ژیلا پاشایی
چکیده
هدف پژوهش: در تعدادی از فلوسهای دورۀ صفوی و قاجار، نقشمایۀ ماهی در دوکنار گلی چندپَر ضرب شده است. ترکیبی از این نقشمایه در مُهرهای دورۀ قاجار نیز مشهود است. این مقاله با هدف پیدایش نماد نقشمایۀ ماهی آئین مِهر در مُهرها و فلوسها به مطالعه و تحلیل میپردازد.
فرضیه پژوهش: علل پیدایش نقشمایۀ ماهی در فلوسها و مُهرهای دورۀ قاجار موضوع این پژوهش است. مقاله قصد دارد با فرضیۀ اصلیِ«پیدایش این نقوش با تأثیرپذیری از آئین مِهر» و فرضیۀ فرعیِ«ارتباط نقشمایۀ ماهی در فلوسها با اقلیم مردمانش و در مُهرها با شغل صاحبانش»به مطالعه و سیر تحول این نقش بپردازد.
روش/رویکرد پژوهش: پژوهش حاضر با ماهیت و روش تاریخی، توصیفی- تحلیلی و تطبیقی، بر پایۀ منابع کتابخانهای و میدانی به مطالعه و تحلیل نقشمایۀ ماهی و تطبیق آن میپردازد.
یافتهها ونتایج پژوهش: نمادهای مِهری همبستگی ویژهای با آب دارند که برجستهترین آنها مروارید، دلفین، و نیلوفر است. گل چندپر و دو ماهی اشاره به روایتی دارد که در آن تخمۀ زرتشت در آب، مانند مروارید در گل نیلوفرآبی است که دو ماهی از آن محافظت میکنند؛ و همچنین، داستانِ کَرَ ماهی که نگهبان گیاه هوم است. طرح «ماهیدرهم» یا «هراتی» در فرش عبارت است از دو ماهی و چهرۀ مِهر در میان آن. در دورۀ اسلامی، چهرۀ مِهر به گل و دو ماهی به دو برگ تبدیل شد. مقالۀ حاضر،با هدف پیدایش نماد نقشمایۀ ماهی آئین مِهر در مهرها و فلوسها، به مطالعه و تحلیل پرداخته است. نتایج نشان داد نقشمایۀ ماهی در مُهرها و فلوسها به سه شکل است: دوماهی در دوکنارِ گل، ماهی در دوکنار نقش صورت انسان، و نقش ماهی به صورت تنها در تعدادی از مُهرها در دو کنار صورت انسان دو برگ حک شده است که به سنت تبدیل ماهی به برگ در دورۀ اسلامی مربوط است. براساس یافتهها، فرضیۀ اصلی پژوهش(پیدایش نماد نقشمایۀ ماهی آئین مِهر در مُهرها و فلوسها) تأیید میگردد. باتوجه به جمعآوری مهرها از اسناد نظامیان و معلوم بودن شغل آنها و همچنین با معلوم بودن محل ضرب اغلب فلوسها، نمیتوان نقش ماهی را به شغل صاحبان مُهر، و نقش ماهی در فلوسها را به اقلیم مردم آن منطقه نسبت داد؛ در نتیجه،فرضیۀ فرعی مبنی بر ارتباط نقشمایۀ ماهی در فلوسها با اقلیم مردمانش و در مُهرها با شغل صاحبانش مورد تأیید نیست.
گنجینه اسناد، دوره 24، شماره 2، تابستان 1393
