علم ابدان
(مختصر در طب)
تألیف: علی نقی بن محمدحسن
(از دانشوران قرن 13 هـ.ق.)
(بر اساس نسخۀ کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، به شمارۀ 1293)
به کوشش:
محمد مشتری
ژیلا درخشان فرد
مقدّمه
مـدد از خـاطر رندان طلب ای دل ورنی
کـارْ صعب است، مبادا که خطایی بکنیم
نسخه‌ی حاضر، که رساله‌ای مختصر در طبّ نامگذاری شده، به شماره‌ی1293 در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود. این نسخه توسّط شخصی به نام علی نقی بن محمّد در سال1263 هجری قمری، به پیشنهاد بهمن میرزا که در زمان قاجار، صاحب مملکت آذربایجان بوده، تحریر شده است.
نویسنده‌ی رساله، خود در مقدّمه اذعان دارد که از علوم حکمای عالی‌مقدار اعمّ از متقدّمین و متأخّرین و معاصرین بهره‌مند گشته و در جای جای رساله‌ی خود به کتاب قانون ابن‌سینا و همچنین نظرات جالینوس و… استناد نموده است.
نسخه‌ی حاضر در فصل‌ها و بخش‌های گوناگون تنظیم شده ولی تمامی فصول و بخش‌ها به صورت پیوسته و در ذیل هم قرار گرفته است.
از جمله فصول مهمّ این نسخه عبارتند از:
1- هوای محیطی به بدن؛
2- اکل و شرب؛
3- حرکت و سکون؛
4- خواب و بیداری؛
5- استفراغ و احتباس؛
6- فصد و حجامت؛
7- تدبیر مسافرین؛
8- طریق ساختن انواع شربت‌ها؛
9- در آداب اطفال در چند باب؛
10- در بیان انواع امراض با غلبه‌ی هریک از مزاج‌ها (بلغم، صفرا، سودا و دم) و علایم آن‌ها و همچنین علاج هریک از آن امراض به طور جداگانه؛
11- در ذکر انواع روغن‌ها و طریقه‌ی ساختن آن‌ها؛
12- ذکر انواع مراهم و ضمادات؛
13- ذکر انواع تب و علاج و صفات آن‌ها؛
و…
در کلّ این نسخه نویسنده سعی نموده که هر یک از قسمت‌های مختلف بدن را نام برده و امراض مربوط به آن قسمت و همچنین علاج هریک از امراض را به دقّت هرچه تما‌تر مورد بررسی قرار دهد و حتّی غذاهایی که صاحب مرض می‌تواند از آن‌ها استفاده کند، ذکر گردیده است.
تدوین و تصحیح این نسخه جز با اتّکا به «منابع قابل اعتماد» و «اعمال روشی دقیق و احتیاط‌آمیز در تدوین و تهیّه‌ی متن» امکان‌پذیر نمی‌نمود لذا:
1- در چاپ این نسخه رسم‌الخطّ امروزی، بر اساس جدانویسی رعایت شده است.
2- برخی از مشکلات نسخه‌ی حاضر، از قبیل: بعضی از لغات و اصطلاحات داخل متن که در نسخه‌ی اصلی ناخوانا و یا نامشخّص بود با مراجعه به منابع دست اوّل از جمله: فرهنگ لغات تا حدّ امکان به صورت ارجاع در پاورقی حلّ شده است.
3- موارد نادری هست که نویسنده در متن جای خالی باقی گذاشته تا بعدها موردی را اضافه نماید، در این موارد سعی شده با تصحیح قیاسی اصلاح گردد که البته انگشت شمار است.
البته از این رساله نسخۀ دیگری در کتابخانۀ آیت الله مرعشی در قم به شمارۀ 11207 موجود است (نک: فهرست مرعشی، ج28، ص296) که متأسفانه دست یابی بدان برای نگارندۀ این سطور مقدور نبود، لذا بر همین نسخۀ مجلس اکتفا شد. ناگفته نماند که در فهرست دست نوشته های ایران (دنا، ج7، ص583) فقط به نسخۀ مرعشی اشاره شده و از نسخۀ مجلس یادی نشده است.
والسلام علیکم
مشتری – درخشان فرد
1 اسفندماه 1390شمسی
