(رئيس مؤسسة مطالعات اسلامي دانشگاه تهران و مك‌گيل كانادا)
يادداشتي دربارة اين كتاب:
درآمدى بر دانشنامة تاريخ پزشكى در اسلام و ايران. مهدی محقق. موسسة مطالعات اسلا‌مي‌دانشگاه تهران – دانشگاه مک‌گیل. سی و سه + 451 + 7ص. نوبت اوّل 1389. 120000ریال. شمارگان 1000. شابک: 8 – 77 – 5552 – 964 – 978.
كتاب «درآمدى بر دانشنامة تاريخ پزشكى در اسلام و ايران»، فرهنگ اصطلاحات پزشکی و داروسازی است که دربردارندة بیش از 1500 مدخل به صورت الفبایى و توضيحاتى دربارة آن‌ها است كه از منابع و مآخذ معتبر همچون الابنیه عن الحقایق الادویه، الاغراض‌الطبیه، بستان‌الاطباء، التصریف لمن عجز عن التّألیف، التّنویر، الحاوی، ذخیرة خوارزمشاهی، الصّیدنه فی الطب، طب الفقراء و المساکین، قانون، کامل‌الصّناعة‌الطّبیه، مخزن‌الادویه، مفتاح‌الطّب و یادگار استخراج گرديده است. مولّف کتاب که استاد رشته‌های علوم اسلا‌مي‌و زبان و ادب فارسی و عربی است، از سال 1340 که در دانشگاه لندن تدریس می‌نموده، در موسّسة ولکام Welcome و بعد از آن در کتابخانة اسلرOsler که هردو ویژة تاریخ پزشکی است، با کتب متون و تحقیقات در علم پزشکی آشنا می‌گردد و با پژوهش در این حوزه، تا کنون آثار فراوانی را در این حوزه تألیف و یا تصحیح کرده است. وی بیش از سه‌دهة پیش، برنامة بلندمدّتی را براى تدوين دانشنامة تاريخ و اخلاق پزشكى در اسلام و ايران آغاز کرده که برای اجرای آن تاکنون این اقدامات را انجام داده است:
- تدوين طرح مقدّماتى براى دانشنامة تاريخ پزشكى در اسلام و ايران كه اين طرح در كنگرة بين‌المللى تاريخ پزشكى در اسلام و ايران در دانشگاه تهران در سال 1371 به صورت مقاله ارائه گرديد و سپس در مجموعة متون و مقالات در تاريخ و اخلاق پزشكى در اسلام و ايران در سال 1374(پانزدهمين گفتار) به وسيله انتشارات سروش چاپ شد. ترجمة عربى اين طرح در سال 1993 در مجموعة الانسان و مستقبل الحضاره در عمّان ـ اردن و ترجمة انگليسى آن در سال 1994 در مجلة مطالعات تاريخ پزشكى و علوم، جلد 8، شماره2 در دهلى نو به چاپ رسيده است.
- گردآورى حدود چهل‌هزار مدخل پزشکی كه از كتاب‌هاى ذكرشده در طرح مقدّماتى استخراج گرديده كه بر پاية آن‌ها مى‌توان مقالات پزشکی را تدوين كرد. اين مدخل‌ها كه بالغ بر 500صفحه مى‌شود، در آينده منتشر خواهد شد.
- تشكيل حدود ده‌هزار پروندة علمى كه در آن، تصوير صفحاتى كه دربردارندة شرح و توضيح مداخل است، آورده شده و نويسندگان مقالات مى‌توانند بدون مراجعه به اصل كتاب از روى همين تصاوير، مدخل مورد نظر را تحرير كنند. آماده‌ساختن كتاب درآمدى بر دانشنامه تاريخ پزشكى در اسلام و ايران بر اساس پرونده‌های مذکور نیز در ادامة اجرای طرح انجام پذیرفته است.
مؤلّف دربارة شرح واژگان مى‌گويد: «تعاريفى كه براى اصطلاحات آورده شده، در برخى از موارد به صورت شرح‌الاسم است كه به كتاب‌هاى كهن لغت ارجاع داده شده و در برخى ديگر از تعريف بالحدّ Definition يا تعريف بالرّسم Description بر پاية متون معتبر پزشكى و داروشناسى استفاده شده است و پيوستگى منطقى و زمانى در تعريف‌هاى مختلف از يك مدخل مورد نظر نبوده است». در ابتدای این کتاب، فعّاليّت‌هاى مولّف در تاريخ و اخلاق پزشكى و مقالة «طرح مقدّماتى تدوين دانشنامة تاريخ پزشكى در اسلام و ايران» به سه زبان فارسی و عربی و انگلیسی افزوده شده و در پایان نیز فهرست مداخل و كتابنامه آمده است.
درآمد:
در اسلام، به علم پزشكى اهمّيّت بسيار داده شده و پس از علم حلال و حرام، يعنى علم فقه، از شريف‌ترين علم‌ها به شمار آمده و در حديث شريف «علم ابدان» در كنار «علم اديان» قرارگرفته است؛ چه آن‌كه اگر تن سالم نباشد، نمى‌تواند درباره مبدأ جهان بينديشد و او را ستايش و پرستش كند. حكيم ميسرى، پزشك بزرگ و نامدار ايرانى، در مقدّمه دانشنامه پزشكى خود چنين مى‌گويد:
| پزشكى را و دين را گر ندانى | زيانست اين جهان و آن جهانى | |
| پزشكى دانشش تن را پناهست | و دين دانستنش جان را سپاهست | |
| تنى بايد درست و راست كردار | نه با ريش و نه با درد و نه بيمار | |
| كه دين ايزدى بتواند آموخت | به دانش جان خود بتواند افروخت |
يكى از منابع مهمّ پزشكى در جهان اسلام، آثار پزشكى ايرانى بوده، چه آن‌كه در پيش از اسلام در ايران، علم پزشكى و داروشناسى و گياهان داروئى، رونق و رواج فراوانى داشته و «پجشگان» يعنى پزشكان، يكى از طبقات ممتاز جامعه به شمار مى‌آمده‌اند. داستان بروزيه طبيب در آغاز كليله و دمنه نشان‌دهنده شرافت علم پزشكى و مبانى اخلاق و آداب آن در ايران پيش از اسلام است و بيمارستان جندى‌شاپور اهواز، يكى از مراكز مهمّ اين علم در ايران بوده كه در آن، دانشمندان ايرانى و يونانى و هندى، با هر آيين و مذهبى به اين پيشه شريف اشتغال داشته‌اند و آثار آن مركز علمى و ساير مراكز ديگر، حتّى قرن‌ها پس از اسلام، باقى بوده است. از شاپوربن‌سهل ـكه در سال 255 وفات يافته ـ كتابى تحت عنوان القراباذين فى البيمارستان باقى مانده است. او كه خود را در آغاز كتاب كبير بيمارستان جندى‌شابور بمدينة اهواز معرّفى مى‌كند، در اين كتاب، داروهاى مركّبى را كه براى بيمارى‌هاى مختلف به كار مى‌رود و در بيمارستان نگهدارى مى‌شود، به تفصيل ياد كرده است.
اسلام كه حدّ و مرزى براى بهره‌بردارى از علم و دانش نمى‌شناخت، نه تنها از طبّ ايرانى بلكه از طبّ هندى نيز استفاده كرد. على‌بن‌ربّن طبرى ـكه از قديم‌ترين دانشمدانى است كه در علم پزشكى كتابى جامع در طب تأليف كرده ـ گفتار چهارم از كتاب خود، فردوس‌الحكمة را تحت عنوان «من جوامع كتب الهند» قرار داده و در آن از دو منبع مهمّ هندى يعنى كتاب سسرد و كتاب چرك كه ترجمه‌هاى عربى آن، موجود بوده، مطالب فراوانى را نقل كرده است؛ ولى، مهم‌ترين منبع پزشكى اسلامى، آثار دانشمندان يونانى به ويژه بقراط و جالينوس بوده است. از حنين‌بن‌اسحاق، رساله‌اى در دست است كه در آن، او متجاوز از يكصد كتاب از جالينوس را برمى‌شمارد كه به وسيله وى و يارانش از زبان يونانى به زبان عربى ترجمه شده است. اين آثار، مورد استفاده دانشمندان بزرگ اسلامى همچون علىّبن‌عبّاس مجوسى اهوازى در كتاب كامل‌الصّناعة و محمّدبن‌زكريّاى رازى در الحاوى و ابن‌سينا در قانون و ابوريحان بيرونى در الصّيدنه قرار گرفت و اين كتاب‌ها منبع مهمّى شد براى تأليفات دانشمندان بزرگ ايرانى كه پزشكى را به زبان فارسى براى مردمان اين مرز و بوم تأليف كردند. الابنيه عن حقائق الادويه ابومنصور موفّق هروى و هداية‌المتعلّمين اخوينى بخارى و ذخيره خوارزمشاهى سيّد اسماعيل جرجانى از مهم‌ترين اين تأليفات هستند.
با توجّهى كه دانشمندان بزرگ اسلامى به علم پزشكى داشتند، اين علم، گسترش فراوانى پيدا كرد و شعبه‌ها و فروع زيادى در آن پيدا شد كه اين تشعّب و تنوّع، گاه به موضوعات آن علم مرتبط مى‌شود، همچون پزشكى و دامپزشكى و داروشناسى و معرفت عقاقير و گياهان داروئى؛ گاه به كيفيّت درمان، همچون كىّ، جبر، عمل‌اليد؛ و گاه به روش درمان، همچون روش اصحاب قياس و اصحاب تجارب و اصحاب طبّ حيلى؛ و گاه به حالت‌هاى‌مختلف انسان‌ها هنگام معالجه و درمان، همچون تدبيرالاصحّاء(پزشكى و نگاهداشت سلامتى كسانى كه از تندرستى برخوردارند) و تدبيرالحبالى(پزشكى و نگاهداشت سلامتى زنان آبستن به منظور سالم‌نگاهداشتن كودك در رحم) و تدبيرالمولودين(پزشكى نوزادان) و تدبيرالصّبيان(پزشكى كودكان) و تدبير المشايخ(پزشكى سالخوردگان).
دانشمندان اسلامى آنچه را در قرآن و احاديث، درباره حفظ صحّت و سلامتى و جلوگيرى از بيمارى‌ها وارد شده بود، گردآورى كردند كه از ميان مهم‌ترين اين مجموعه‌ها مى‌توانيم الطّبّ فى الكتاب و السّنّة عبداللّطيف بغدادى و الطّبّ النّبوى ذهبى و الطّبّ النّبوى ابن‌القيّم و الرّحمة فى الطّبّ و الحكمة سيوطى را نام ببريم. در اين كتاب‌ها، دستورهاى كلّى براى حفظ و نگاهداشت سلامتى داده شده؛ از جمله آن‌كه در خوردن و آشاميدن نبايد اسراف ورزيد و معده، آغاز هر درد و پرهيز از خوردن، آغاز هر درمانى است و تا آنجا كه امكان دارد كه بيمارى را با غذا درمان بخشيد، نبايد به دارو روى آورد.
گذشته از مجموعه‌هاى طبّى مانند كامل‌الصّناعه، حاوى، قانون، هداية‌المتعلّمين و ذخيره خوارزمشاهى ـكه پيش از اين به آن‌ها اشاره شدـ پزشكان بزرگ، كتاب‌هاى مفرد يا تك‌نامه‌هائى درباره بيمارى‌هاى گوناگون تأليف كرده‌اند، همچون فى المرض المسمّى ديابيطا از عبداللّطيف بغدادى و فى المعدة و مداواتها نوشته ابن‌جزار قيروانى و الحمّيات اسحاق بن‌سليمان و فى الماليخوليا از اسحاق‌بن‌عمران و فى الاغذية اسحاق‌بن‌سليمان و فى النّبض و التّفسرة علىّبن‌رضوان و العمدة فى الجراحة ابن‌القف و عشر مقالات فى العين حنين‌بن‌اسحاق؛ و چون مسلمانان معتقد به تأثير روح و جسم در يكديگر بودند، توجّه فراوانى به درمان نفس و طبّ روحانى معطوف داشتند و آثار فراوانى در اين زمينه تأليف كردند كه از مهم‌ترين آن‌ها مى‌توان از الطّبّ و الاحداث النّفسانية ابوسعيدبن‌بختيشوع و الطّبّ الرّوحانى رازى و الطّبّ الرّوحانى ابن‌جوزى نام برد. همچنين به آداب و اخلاق پزشكى عنايت فراوانى معطوف شده و كتاب‌هاى زيادى در اين باب، تأليف گشته است؛ از جمله: فى التّطرّق بالطّبّ الى السّعادة ابن‌رضوان و ادب الطّبيب رهاوى و التّشويق الطّبّى صاعدبن‌الحسن؛ و نيز در مورد تعليم پزشك و تربيت پزشكان كتاب‌هائى همچون مفتاح الطّبّ و منهاج الطّلّاب ابن‌هندو و النّافع فى كيفيّة تعليم صناعة الطّبّ ابن‌رضوان تأليف گشته است.
در همه اين كتاب‌ها تأكيد شده است كه پزشكان در نگاهداشت شرافت پزشكى و نفروختن آن به مال و جاه دنيا بايد بقراط را اسوه و پيشواى خود قرار دهند كه پادشاهى صدهزار دينار براى او فرستاد كه يونان را ترك كند و به سرزمين آن پادشاه بيايد و وعده داد كه صدهزار دينار ديگر هم پس از آمدن او به او تسليم خواهد كرد، بقراط در پاسخ گفت: «من فضيلت را به مال نمى‌فروشم» و در روستاهاى يونان به درمان رايگان فقيران مى‌پرداخت و نيز مى‌گفتند كه پزشك واقعى بايد فقر با حلال را بر ثروت با حرام ترجيح دهد؛ زيرا، ذكر جميل كه باقى مى‌ماند بهتر از مال نفيس است كه فانى مى‌گردد، مال نزد سفيهان و جاهلان فراوان يافت مى‌شود ولى حكمت است كه آن را فقط نزد اهل فضل و كمال مى‌توان يافت؛ و چون امر پزشكى در ارتباط با جان و زندگى مردمان بوده، پزشك، ضامن و مسئول شناخته شده و پيغمبر اكرم(ص) فرموده است: «كسى كه به حرفه پزشكى بپردازد در حالى كه دانش آن را پيش از آن نداشته است، ضامن و مسئول است». از اين‌جهت، به امتحان پزشكان و بازشناختن پزشكان از پزشك‌نمايان و حسبت پزشكان اهمّيّت فراوانى داده شده است. در آزمايش پزشكان كتابى تحت عنوان فى محنة الطّبيب و در شناسائى پزشك‌نمايان كتابى به نام فى مخاريق المشاتين به وسيله رازى نوشته شده و در كتاب‌هاى مهم حسبت مانند معالم القربة فى احكام الحسبة قرشى و نهاية الرّتبة فى طلب الحسبة شيزرى فصلى درباره شرايط پزشك و بازرسى پزشكان و مجازات پزشكان متخلّف و پزشك‌نمايان آمده است.
با توجّه به اهمّيّت و گستردگى سابقه علوم پزشكى و فنون وابسته به آن در جهان اسلام عمومآ و كشور ايران خصوصآ، ضرورت نشر دانشنامه تاريخ پزشكى كه در آن، همه ابعاد موضوع، مورد تحقيق و بررسى قرارگيرد، احساس مى‌شد؛ كه در آن مجموعه، دانشمندان بزرگ و كتاب‌هاى‌ارزنده و انديشه‌هاى‌ابتكارى آنان معرّفى شود و بدين‌وسيله، اصالت انديشه و تفكّر مردمى مسلمانان و نبوغ علمى آنان به جهانيان معرّفى گردد، تا بيش از اين، سرمايه علمى اين مرز و بوم و ميراث معنوى نياكان ما را به ديگران منسوب ندارند و نيز نسل آينده ما، با توجّه به غناى علمى گذشته، بر خود ببالد و در راه فراگرفتن دانش، كوشش بيشترى مبذول دارد، ان شاءاللّه تعالى.
مواد و مطالبى كه در دانشنامه تاريخ پزشكى در اسلام و ايران خواهد آمد:
- شرح احوال و آثار پزشكان در تمدّن اسلامى، بر اساس منابعى همچون ابن‌نديم و قفطى و شهرزورى و ابن‌ابى‌اصيبعه.
- معرّفى كتاب‌هاى مهمّ پزشكى و داروشناسى، بر اساس منابع بالا و نيز كشف‌الظّنون و الذّريعه و بروكلمان و سزگين.
- نام بيمارى‌ها و تعاريف و راه‌هاى درمان آن‌ها، بر اساس منابعى مانند حاوى و كامل‌الصّناعة و قانون و هداية‌المتعلّمين و ذخيره خوارزمشاهى.
- شرح احوال پزشكان يونانى كه آثارشان مورد استفاده مسلمان قرارگرفته است، مانند بقراط و جالينوس.
- نام بيمارستان‌ها و دارالشّفاها، بر اساس متون تاريخى و كتاب تاريخ البيمارستانات احمد عيسى‌بك.
- ادويه مفرده و مركّبه، بر اساس منابعى مانند حاوى، قانون، الابنيه هروى و مفردات ابن‌سمجون و ابن‌بيطار و غافقى و شريف ادريسى.
- قراباذين‌ها، مانند قراباذين شاپوربن‌سهل، قراباذين كندى و قراباذين سمرقندى.
- آلات و ابزار جرّاحى، بر اساس منابعى مانند التّصريف زهراوى و العمدة فى الجراحة ابن‌القف كركى.
- دانشمندان اسلامى كه تاريخ طبّ به زبان عربى نوشته‌اند، مانند شوكت شطّى و سامى حمارنه.
- دانشمندان اروپائى كه تاريخ طبّ اسلامى به زبان‌هاى خارجى نوشته‌اند، مانند لكلرك و برون و الگود و ديتريش و اولمان.
- دانشمندان ايرانى كه در تاريخ طبّ اسلامى، كتاب و مقاله نوشته‌اند، مانند دكتر محمود نجم‌آبادى و دكتر على‌اكبر ولايتى و دكتر حسن تاجبخش و دكتر مهدى محقق و دكتر محمّدتقى مير و دكتر ابوتراب نفيسى.
- تحليل كتاب‌هاى‌مربوط به طبّ اسلامى به زبان‌هاى خارجى و ذكر مشاهدات بالينى و موارد بيمارى‌ها و مؤلّفان آن كتب.
- معرّفى فهرست‌هاى كتب طبّى، نظير فينكس جالينوس و رساله حنين و رساله بيرونى.
- گياهان داروئى با ذكر معادل خارجى و سوابق لاتينى و يونانى و خواص و تحليل و تجزيه آن‌ها بر اساس منابعى مانند الصّيدنه، تصحيح دكتر عبّاس زرياب و گياهان داروئى دكتر على زرگرى.
- اصطلاحات خاص مربوط به علم پزشكى مانند خادم(پرستار) و دستور(نسخه طبيب).
- كلمات قصار و پند و اندرز و امثال مربوط به پزشكى، بر اساس كتب اخلاق پزشكى در اسلام و در مطاوى كتاب‌هاى‌طبّى.
- آيات و احاديث مربوط به پزشكى با استفاده از كتاب‌هاى طبّ النّبى و طبّ نبوى و طبّالائمة.
- اخلاقيّات پزشكى(ادب الطّبيب) با استفاده از منابعى مانند اصلاح الصّناعة الطّبّية و التّشويق الطّبّى.
- معرّفى مقالات و تحقيقات مربوط به طبّ اسلامى كه در كنگره‌هاى بين‌المللى تاريخ پزشكى مورد بحث قرار گرفته است.
- معرّفى مراكز تحقيق درباره پزشكى اسلامى و فعّاليّت‌هاى علمى آن مراكز، مانند مؤسّسه همدرد هند و پاكستان و مؤسّسه تاريخ ميراث علمى ـعربى حلب و مؤسّسه ميراث علمى ـعربى فرانكفورت و مؤسّسه ولكام لندن.
منابعى كه در مرحله اوّل، مورد مطلب‌يابى و بهره‌بردارى قرار خواهند گرفت:
- بقراط: كتاب فى الاجنّة يا جنين‌شناسى(كمبريج، 1987م.)؛ فى حبل على حبل(كمبريج، 1968م.)؛ فى طبيعة الانسان(كمبريج، 1968م.)؛ فى تدبير الامراض الحادّة(كمبريج، 1966م.)؛ فى الاخلاط(كمبريج، 1971م.)؛ فى الغذاء(كمبريج، 1971م.)؛ فى الامراض البلديّة(كمبريج، 1971م.).
- جالينوس: فى فرق الطّب(قاهره، 1978م.)؛ فى النّبض للمتعلّمين(قاهره، 1986م.)؛ الى اغلوقن فى التّأتّى لشفاء الامراض(قاهره، 1982م.)؛ الاسطقسّات على رأى بقراط(1987م.)؛ فى اختلاف الاعضاءالمتشابهة الاجزاء(برلن، 1970م.)؛ فى ان قوى النّفس تابعة لمزاج البدن(بيروت، 1981م.)؛ فى التّجربة الطّبّية(آكسفورد، 1944م.)؛ فى انّ الطّبيب الفاضل يجب ان يكون فيلسوفا(گوتينگن، 1966م.)؛ فى اجزاء الطّبّ(برلن، 1996م.)؛ فى الاسباب الماسكة(برلن، 1969م.)؛ فى عمل التّشريح(ليپزيك، 1906م.)؛ فى الاسماء الطّبّية(برلن، 1931م.)؛ فى محنة الّتى يعرف بها افضل الاطبّاء(برلن، 1988م.)؛ فى الصّناعة الصّغيرة(قاهره، 1988م).
- طبّ نبوى: الطّبّ من الكتاب و السّنة، عبداللّطيف بغدادى(بيروت، 1406)؛ الطّبّ النّبوى، الحافظ الذّهبى(قاهره، 1404)؛ الطّبّ النّبوى، ابن‌القيّم الجوزية(قاهره، 1398)؛ الرّحمة فى الطّبّ و الحكمة، جلال‌الدّين سيوطى(قاهره، 1357)؛ الاحكام النّبويّة فى الصّناعة الطّبّية، ابن‌طرخان الحموى(قاهره، 1955م.)؛ الاربعين الطّبّية، البرزالى(قاهره، 1392)؛ المنهل الرّوى فى الطّبّ النّبوى، ابن‌طولون(حيدرآباد، 1987م.).
- على‌بن‌ربّن طبرى: فردوس الحكمة(برلن، 1928م.).
- محمّدبن‌زكريّاى رازى: الحاوى(حيدرآباد، 1974م.)؛ الفارق او الفرق بين الامراض(حلب، 1978م.)؛ منافع الاغذية و دفع مضارّها(بيروت، 1984م.)؛ الطّبّ المنصورى(1986م.).
- على‌بن‌عبّاس المجوسى: كامل الصّناعة الطّبّية(قاهره، 1294).
- ابن‌سينا: القانون(قاهره، 1294)؛ الارجوزة فى الطّبّ(پاريس، 1956م.)؛ دفع المضارّ الكلّية عن الابدان الانسانيّة(حلب، 1984م.)؛ الادوية القلبيّة(حلب، 1984م).
- ابن‌رشد اندلسى: تلخيصات ابن‌رشد الى جالينوس(مادريد، 1984م.)؛ تلخيص كتاب فى اصناف المزاج(قاهره، 1987م.) در مجموعه رسائل ابن‌رشد الطّبّيّة.
- ابن‌زهر الاندلسى: التّيسير فى المداواة و التّدبير(دمشق، 1403).
- ابن‌رضوان مصرى: دفع مضارّ الابدان(كاليفرنيا، 1984م.)؛ كفاية الطّبيب(لون، 1978م.).
- ابن‌نفيس: شرح تشريح القانون(قاهره، 1988م.)؛ الموجز فى الطّبّ(قاهره، 1986م.).
- پزشكى اطفال: تدبير الحبالى و الاطفال، احمدبن‌محمد البلدى(بغداد، 1980م.)؛ خلق الجنين و تدبير الحبالى و المولودين، عريب‌بن‌سعدالقرطبى(الجزاير، 1956م.)؛ سياسة‌الصّبيان و تدبيرهم، ابن‌جزار قيروانى(تونس، 1968م.).
- چشم‌پزشكى: عشر مقالات فى العين، حنين‌بن‌اسحاق(قاهره، 1928م.)؛ تذكرة الكحّالين، على‌بن‌عيسى(حيدرآباد، 1983م.).
- جرّاحى: العمدة فى الجراحة، ابن‌القف(حيدرآباد، 1356)؛ التّصريف لمن عجز عن التّأليف، خلف‌بن‌عبّاس زهراوى(كاليفرنيا، 1972م.).
- كتاب‌هاى‌مفرد(تك‌نامه، مونوگراف) در بيمارى‌هاى گوناگون: فى المرض المسمّى ديابيطا، عبداللّطيف بغدادى(بن، 1971م.)؛ فى المعدة و امراضها و مداواتها، ابن‌جزار قيروانى(بغداد، 1980م.)؛ مصالح الابدان و الانفس، ابوزيد بلخى(فرانكفورت، 1984 م.)؛ الحمّيات اسحاق‌بن‌سليمان(كمبريج، 1981م.)؛ فى الماليخوليا، اسحاق‌بن‌عمران(هامبورگ، 1977م.)؛ الاغذية، اسحاق‌بن‌سليمان (فرانكفورت، 1986م.)؛ فى النّبض و التّفسرة، على‌بن‌رضوان مصرى(بن، 1984م.).
- اخلاق و آداب پزشكى: النّافع فى كيفيّة تعليم صناعة الطّبّ، ابن‌رضوان مصرى(بغداد، 1984م.)؛ التّشويق الطّبّى، صاعدبن‌الحسن(بن، 1968م.)؛ ادب الطّبيب، ايّوب رهاوى(فرانكفورت، 1985م.)؛ المقالة الصّلاحيّة فى احياء الصّناعة الطّبّية، ابن‌جميع(ويسبادن، 1983م.)؛ فى التّطرّق بالطّبّ الى السّعادة، ابن‌رضوان مصرى(حلب، 1978م.)؛ النّوادر الطّبّية، يحيى ابن‌ماسويه(ژنو، 1980م.)؛ عمل من طبّ لمن حب، ابن‌الخطيب(سلمنقه، 1972م.).
- متفرّقات: الدّستور البيمارستانى، ابن‌ابى‌البيان(قاهره، 1933م.)؛ دعوة الاطبّاء، ابن‌بطلان(ويسبادن، 1985م.)؛ خمس رسائل، ابن‌بطلان بغدادى و ابن‌رضوان مصرى(قاهره، 1973م.)؛ الذّخيرة، ثابت‌بن‌قره(قاهره، 1928م.)؛ مقالة فى تدبير الامراض العارضة للرّهبان السّاكنين فى الدّيرة و من بعد عن المدينة، ابن‌بطلان(ميشيگان، 1968م.)؛ الرّوضة الطّبّية، عبيداللّه‌بن‌جبرئيل بختيشوع(قاهره، 1927م.)؛ رسالة فى الطّبّ و الاحداث النّفسانيّة، ابوسعيدبن‌بختيشوع(بيروت، 1977م.)؛ مقالتان فى الحواس، عبداللّطيف بغدادى(كويت، 1392)؛ مفتاح الطّبّ، ابن‌هندو(تهران، 1368ش.)؛ بستان الاطبّاء، ابن‌مطران(تهران، 1369ش.).
- كتاب‌هاى‌داروشناسى: مفردات الادويه، ابن‌بيطار؛ مفردات الادويه، غافقى؛ النّبات، ابوحنيفه دينورى، جامع اسماء النّبات، شريف ادريسى(خطّى)، مفردات الادويه، ابن‌سمجون(خطّى)؛ الصّيدنه، ابوريحان بيرونى؛ المعتمد فى الادوية المفردة، غسّانى؛ تذكره، داود انطاكى.
از معاصران: احياء التّذكرة فى النّباتات الطّبّية و المفردات العطّاريّة، رمزى مفتاح؛ گياهان داروئى، دكتر على زرگرى.
- منابع متفرّقه: فهرست‌هاى عمومى براى شناسائى نسخ خطّى طبّى، مانند فهرست بروكلمان و فهرست فؤاد سزگين و فهرست مؤسّسه ولكام لندن در تاريخ پزشكى و مؤسّسه اسلر دانشگاه مك‌گيل در تاريخ پزشكى و فهرست‌هاى نسخ خطّى داخلى و خارجى و شناسائى مقالات مربوط به تاريخ پزشكى از ايندكس اسلاميكوس براى مقالات خارجى و فهرست مقالات فارسى ايرج افشار براى مقالات داخلى.
- كتاب‌هاى‌فارسى: الابنية عن حقائق الادوية، ابومنصور موفّق هروى؛ التّنوير، ابومنصور حسن‌بن‌نوح قمرى بخارى؛ دانشنامه، حكيم ميسرى؛ ترجمه تقويم‌الصّحّة، ابن‌بطلان؛ ذخيره خوارزمشاهى، سيّد اسماعيل جرجانى؛ اغراض‌الطّبّية، سيّد اسماعيل جرجانى؛ خفّى علائى، سيّد اسماعيل جرجانى؛ يادگار سيّد اسماعيل جرجانى؛ هداية‌المتعلّمين، اخوينى بخارى؛ مخزن‌الادويه، عقيلى خراسانى؛ تحفة‌المؤمنين، حكيم مؤمن و مانند اين‌ها.
مراحل بعدى
گردآورى كتاب‌هاى يادشده و كتاب‌هاى چاپى ديگر در اين موضوع، جلب ميكروفيلم و نسخه‌هاى عكسى از نسخه‌هاى خطّى موجود در كتابخانه‌هاى داخل و خارج، تصويرگيرى از مقالات داخلى و خارجى، تعيين عناوين و مداخل دانشنامه، تعيين سبك و اسلوب و روش تحرير مقالات، نشر طرح تفصيلى دانشنامه، استخراج مواد و مطالب از منابع، تشكيل پرونده علمى براى هر يك از مداخل و عناوين و ضبط موادّ و مطالب در آن‌ها، تعيين سرپرست براى هريك از شعب فرعى موضوع، تعيين نويسنده مقالات براى مداخل و عناوين مربوط به هريك از شعبه‌ها، مراحل ويراستارى و چاپ دانشنامه.
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشت‌ها، اسناد و متون)
دفتر دوم(ويژه‌نامة تاريخ پزشكي و طب سنتي)
به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور
