داده‌ها و دانسته‌های سندی ما در این زمینه جدید و متأخر هستند، از جمله اسنادی كه نصرالله صالحی، گردآورندة این مجموعه، در سال 1377 دربارة روند انعقاد عهدنامة دوم ارزنه الروم منتشر كرد.
مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی میرزا محبعلی خان ناظم‌الملك مرندی از چند جهت اهمیت دارد. یكی از این جهات اهمیت مقطعی آن است در ثبت و توضیح رویكرد ایران در یك دورة مهم از تحدید حدود ایران و عثمانی در فاصلة سال‌های 1291 تا 1300 هـ . ق/ 1874 تا 1879 میلادی كه از آن می‌توان به عنوان فعالیت‌های دومین كمیسیون مرزی دو كشور یاد كرد.
اختلاف بر سر چه حوزه‌ای بود، مشخصات جغرافیایی و انسانی این حوزه از چه قرار بود، چه می‌گفتند و چه پاسخ گرفتند از جمله مضامینی است كه در این كتاب به صورت چند رساله و لایحه به قلم یكی از خادمان ناشناختة این سرزمین مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
میرزا محبعلی خان ناظم‌الملك مرندی یکانلو كه «… از دورة محمدشاه قاجار وارد دستگاه وزارت خارجه شد و تا اواخر دورة ناصرالدین شاه در این وزارتخانه عهده‌دار مسئولیت‌های متعددی بود…» بخش مهمی از این دورة خدمت را صرف رسیدگی به «… مسائل مربوط به عثمانی، به‌ویژه حدود مرزی دو كشور…» كرد. كار او با دستیاری و منشی‌گری میرزا جعفرخان مشیرالدوله آغاز شد و همراه او دو بار به مأموریت عثمانی رفت… پس از درگذشت میرزا جعفرخان مشیرالدوله، به جای او رئیس كمیسیون سرحدّی ایران و عثمانی شد… در این مسئولیت بود كه چند بار برای شركت در مجالس كمیسیون مشترك دو كشور كه همراه با نمایندگان دولت روس و انگلیس تشكیل می‌شد، عازم استانبول گردید… در مقام رئیس كمیسیون سرحدّی بیش از دو دهه به انجام وظیفه پرداخت…» (ص 49)
آن‌چه در این كتاب ارائه شده است نیز به صورت یك «لایحة تاریخیة تحدید حدود ایران و عثمانی» در توصیف پیشینة تاریخی و كلیات امر (صص 61-94) و مجموعه‌ای از رسائل و لوایح دیگر كه بیشتر به بررسی وضعیت حوزه‌های مشخص‌تر مورد اختلاف مانند قطور و لایجان و باغسرای (در پشتكوه) و غیره اختصاص دارد.
دیگر نكته‌ای كه در این مجموعه مهم است، تأكید و توجه میرزا محبعلی‌خان بر جوانب تاریخی و پیشینة این بحث است. وی علاوه بر آشنایی با منابع و مآخذ تاریخی‌ای كه به زبان‌های فارسی و تركی عثمانی در این زمینه در دسترس بوده‌اند و همچنین دانش و اطلاعات شخصی‌اش، از سوابق بحث نیز تصویری به دست می‌دهد كه مهم و درخور توجه است، از جمله پیشینه‌ای كه از طرح و بحث مسائل مرزی ایران و عثمانی از دورة صفویه تا زمان حضور خودش در این عرصه در مقدمة «لایحة تاریخیة…» پیش گفته ارائه كرده است (صص 66-70).
مناقشات مرزی یكی از مهم‌ترین حوزه‌های اختلاف ما با این همسایة ناجور و بدقِلِق بود؛ مناقشاتی كه در آن دورة متأخر تنها به دلیل گرفتاری‌های عثمانی در حوزة بالكان و روسیه و همچنین حضور و مداخلة فزایندة روس و انگلیس در منطقه، به یك رشته درگیری‌های جدّی و طولانی تبدیل نشد.
در واقع در این كتاب هم از اهمّ تحولات و مباحث مطرح شده در دورة دومین كمیسیون مرزی ایران و عثمانی تصویری به دست می‌آید و هم دربارة كلّ مباحث و مضامین ناظر بر این مناقشة. بهره‌برداری نمایندگان ایران از نوشته‌های برجای مانده از ناظم‌الملك در دور سوم مناقشات و مذاكرات مرزی ایران و عثمانی در فاصلة نهضت مشروطه تا شروع جنگ اول، به گونه‌ای كه گردآورندة این مجموعه نیز در مقدمة كتاب یادآور شده است (صص50-52)، خود مبین این نكته است.
یكی از مهم‌ترین نكاتی كه در همین مقدمه بدان اشاره شده است، اهمیت شخص میرزا محبعلی‌خان در مباحث و مناقشات مرزی این دوره است. قائم به فرد بودنِ كلّ كار كه در كنار برجسته كردن شأن و جایگاه چهره‌هایی چون میزا محبعلی‌خان، از یك كاستی عمده در تشكیلات دیپلماتیك وقت نیز حكایت دارد، یعنی شكل نگرفتن یك بخش اداری موظف به رسیدگی به مباحث مرزی و فراهم آوردن موجبات دسترسی نمایندگان دولت به وقت ضرورت به داده‌ها و دانسته‌های ضروری.
معلوم نیست كه اگر در دور سوم مناقشات مرزی ایران و عثمانی، میرزا جهانگیرخان پسر میرزا محبعلی‌خان در كار نبود، احتشام‌السلطنه در مقام سرپرست كمیسیون مرزی ایران چه می‌كرد. خود احتشام‌السلطنه، به گونه‌ای كه نصرالله صالحی نیز متذكر شده است، در خاطرات خود از فقدان هرگونه سابقه‌ای در وزارت خارجه از این مناقشة دویست ساله شكایت دارد و ظاهراً تنها به یمن حضور میرزا جهانگیرخان و آگاهی وی از داده‌ها و دانسته‌های پدرش توانست تا حدودی از عهدة كار بر آید (ص 51).
به رغم وجود اصل یا نسخه‌های دیگری از رسائل و اسناد منتشر شده در این مجموعه و همچنین طیف متنوعی از دیگر رسائل و اسناد مكمل در آرشیو وزارت خارجه، كه فهرست برخی از آن‌ها نیز در این كتاب ارائه شده است (صص 39 ـ 431) نهاد مذكور از همراهی با آقای صالحی در این امر امتناع كرد و تلاش‌های ایشان برای دسترس بدان‌ها به جایی نرسید.
مجموعة موجود بر اساس اسناد و نسخه‌هایی تنظیم شده‌اند كه در پاره‌ای از دیگر كتابخانه‌ها مانند كتابخانة ملّی یا مجلس سنا در دسترس بوده‌اند.
جدای از موضوع چگونگی شكل‌گیری و تثبیت مرزهای غربی ایران در یك دورة تاریخی مشخص، این رسائل و لوایح كه به‌خصوص بعد از یك گزارش كلّی و اولیه با تأكید بر مجموعه‌ای از مناطق مشخص جنبه‌ای تخصصی‌تر نیز می‌یابند از لحاظ توصیف جغرافیای طبیعی و انسانی آن حدود نیز اهمیت دارد.
یكی از مهم‌ترین نكاتی كه در این مورد به‌خصوص جای بحث و توجه دارد، موضوع ضبط صحیح اسامی جغرافیایی و حتی اسامی ایلات و طوایف حوزة مورد بحث است كه به‌جز در یك بخش از حدود جنوبی پشتكوه تا خرمشهر، كه بیشتر محل زندگی طوایف عرب ایران‌زمین است، اكثراً كُردنشین است.
در بحث مهمی كه دكتر اسمعیل شمس، مسئول بخش تحقیقات كردی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی، در جلسة نقد و بررسی این كتاب در دانشگاه تهران متذكر شدند، از ضرورت آشنایی با تاریخ و جغرافیای این حوزة كم و بیش ناشناختة غربی سخن در میان آمد و برطرف شدن بسیاری از ابهامات جغرافیایی رسائل و لوایحی از این دست در صورت بهره‌برداری از یك چنان آگاهی و دانشی كه تذكر بجایی است.
در پایان جا دارد به دو نكته دیگر اشاره شود؛ یكی نقطة قدرت است و دیگری نقطة ضعف.
نكتة نخست همّت انتشارات طهوری است در فراهم آوران موجبات انتشار مجموعة تاریخ ایران و عثمانی كه مجموعه رسائل و لوایح مورد بحث ششمین اثر منتشر شده در آن چارچوب است؛ عزم و اهتمامی كه می‌دانیم جز دلبستگی به فرهنگ و تاریخ این سرزمین هیچ اساس و مبنای دیگر ندارد، آن هم در دوره‌ای كه بسیاری از دوایر مسئول و موظف به یك چنین تكلیف‌هایی، قدمی كه بر نمی‌دارند هیچ، پشت‌پایی هم می‌زنند.
نكتة دیگر كه نقطة ضعفی است، فقدان هرگونه نقشة همراه است. دشواری اصلی این كار در آن است كه به دلیل ثبت و ضبط نبودن بسیاری از اسامی جغرافیایی مورد بحث در نقشه‌های متعارف قدیم و جدید، ترسیم یك نقشة همراه برای توضیح دقیق‌تر مباحث مورد مناقشه، كار فوق‌العاده دشواری است. جدای پاره‌ای از كلیات تقریبی كه شاید از نقشه‌های متعارف قابل استحصال باشند، برای ترسیم جزئیات كار باید به نقشه‌های كمیسیون‌های مرزی دسترسی داشت كه آن‌ها نیز در دسترس پژوهشگران داخل كشور نیستند.
منبع: انسان شناسی و فرهنگ
