قرابادین (اقراباذین) نویسی و جایگاه الاقراباذین الکبیر شاپور بن سهل کوسج به عنوان اولین قرابادین در تمدن دورۀ اسلامی

دكتر یوسف بیگ‌باباپور*

دكتر سید حسين مرعشي**

چکیده:

کتاب الاقراباذین الکبیر، ترجمه از سريانی به عربی، از شاپور بن سهل كوسج (متوفی 255هـ.ق.) یکی از افتخارات تمدن دورۀ اسلامی است که از سدۀ سوم هجری به یادگار مانده و خوشبختانه نسخی چند از آن در کتابخانه های ایران و جهان موجود است.

مقالۀ حاضر با هدف بررسی کتب مربوط به دانش قرابادین مفرده و مرکبه (ترکیب گیاهان دارویی) در طب کهن به بررسی جایگاه کتاب قرابادین شاپور سهل به عنوان اولین کتاب نوشته شده در این موضوع پرداخته است. ضمن آن به بررسی ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ دیگر در این فن که پس از شاپور نگارش یافته و از او متأثر شده، پرداخته شده است.

واژگان کلیدی: اقراباذین، قرابادین، قراباذین، داروسازی، فارماکولوژی، گیاهان دارویی، شاپور بن سهل کوسج، کتاب الاقراباذین الکبیر.

درآمد

شاید بتوانیم تاریخ طب را قدیمی ترین شاخه در تاریخ علوم به حساب آوریم.(1) طب سنتی یکی از قدیمی ترین و غنی ترین شاخه های طب جهانی به شمار می رود که تقریباً تمام شاخه های طب را در بر می گیرد که به همراه این شاخه ها در مرحله اول تدوین قرابادین یا فارماکوپه ایجاد می شود(2).

بر این اساس تاریخ شناخت گیاهان دارویی به عهد عتیق و دوران ارسطو (330ق.م) می رسد. وی نخستین اندیشمندی است که در مورد رشد و نمو گیاهان مطالبی نوشته است. آثار ارسطو بدون هیچ مبنای علمی تا چندین قرن این کتاب مورد قبول همگان بود. بعدها تئوفراست (Teoferast)، شاگرد ارسطو را به عنوان پدر گیاه شناسی لقب دادند. بعد از او بقراط یا «هیپوکرات»، بزرگترین پزشک جهان باستان نام برد.

در دوران عتیق مشهورترین دانشمند در شناخت گیاهان دارویی پدانیوس دیوسکوریدس می باشد که خواص ششصد گیاه دارویی را در کتاب خود به نام ماتریا مدیکا (Materia Media) جمع آوری نمود(3). کاربرد وسیع گیاهان مفردات دارویی و رونق آن بر سرزمین های شرقی به خصوص در دوره اسلامی به زمانی می رسد که شرق به ترجمه های آثار بقراط، جالینوس و دیوسکوریدس دست پیدا نمود(3 و 4).

مسلمانان در تاریخ علوم طبیعی به ویژه گیاه شناسی و داروشناسی همچون دیگر علوم با تحقیقات گسترده و آثار علمی، برتری خود را به اثبات رساندند و قراباذین های مختلفی را تدوین نمودند.

کتاب قرابادین کبیر (شاپور ابن سهل، متوفی709م) اولین فارماکوپه در بین مسلمانان به حساب می آید که به نوبۀ خود به تفصیل آن خواهیم پرداخت. پس از آن نیز کتاب های قرابادین شناخته شده دیگری چون جلد بیستم کتاب”الحاوی” زکریای رازی، کتاب پنجم”القانون” ابن سینا، “قرابادین خوارزمشاهی” اسماعیل جرجانی، ” قرابادین کبیر” محمدحسین شیرازی، “قرابادین قادری” میرمحمداکبر و دیگران را نام برد.

بدین وسیله در ادویه مرکبه نیز، مثل طب، مسلمانان توانستند بر معلومات سابق بیافزایند و همچنین با توجه به وسعت قلمرو اسلام، مسلمانان را بیش از یونانی ها با انواع ادویه مفرده آشنا سازد.

در سال های گذشته تحقیقاتی در خصوص اقراباذین یا فارماکوپه انجام گرفته است که از آن جمله می توان به تحقیق یوسف نورعلی ⁽پژوهشگر پژوهشگاه گاستروانترالوژی فرهنگستان جمهوری تاجیکستان) و پروفسور رئوف نوشروی (پژوهشگر شهر پیشاور پاکستان) و همچنین دکتر هادی صمصام شریعت (عضو هیئت علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان) اشاره نمود.(5).

تعریف و اهمیت اقراباذین

آگاهی و دانش به ماهیت و خواص دارویی ادویه مفرده و مرکبه که در زمینه علم دارو و گیاه شناسی قرار می گیرد به آن داروشناسی شناخت ادویه یا داروهای گیاهی می گویند.

می دانیم که ادویه به دو بخش، ادویه های مفرد و ادویه های مرکب یا همان قرابادین تقسیم می شود که شناخت و ترکیب قرابادین یا اقراباذین یا قراباذین از علوم وابسته به صیدنه یا صیدلیه یا داروشناسی می باشد. کتاب هایی را در زمینه شناخت داروها و ترکیبات آنها در طی قرون متمادی مختلف نوشته اند که با آنها “قرابادین” گفته می شود(6).

کلمۀ اقراباذین، ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦ، قرافاذین یا قراباذین از رﻳﺸۀ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ کرافیدین (Craphidion) ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي رﺳﺎﻟﻪ ﻣﺨﺘﺼﺮ می باشد (6) و در زبان فرانسوی به آنتراپوتیک(Therapeutique) گویند.

قرابادین، یا داروسازی یکی از مباحث اصلی در پزشکی سنتی است که با نگارش این گونه کتاب ها مسلمانان مثل طب بر معلومات گذشته امکان آن را پیدا کرده اند که بیافزایند و درست است که فارماکولوژی اسلامی آغازش یونانی است؛ اما باید بدان توجه نمود که عنصر ایرانی هم در آن قابل ملاحظه و بررسی می باشد(6).

قرابادین ها اصولاً مجموعه ای از دستورات عملی است که در آن داروهای نباتی، حیوانی، معدنی به ترتیب اولویت الفبای عربی ثبت گردیده و معلومات زیادی را در خصوص درمان بیماری، طرز ساختن و استعمال کردن داروهای گیاهی داده شده است(7).

پس از رشد و شکوفایی کتب اقراباذین در دنیای اسلام در قرن15م.، اکثر دولت های پیشرفته نیز صاحب فارماکوپه شدند. مردم مغرب زمین نیز به قرابادین، خصوصیت حقوقی و دولتی دادند.

هر دارو تنها زمانی مورد استفاده قرار می گرفت که به قرابادین ها وارد می شد و در آنها قرار می گرفت(7).

لزوم داروسازی زمانی بیشتر احساس می‌شود که دارویی که نتواند بیماری را معالجه نماید، یا شخصی چند بیماری داشته باشد. در این صورت ممکن است یک داروی ساده نتواند بیمار را معالجه نماید.

البته اگر یک داروی تکی پیدا شود که به تمامی موارد مورد نیاز بیمار پاسخ دهد و بیمار و بیمارها را کفایت نماید، بهتر است با همان داروی تکی معالجه گردد و از به کار بردن داروهای مرکب پرهیز شود(7).

در دایرةالمعارف القرن العشرین، اقراباذین این چنین بیان شده است: “هو علم مرکبات العقاقیر و بیان کیفیة ترکیبها”.(8)

از آنجایی که طبیعت، هزاران سال است که‏ گنجینه‏های پیدا و پنهان خویش را نثار می کند و با گلها وگیاهان و میوه‏های دارویی بر زخمها مرهم می‏نهد و دردمندان را شفا می‏بخشد، بزرگترین معجزه این گیاهان و گلها و میوه‏های متنوع دارویی، این‏است که مصرف آنها چنان چه برابر دستور یک پزشک و با مطالعه انجام پذیرد، اغلب‏هیچ‏گونه عوارض جانبی ندارد.

از این رو فن اقراباذین جایگاه بالایی در طب کهن و طب نوین پیدا کرده است و توانسته است با پیدا کردن و پی بردن به اثرات داروهای گیاهی، میزان مصرف آن داروها را هم برای درمان ذکر کند تا درمان با دارویی صورت گیرد که هیچ نوع عارضه ثانویه ای در بدن ایجاد نکند.

شاید به همین دلیل است که سالیان زیادی پس از انتشار کتب و رساله های اقراباذین، داروسازان آن فنون را پایه و اساس ساخت داروهای شیمیایی قرار داده و از شیوه ترکیبی آنها برای ساخت داروهای مدنظر خود کمک گرفتند. با توجه به اینکه همواره در طول تاریخ، دربیمارستان‏ها انواع حب‏ها، تریاق‏ها، معجون‏ها مورد استعمال‏ بود.(9)

کتابهای داروئی مانند صیدله ابوریحان بیرونی (متولد-440 ق) و موجز ابن تلمیذ (متولد-560ق) راهنمای داروسازی بودند.

در منابع طبی، داروسازی به نام صیدله و مسئول امور داروئی بیمارستان صیدلانی نام داشت.(10)

به موازات این عناوین یا پیش از آن واژه فارسی‏ شرابخانه به داروخانه و شرابی یا شرابدار یا شربتدار به داروسازان ‏بیمارستانی اطلاق می‏گردید(10)

برخی نخستین کتاب ‏اقراباذین یعنی طریقۀ ترکیب داروها را به جابر بن حیان –شیمیدان مشهور اسلامی و از دانش‏آموختگان محضر امام صادق(ع)- نسبت می‏دهند.(11 و 12 و 13)

نگاهی به پیشینۀ قرابادین نویسی:

از جمله مهم ترین کتاب های پزشکی و بخصوص داروسازی قرن پنجم به قبل، می توان به الادویة المفردة ها یا مفردات برای شناسایی داروهای ساده و غیرترکیبی، و قرابادین ها برای داروهای ترکیبی و سموم است.

از جمله مفردات، می توان الرحلة النباتیة ابن رومیه (متوفی 637ق.) و در زمینة داروهای ترکیبی می توان الاقراباذین الکبیر شاپور، نام برد(14). در زمینه قرابادین ها همچنین می توان علاوه بر ترجمة کتاب بسیار مهم الحشائش دیوسکوریدس و تفسیر کتاب جالینوس دربارة سمها و پادزهرها توسط یحیی نحوی، به کتاب السموم ابن وحشیة و رسالات ابن جُلجُل اشاره کرد.(15 و 16)

ﺑﺮاي تبیین بهتر موضوع به اهمیت فن قرابادین در دو اﺛﺮ ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻬﻢ و شاهکار ﻃﺒﻲ ﻳﻌﻨﻲ ﻣﻔﺎﺗﻴﺢاﻟﻌﻠﻮم خوارزمی و ﻗﺎﻧﻮن ابن سینا می پردازیم:

در ﻣﻔﺎﺗﻴﺢاﻟﻌﻠﻮم، ﺧﻮارزﻣﻲ در ﺑﺨﺶ ادوﻳﻪ ﻣﺮﻛﺒﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ ﺗﺮﻳﺎق اﺷﺎره شده است، وي آن را از ﺗﻴﺮﻳﻮن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و ﭘﺎدزﻫﺮي ﺑﺮاي ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻤﻬﺎ می داند(17).

ﺧﻮارزﻣﻲداروﻫﺎي ﻣﻌﺠﻮن ﺷﺪه را اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻧﺎم می برد: اﻳﺎرﺟﺎت (اﻳﺎرهﻫﺎ، داروﻫﺎي ﻣﺮﻛﺐ ﻣﺴﻬﻞ)، ﻣﻄﺒﻮﺧﺎت (پختنی ها)، ﺣﺒﻮب (حب ها)، ﻟﻌﻮﻗﺎت (مکیدنی ها)، اﻗﺮاص (قرص ها)، ﺟﻮارﺷﻨﺎت، اﺿﻤﺪه (ﺿﻤﺎدﻫﺎ)، اﻃﻠﻴﻪ (مالیدنی ها)، ادﻫﻨﻪ (روغنها)، اﺷﺮﺑﻪ (شربت ها)، رﺑﻮب (رب ها)، اﻧﺒﺠﺎت (ﻣﺮﺑﺎﻫﺎ) و ﻣﻴﺒﻪ (داروﻫﺎي ﺗﺮﻛﻴﺒﻲ از ﺑﻪ و ﺷﺮاب).

خوارزمی در اداﻣﻪ از ادوﻳﻪهای ﻣﺮﻛﺐ از ﻗﺒﻴﻞ، ﺣﻘﻦ (ﺣﻘﻨﻪﻫﺎ ﺑﺮاي درﻣﺎن ﺑﺎ ﺗﻨﻘﻴﻪ)، ﺷﻴﺎﻓﺎت و ﺣﻤﻮﻻت و ﻓﺮزﺟﺎت (ﺷﻴﺎف در ﻣﻘﻌﺪ و ﻓﺮج)، اﻛﺤﺎل و ذرورات و ﺑﺮودات (داروي ﺧﻨﻜﻲ ﺑﺨﺶ ﭼﺸﻢ)، ﻣﺮاﻫﻢ (ﻣﺮﻫﻤﻬﺎي ﺟﺮاﺣﺎت و دﻣﻠﻬﺎ)، ﺳﻨﻮﻧﺎت (داروﻫﺎي ﺗﻤﻴﺰ ﻛﻨﻨﺪه دﻧﺪان)، ﻏﻤﺮ (ﻏﻤﺮهﻫﺎ ﻛﻪ زﻧﺎن ﺑﺮ ﺻﻮرت ﺧﻮد می مالند)، ﻏﺴﻮﻻت (داروﻫﺎي ﺷﺴﺘﻮﺷﻮي زﺧﻢ)، ﻧﻄﻮﻻت (ﺟﻮﺷﺎﻧﺪهﻫﺎ)، ﻣﺴﻜﻮﺑﺎت (ﻣﺎﻳﻌﺎت ﺻﺎف ﺷﺪه)، وﺟﻮرات (داروﻫﺎي ﻏﺮﻏﺮه)، ﺳﻌﻮﻃﺎت (ﻗﻄﺮهﻫﺎي ﺑﻴﻨﻲ)، ﻟﺪودات (داروﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ از ﻛﻨﺎر دﻫﺎن ﺑﻪ ﺑﻴﻤﺎر می دهند) و ﻟﻌﻮﻗﺎت (مکیدنی ها) نام می برد.(17).

اﺑﻦﺳﻴﻨﺎ در ﻛﺘﺎب ﭘﻨﺠﻢ القاﻧﻮن فی الطب به نام قرابادین، ﺑﻪ ﻣﻮاردي ﻣﻬﻢ از داﻧﺶ ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦ اﺷﺎره می کند. وي ﻧﺨﺴﺖ اﻧﻮاع ﺗﺮﻳﺎك و دﻳﮕﺮ معجون های ﺑﺰرگ را ﺑﺮرﺳﻲ می کند، از ﺟﻤﻠﻪ ﻗﺮص ﭘﻴﺎز دﺷﺘﻲ، ﻣﻌﺠﻮن ﻓﻼﺳﻔﻪ (زﻧﺪﮔﻲ)، ﻣﻌﺠﻮن ﺷﻠﻴﺜﺎ، اﻧﻮشدارو، معجون های ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس وﺳﭙﺲ ﺑﻪ اﻳﺎرﺟﻬﺎ (ﻣﻌﺠﻮنهاي ﻣﺴﻬﻞ) می پردازد، از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻌﺠﻮن ﻟﻮﻏﺎزﻳﺎ، اﻳﺎرجﺟﺎﻟﻴﻨﻮس، اﻳﺎرج اﺑﺘﻜﺎري ﺑﻮﻋﻠﻲ.

ﺣﻜﻴﻢ ﺑﻪﮔﻮارش ها ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺟﻪ می کند، از ﺟﻤﻠﻪ ﮔﻮارش زﻳﺮه اي،ﮔﻮارش ﻣﺘﻮﻛﻞ، ﮔﻮارش فلفل ها، ﮔﻮارش ﺧﺮﻣﺎ، رﻳﻢآﻫﻦ، ﮔﻮارش ﻫﻨﺪي وﮔﻮارش ﻣﺸﻚ.

از دیگر قرابادین های مهمی که از بین حکما و دانشمندان نزدیک به زمان معاصر را نمی توان فردی را هم سنگ میر حسین بن هادی عقیلی علوی خراسانی شیرازی خواهر زاده حکیم نامدار و بسیار مشهور ساکن هند یعنی حکیم علویخان پیدا کرد «قرابادین کبیر » می باشد.

کتاب « قرابادین کبیر » در نوع خود جامع ترین کتاب قرابادین موجود تا زمان معاصر است .

این کتاب شامل یک مقدمه و بیست فصل می باشد که فصل اول در بیان غذا و دواء، فصل دوم در باب مرکب القوی و ذوالخاصیه، فصل سوم در باب مزاج و اقسام آن، فصل چهارم در باب مزاج ادویه و غذاها و به همین ترتیب فصول بعدی در باب های احتیاج به ترکیب ادویه، ترکیب کیفیت ادویه، شناخت درجات مزاج ادویه، در ترکیب خواص آنها ، استخراجات مقادیر و شربتها، ادویه مفرده و مذکبه و خواص آنها ، زمان خوردن و مدت ادویه داروهای ترکیبی، سبب اختلاف اقوال اطبا در ماهیت و خواص ادویه ، طریقه دریافت ادویه و حفظ آن، آدام طعام خوردن و نوشیدن و غذاهایی که جمع آنها با هم مناسب نیست و …

یکی دیگر از قرابادین ها «قرابادین قلانسی» که برگرفته از منابع عمده طب سنتی مانند « قانون» ابن سینا، «الحاوی» رازی، «ذخیره خوارزمشاهی» ، «المنصوری» رازی و … می باشد که یکی از قرابادین های مشهور قرن هفتم هجری به بعد است.

این قرابادین به لحاظ نظم ویژه در برداشتن اطلاعاتی در مورد اوزان و مکاییل و شیوه های علمی آماده سازی ترکیبات دارویی، اعمار ادویه و نکات کلیدی و مهم دیگری مورد توجه بوده است.

از دیگر قرابادین «قرابادین» قادری اثر حکیم میر محمد اکبر معروف به اکبر شاه ارزانی در فاصله سالهای 1126 – 1130ق تالیف شده و در این کتاب با توضیحاتی که مولف در مقدمه آورده الفاظ کتاب قرابادین را با علامت اختصاری تعیین شده برای هر یک از زبانهای فارسی ، عربی، یونانی، هندی و نیز کیفیتها و درجات ادویه مفرده مشخص نموده است(18).

در این کتاب گیاهان دارویی به ترتیب حروف الفبای عربی آمده و پس از ذکر مشخصات ظاهری گیاه نسبت به خصوصیات دارویی آن و سپس مصرف آن برای بیماریهای مختلف و طرز استفاده نکاتی ذکر شده است .

سید محمد مؤمن حسینی تنکابنی دیلمی  (طبیب مخصوص شاه سلیمان صفوی) در تالیف خود موسوم به تحفةالمؤمنین یا تحفه سلیمانی در قرن 10 هجری به ذکر مطالبی پیرامون مفردات و خواص آنها و تریاقات، مطبوخات، ایارجات، ادهان، مطیبات و … می پردازد.

قرابادین صالحی اثر محمدصالح بن محمد بن محمدصالح قاینی هروی، تالیف سال 1179ق. یکی دیگر از قرابادین ها می باشد.

مولف در این کتاب پس از دیباچه (حمد و ثنای خداوند، سبب تألیف کتاب، نصیحت اطبا و احتیاج به علم طب، نصیحت مرضی و ضرورت تداوی در مرض) مقدمه ای را آورده و پس از آن کتاب را در بیست و هشت باب (هر باب مبنی بر چند فصل و مرتب است به ترتیب حروف تهّجی) می باشد جمع آوری نموده است.

از دیگر کتب قربادین که به معرفی عنوانی آن اکتفا می کنیم می توان به موارد زیر اشاره نمود:

الصیدله و الابدال، تالیف زکریای رازی که در آن، داروهای یونانی، سریانی، مسیحی، ایرانی و فلاسفه بزرگ ذکر شده است. این کتاب را ابوبکر علی بن عثمان کاشانی در قرن 7 هجری به فارسی ترجمه کرد.

ابوریحان بیرونی کتاب صیدنه را در داروشناسی تألیف کرد که به سبب تقسیم بندی داروها و شیوه استفاده از انواع آنها و تفاوت خواص بر حسب نوع استفاده از آنها ، و ذکر نامهای یونانی و سریانی و عربی و ایرانی داروها از مهم ترین آثار در نوع خود به شمار می رود.

قرابادین جالینوس

قرابادین سقراط

قرابادین شفایی، تالیف مظفر بن محمد الحسینی شفایی

قرابادین معصومی، تالیف معصوم بن کریم‌الدین طبیب شوشتری شیرازی

قرابادین منصوری، تالیف منصور بن محمد فقیه

قرابادین سمرقندی، تالیف نجیب‌الدین محمد بن علی سمرقندی

ﻗﺮاﺑﺎذﻳﻦﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦﺳﻬﻞﮔﻨﺪﻳﺸﺎﭘﻮري^[1]

­ﻗﺮاﺑﺎذﻳﻦ اﺛﺮ امین اﻟﺪوﻟﻪ اﺑﻦﺗﻠﻤﻴﺬ.^[2]

­ﺗﺮﻛﻴﺐاﻻدوﻳﻪ، اﺛﺮ ﺟﺎﻟﻴﻨﻮس و ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺣﻨﻴﻦﺑﻦاﺳﺤﺎق. ﺣﺒﻴﺶ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ اﻋﺴﻢ اﻳﻦ اﺛﺮ را ﺑﻪ ﻋﺮﺑﻲ ﺑﺮﮔﺮداﻧﺪ.

­ ﻣﻔﺎﺗﻴﺢاﻟﻌﻠﻮم اﺛﺮ ﺧﻮارزﻣﻲ، وي در ﻣﻘﺎﻟﻪ دوم و ﺑﺎبﺳﻮم از ﻓﺼﻞ ﺷﺸﻢ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺎدﻳﻦ می پردازد.

الاقرابادین ابن سینا که این رساله به زبان تازی است.

­اﻻﻗﺮاﺑﺎذﻳﻦ ﻳﺎ ﻛﺘﺎب اﻻﻗﺮاﺑﺎذﻳﻦ اﻟﻜﺒﻴﺮ از ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎي رازي.  اﻳﻦ اﺛﺮ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ  62  ﺑﺎب اﺳﺖ.  رازي ﺑﺎ آزﻣﺎﻳﺶ داروﻫﺎ و ﻣﻮاد، ﻣﻴﺮاﺛﻲ ﺑﺮاي دﻳﮕﺮ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻃﺐ ﺑﺎﻗﻲ ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﺳﺖ. رازی در این کتاب که آن را به 22جزء تقسیم نموده است و هر جزء نیز به باب ها و بخش های کوچکتری را تقسیم نموده است. این اجزا از بیماری های سر شروع و با بیماری های چشم، گوش و بینی، ریه، مری و معده، استفراغات، کبدو قلب و طحال، روده، رحم و چگونگی وضع حمل، کلیه، تب ها و بواسیر، سرطان و ورم ها، بیماری های داخلی و تناسلی و مقعد، تب های وبایی، بیماری های حاد، حصبه و طاعون، دواهای نافع بر سمها ادامه پیدا می کند.  جزء 20 و21 آن در معرفی داروهای مفرد بوده و جلد22 را به داروشناسی اختصاص داده است.

بدون شک زکریای رازی را می توان یکی از اثرگذارترین پزشکان در گستره ی دانش پزشکی ایران دانست و دلیل این گفته فهرست 184 آثاردر علوم مختلف است که ابوریحان بیرونی تقریبا یک سده پس از رازی از فعالیت های او گرد آورد.(8 و 19)

در خصوص نقش رازی در گسترۀ علم پزشکی به سفرهای مختلف علمی او می توان اشاره نمود که مدعای این سخن نوشته های ابن ندیم، زندگی نامه نویس اسلامی، بیرونی، ابن ابی اصیبعه، حاجی خلیفه و…

رازی اقرابادین خود را برخلاف دیگر قرابادین های نوشته شده که تنها به ذکر گیاهان و خواص آن پرداخته اند، به صورت مقایسه ای بین دیدگاه خود با سایر دانشمندان مشهور علم داروگیاه شناسیارائه داده استکه نظر مورخان مغرب زمین نیز درباره این کتاب آن است که رازی در این کتاب تمام عقاید پزشکان یونانیو عرب و روم را با نظرات خود گرد آورده است.

این کار وی را می توان در جهت ترجمه متون یونانی و ورود آن به عرصه علوم اسلامی نیز بااهمیت و ارزش خاص ارزیابی نمود.

رازی در اقرابادین خود 630 داروی گیاهی را به ترتیب حروف الفبای عربی  نام  برده است.(20)

رازی نه تنها در کتاب الحاوی خود مطالعاتی عمیق نسبت به گیاهان دارویی داشته، بلکه او درباره فارماکولوژی و همه واژه هایی که تا آن زمان از دانشمندان غرب و شرق باقی مانده بود به بحث می پردازد.(20) دانشمندان مسلمان نیز در تاریخ علوم طبیعی به ویژه داروسازی و گیاه شناسی همانند سایر علوم برتری خود را با تحقیقات گسترده و آثار علمی ارزنده به اثبات رسانده و در این زمینه خدمات برجسته ای انجام داده اند.

رازی در این کتاب بیشترین مقایسه را با دیدگاه های علمی- پزشکی جالینوس انجام داده است واز دیگر پزشکانی که بهره می برد، می توان به دیسکوریدوس، اریباسیوس، بولس و… اشاره نمود. رازی همچنین در این کتاب، دیدگاه های دانشمندان مسلمان همچون ابن ماسویه، ابو جریح و… را نیز ذکر کرده است.(21)

شاپور بن سهل، اولین قرابادین نویس در تمدن دورۀ اسلامی

شاپور بن سهل گندی‌شاپوری، دانشمند داروسازمسیحیایرانی بود که در نیمۀ دوم قرن سوم هجری در گندی‌شاپورزندگی می‌کرد. وی به قولی صاحب بیمارستان گندی‌شاپور بود.

پدر او سهل کوسَج (کوسه) از پزشکان مسیحی مدرسۀ جندی‌شاپور، اهل اهواز  (22) و مشهور به «ربن‌طبری»، از بزرگان ودبیران مرو بود که شغل دیوانی را که در خانوادۀ وی موروثی بود، رها کرد وبرای خدمت به خلق به پزشکی پرداخت وبه همین سبب به «ربن» یا «ربان» که «سرور ومعلم ما» معنی می‌دهد، مشهور شد. این عنوان در اغلب آثار تاریخ‌نگاران مسلمان به شکل‌های مختلف تصحیف شده است، به طورمثال ابن‌ندیم در حدود سال 370ق. هنگام نام بردن از علی، فرزند سهل، این عنوان را به تأکید «ریل» (یا شاید زیل)آورده است(22). همچنین نام ربن یا ربان بسیاری از محققان قدیم و جدید را برآن داشت که این پدر وپسر را یهودی بدانند(22 و 11)؛ در حالی که علی‌ ابن ربن خود تأکید کرده که نخست پیرو آیین مسیح بوده، وبعدها با غور وتفکر در اندیشه‌های اسلامی ومعانی قرآنی ونیز با راهنمایی وترغیب خلیفه متوکل به اسلام گرویده است وپیداست که پدرش سهل را نیز باید در شمار مسیحیان دانست. ربن طبری نخستین معلم فرزند پرآوازه‌اش علی بود واین پسر در فردوس‌الحکمه بسیاری از دیدگاه‌های پزشکی ونسخه‌های درمانی پدر را نقل کرده است.

البته قفطي (22) اشتباهاً سهل را فرزند شاپور دانسته، وبه همین سبب او را سهل‌بنسابور بن‌هل نامیده است، در صورتی که در دیگر مآخذ دورۀ اسلامی به نام پدر سهل اشاره‌ای نشده است.

به گفتۀ ابن‌ابی‌اصیبعه چون سهل ریشی انبوه داشت، به شوخی او را کوسه(کم‌ریش) لقب داده بودند. سهل در زمان محاصرۀ بغداد توسط سپاهیان خراسان(198ق)، پزشک شخصی هرثمة‌بن‌اعین، یکی از دو سردار مشهور مأمون بود واحتمالاً پس از ورود مأمون به بغداد در 204ق. به خدمت او درآمد ودر 218ق./833م چندماهی پیش از مرگ مأمون درگذشت. گفته‌اند که وی به لحاظ داشتن لهجۀ خوزستانی در سخن گفتن به پای کسانی چون زکریا طیفوری، ابن‌ماسویه وامثال آنان نمی‌رسید، اما در درمان بیماری‌ها کمتر از آنان نبود. از میان سه فرزند سهل، شاپور به شهرتی کم‌نظير رسید(22 و 11).

شاپور بن سهل فرزند سهل کوسج از دو برادر دیگر(خذاهویه ویوحنا) به مراتب مشهورتر بود. وی دوران کودکی را در بغداد گذراند وپزشکی را نزد پدر فرا گرفت. گویا در روزگار متوکل در دربار او جایگاهی بلند داشت. با این همه، بغداد را رها کرد وبه جندی‌شاپور رفت وریاست بیمارستان این شهر را برعهده گرفت ودر آنجا به درمان بیماران وتألیف اثر مشهورش، الاقراباذین‌الکبیر، نخستین اثر جامع داروسازی در دورۀ اسلامی(20) مشغول شد. شاپور برخلاف عده‌ای از اطبا ورؤسای بیمارستان جندی‌شاپور، اصولا به رفتن به بغداد وتهیة مال ومتاع وبه دست آوردن جاه‌ وجلال توجهی نداشت وهمیشه در جندی‌شاپور به مطالعه و خدمت‌ کردن روزگار می‌گذرانید. تا اين‌كه در سال 247ق. بود كه به خدمت متوکل خلیفه عباسی در آمد وبه خلفای بعد از او هم خدمت کرد. وي از جمله داروشناسانی بود که اطلاعات علمی جندی‌شاپور را به بغداد انتقال داد.

او در نهايت در سال 255ق./869م. درگذشت.

تألیفات او عبارتند از:

1. ترجمةكتاب صنعة الأدویة المرکبة، از سریانی.
2. کتاب قوی الأطعمة ومضارّها ومنافعهاكه نسخه‌اي از آن در کتابخانة حلب موجود است.
3. کتاب الرّدّ علی حنین في کتابه في الفرق بین الغذاء والدواء المسهل.
4. کتاب القول في النوم والیقظة.
5. کتاب أبدال الأدویة، که در باب معادل‌ها و جانشین‌های‌ داروهاست.
6. کتاب الأشربة ومنافعها ومضارّها. (14 و 3 و 11 و 22).
7. کتاب قرابادين / الأقرابادین الکبیر: که در 25 باب تدوین شده است ودر بیمارستان به آن عمل می‌کردند. این کتاب‌ در بیمارستان‌ها ودکان‌های عطاران وداروفروشان مورد استقبال قرار گرفته بود ودر اواخر سدة سوم تا اوايل سدة ششم هجری در دکان‌های داروشناسی وبیمارستان‌های بغداد وایران‌ از آن استفاده می‌کردند تا این‌که قراباذین ابن تلمیذجای آن را گرفت.

یکی از مآخذ اصلی کتاب الاقراباذین،کتابتقویم‌الصحةابن بطلان است.الاقراباذین در شناسایی گیاهان طبی مورد استفاده‌ بوده، اما هنوز روشن نشده است که بیرونی کدام یک از آثار شاپور را در کتاب الصیدلة خود مورد استفاده قرار داده است.پسر شاپور که‌ رازی او را«ابن شابور الاوسط» می‌نامد، نیز کتابی با عنوان اقراباذین‌ تألیف کرده است. هم‌چنین نقل وقولی است که کتابی از مؤلفی‌ ناشناخته دربارة داروهای ترکیبی با عنوان کتاب فی صنعة الادویة المرکبة المختارةاکنون در برلین نگه‌داری می‌شود؛ به‌رغم بحث وبررسی مشروح «زلهایم» در خصوص این اثر به نظر می‌رسد کتاب‌ الاقراباذین شاپور بن سهل و ترجمة سریانی کتاب،شباهت‌های‌ بسیاری در عنوان‌های باب‌ها وشروح آن‌ها و حتی میان شیوة‌ وصف دارند(10 و 14 و 23 و 24 و 25 و 26 و 27 و 28 و 29).

نتیجه:

هرچند خاستگاه «قرابادین»، تمدن یونان است، اما بی شک تکامل آن و حتی به جرأت می توان گفت آغاز آن به شکلی که امروز می شناسیم، تمدن اسلامی و اطبای دورۀ اسلامی است. به طوری که اولین قرابادین مدوّن و منظم را در دورۀ اسلامی (شاپور بن سهل کوسج، (متوفی709م) تصنیف و یا به عبارتی از سریانی به عربی درآورد و یک سبک جدیدی در قرابادین نویسی نهاد و اولین فارماکوپه در بین مسلمانان را به وجود آورد.

تکامل این شاخه از دانش پزشکی دورۀ اسلامی را در آثار دانشمندان بزرگی چون زکریای رازی (کتاب بیستم الحاوی)، ابن سینا (کتاب پنجم القانون)، سید اسماعیل جرجانی (بخشی از ذخیرۀ خوارزمشاهی) و دیگران می بینیم. دورۀ صفویه را نیز می توان به عنوان اوج قرابادین نویسی در تمدن اسلامی قلمداد کرد که اغلب پزشکی نویسان این دوره به نگارش نوعی از قرابادین، اعم از مفردات و مرکبات دست زدند.

لذا این مسلمانان بودند که توانستند بر معلومات پیشین بیافزایند و با توجه به وسعت قلمرو اسلام، جامعۀ اسلامی و جهان را بیش از یونانی ها با انواع ادویه مفرده و مرکبه آشنا سازند.

تصويری از آغاز نسخة خطی کتابخانۀ مجلس شورا (سنای سابق) از قرابادین شاپور سهل

منابع و مآخذ

1. سزگین، فواد.(1371). گفتارهایی پیرامون علوم عربی و اسلامی. ترجمه محمدرضا عطایی. مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی؛ ص46.
2. نورعلی، یوسف. «گذشته، امروز، آینده «قرابادین» و داروهای طب قدیمه اسلام و ایران» .در خلاصه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی. تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی علوم پزشکی تهران؛ ص201.
3. دمیرچی، شهاب الدین.(1389). تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام.قم: دفتر نشر معارف؛ ص133 و 134 و135.
4. سارتون، جورج، (1383). مقدمه بر تاریخ علم؛ج2،ترجمة غلامحسین‌ صدری افشار، تهران، انتشارات علمی وفرهنگی.
5. ﺳﺮﻣﺪي، ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ. (1377). ﭘﮋوﻫﺸﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﺰﺷﻜﻲ و درﻣﺎن ﺟﻬﺎن. تهران: اﻧﺘﺸﺎرات ﺳﺮﻣﺪي.
6. زرین کوب، عبدالحسین.(1362). کارنامه اسلام .تهران: انتشارات امیرکبیر؛ ص60 و 61 و 142.
7. ابن سینا.(1370). قانون درطب. ترجمه عبدالرحمن شرفکندی. تهران: سروش؛ ج ۵‎، ص۲۲۹.
8. وجدی، فرید.(بی تا).دایرةالمعارف القرن العشرین. تهران: بی نا؛ ذیل مدخل: اقراباذین.
9. ابن ندیم، محمد بن اسحاق، (1381)، الفهرست، ترجمة محمدرضا تجدّد، تهران، انتشارات اساطیر؛ ص355.
10. افشار سیستانی، ایرج،(1372). خوزستان وتمدن دیرینة آن، تهران، سازمان چاپ وانتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، ص206 .
11. اﺑﻦ اﺑﻲاﺻﻴﺒﻌﻪ، (بی تا) ﻋﻴﻮن اﻻﻧﺒﺎء ﻓﻲﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء، ﺷﺮح و ﺗﺤﻘﻴﻖ از ﻧﺰار رﺿﺎ، ﺑﻴﺮوت: ﻣﻨﺸﻮرات داراﻟﻤﻜﺘﺒﻪ اﻟﺤﻴﺎه؛ ج1، ص230 و 307-309 و 160 -161 .
12. حلبی، علی اصغر . (1389). تاریخ تمدن در اسلام. تهران: اساطیر؛ ص120.
13. الدومیلی، نوری، علوم اسلامی وآثار عظیم آن در تحول علوم‌ جهانی، تهران، انتشارات نوید نور، 1383ش؛ ص220.
14. سزگین، فؤاد (1380) تاریخ نگارش‌های‌ عربی، به اهتمام خانة کتاب، ترجمه و تدوین آماده‌سازی مؤسسة نشر فهرستگان، ج 3، تهران، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی؛ ج 3، ص 244 و 321 و 223.
15. یحیی النحوی. (بی تا)، تفسیرالتریاق لجالینوس. بی جا، بی نا؛ ج 3، ص 159 و 309ـ310.
16. اﻟﮕﻮد، ﺳﻴﺮﻳﻞ. (1352). ﺗﺎرﻳﺦﭘﺰﺷﻜﻲاﻳﺮان. ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺤﺴﻦ ﺟﺎوﻳﺪان. تهران: ﺷﺮﻛﺖ ﺑﻨﻲ اﻗﺒﺎل و ﺷﺮﻛﺎ؛ ص127.
17. ﺧﻮارزﻣﻲ، اﺑﻮﻋﺒﺪاﷲ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦاﺣﻤﺪﻛﺎﺗﺐ.(1362). ﻣﻔﺎﺗﻴح العلوم. ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺣﺴﻴﻦ ﺧﺪﻳﻮﺟﻢ. تهران: اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﻲ و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ.
18. ارزانی، محمد اکبر شاه.(1386).قرابادین قادری.تهران: موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل.
19. رازي، اﺑﻮﺑﻜﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﻛﺮﻳﺎ. (1380). اﻟﺤﺎوي. ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﻮد ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ. ﺗﻬﺮان: اﻧﺘﺸﺎرات ﺟﻬﺎن ﻛﺘﺎب.
20. حمارنه، (1961م.) «مختصر قواعد سابور، اولين نمونة خود در اسلام»، Archiv f. Gesch d. Med.، ش45، ، ص 247-260.
21. صفا، ذبیح‌الله، (1369). تاریخ ادبیات در ایران، تهران، انتشارات فردوس.
22. قفطی، (1374). تاریخ الحکماء، به کوشش بهین دارایی،ترجمة فارسی از قرن 11 هجری، انتشارات دانشگاه تهران؛ ص196 و 187 و 207.
23. مدرّس تبريزي، (بي‌تا). ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه واللّقب یاکنی والقاب، تبریز، چاپ‌خانة شفق، ج 5، ص 301.
24. نجم‌آبادی، محمود، (1375) تاریخ طب در ایران پس از اسلام از ظهور اسلام تا دوران مغول، تهران، دانشگاه تهران؛ ص26.
25. سیّد جوادی، کمال، (1378) اثرآفرینان، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران؛ ج 3؛ ذيل «شاپور بن سهل».
26. زرکلی، خیرالدين، (1992م.) الاعلام، بيروت، دارالعلم للملایین؛ ج 3، ذيل «شابور بن سهل».
27. جهانگیری، علی اصغر .(1372). «مروری بر جایگاه گیاهان دارویی وضرورتهای توسعه کشت وصنایع تبدیلی آن گیاهان دارویی». در مجله مجلس و پژوهش. 5 ، آذر و دی.
28. غنیمه، عبدالکریم.(1364).تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی، ترجمه نورا… کسایی . تهران:یزدان.
29. قهرمان، احمد. (1383). تطبیق نام های کهن گیاهان دارویی با نام های علمی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

* دکترای تاریخ علم (تاریخ پزشکی دورۀ اسلامی):

Email: yosefbeigbabapour@yahoo.com

** دکترای زبان و ادبیات عربی، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز:

Email: hosein_marashi@yahoo.com

[1]اﻳﻦ اﺛﺮ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺛﺮي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻗﺮاﺑﺎذﻳﻦ ﻣﺸﻬﻮر ﺑﻮده اﺳﺖ.  این ﻛﺘﺎب 25 ﺑﺎب دارد و ﺗﺎ ﺳﺪه ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي، ﻛﻪ ﻛﺘﺎب ﻣﻌﺮوف اﺑﻦﺗﻠﻤﻴﺬ ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ، ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻮرد اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻮده اﺳﺖ. این کتاب از سوی راقمان این سطور اخیراً در تهران (نشر سفیر اردهال -1392) تصحیح و منتشر شده است.

[2]اﻳﻦ ﻛﺘﺎب در ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﺗﺄﻟﻴﻒ ﺷﺪ و به علت گسترده بودن و حجم بالای مطالب، ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺎﭘﻮر ﺑﻦ ﺳﻬﻞ را از روﻧﻖ اﻧﺪاﺧﺖ .