تألیف: مرحوم استاد دکتر رحیم نیکبخت
پس از رسميت يافتن تشيع در ايران رفته‌رفته ادبيات شيعي هم رو به گسترش نهاد و در شهرهاي آذربايجان، ادبيات مرثيه و نوحه پا گرفت. در اين گسترش كتاب «روضةالشهدا» تأليف حسين بن علي بيهقي (كاشفي سبزواري) منبع خوب و كاملي براي استفاده عام بود. دوره پيدايش اين ادبيات قرن دوازدهم هجري و دوره شكوفايي آن قرن سيزدهم و دوره اوج و اقتدار آن قرن چهاردهم هجري و ادامه آن در قرن اخير است. از قرن دوازدهم تاكنون شهرهايي از جمله مراغه، تبريز، اردبيل، دربند، بادكوبه، ايروان، زنجان و اكنون تهران، با ارائه‌ي شعر شاعران آئيني و مرثيه‌سرايان برجسته، كانون‌هاي ادبيات ايراني مرثيه بوده‌اند.
در ميان اين كانون‌ها به لحاظ قدمت، مراغه اهميت ويژه‌اي دارد و به لحاظ پويايي و گستردگي و تأثيرگذاري فرهنگي در دوره‌هاي بعد تبريز و اردبيل. در اين بررسي آنچه مورد توجه ماست مراغه و ادبيات شيعي آن است كه بيشتر به آن مي‌پردازيم.
مراغه و خواجه نصير طوسي
شهر مراغه از شهرهاي قديمي ايران است[1] كه اهميت آن در پيش از اسلام به سبب وجود بزرگترين معبد مهرپرستي در آن بود. در دوره اسلامي نيز با آمدن خواجه نصيرالدين طوسي(597-672ه( اديب، متكلم فقيه و منجم بزرگ شيعي به اين شهر و احداث مجتمع چند منظوره رصدخانه مراغه، شهرت اين شهر بالا گرفت و به كانون تجمع علما و فقهاي شيعي تبديل گرديد. خواجه نصير در پوشش رصدخانه، علما و فقهاي شيعي را دور هم گرد آورد و شاگرداني را تربيت كرد كه ادامه‌دهنده راه وي بودند و در گسترده‌تر شدن تشيع زحمات بسيار كشيدند. بنابراين اگر در سال 907ه.ق در مسجد جامع تبريز مذهب رسمي ايران شيعه شد، بسترسازي‌هاي آن از قرن هفتم و هشتم توسط خواجه نصير و شاگردانش صورت گرفته است.[2]
اوحدي مراغه‌اي (670-738ه.ق) نمونه‌اي از ده‌ها عالم فرهيخته‌اي است كه با گرايشات شيعي در بستر فرهنگي ايجاد شده توسط خواجه نصير در مراغه بروز و ظهور يافت.
[1]. مجيد سپهروند، مراغه در سير تاريخ، تبريز، احرار 1381، صص 217-101.
[2]. استاد رسول جعفريان در اين مورد مقاله مهمي با عنوان «مراغه كانون تمدن اسلامي عصر ايلخاني بر محور خواجه نصير» نگاشته‌اند كه پژوهشي بر پايه كتاب «مجمع‌الادب في معجم‌الاقاب» ابن‌فوطي است. ابن‌فوطي در اين اثر نام بيش از يكصد دانشمند بلاد ديگر را كه بين سال‌هاي 660 تا 700ه.ق به مراغه آمده‌اند، ذكر كرده است.
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي(مجموعه مقالات، يادداشت‌ها، اسناد و متون)
دفتر ششم (ویژه‌نامۀ مرثیه‌پژوهی)
تألیف: رحیم نیکبخت، یوسف بیگ باباپور
