فرانسوا دروش – مترجم: سید محمدحسین مرعشی
چکیده: این مقاله به بررسی روش های سطراندازی، مسطر و چگونگی صفحه آرایی در نسخه های اسلامی – عربی می پردازد. منظور از نقش مسطر، سطر یا سطرهای رسم شده بر روی بوم کار (کاغذ یا ورق پوستی) به صورتی است که امکان منظم و مستقیم نوشتن را برای کاتب فراهم می آورد و در رسم آرایه ها و نقش کوبی بر روی جلد نیز کاربرد داشته است.
نقش مسطر نشان دهندۀ اندیشل صفحه آرایی کاتب است و برای پژوهندگان نسخه های خطی محسوس ترین نشانۀ نظم بخشیدن به فضای صفحه است. تعداد سطرها و فاصلۀ سطر یا واحد سطراندازی و ارتباط میان پهنا و ارتفاع سطح نوشته تصادفی نیست و بررسی دقیق همۀ این عناصر امکان فهم بهتر ذهنیت زیبایی شناختی کاتب را فراهم می آورد.
کاتبان برای سطراندازی به گونه ای که علائم قابل رویت بر روی بوم کار باقی بماند از مداد و مرکب و برای سطراندازی های برجسته از قلم نوک آهنی، ناخن، مسطر یا روش تا کردن ورق استفاده می کردند. مسطرها به عنوان رایج ترین وسیله برای ایجاد اثر خطوط راهنما دارای طرح های گوناگون و گاه پیچیده بودند.
کاتبان مسلمان از نخستین سدۀ هجری از نقش مسطر بهره برده اند و احتمالاً از آغاز سدۀ دوم هجری شیوه های پیچیده تر نقش مسطر را فراگرفتند و خیلی زود در صفحه آرایی های پیشرفته تبحر یافتند.
در بررسی صفحه آرایی ها علاوه بر نوشته، حاشیه ها و آرایه ها و روابط اجزای مختلف را با یکدیگر باید در نظر گرفت. نمونه های بررسی شده نشان دهندۀ اهمیت ساختار هندسی در صفحه آرایی است. کاتبان به تناسب و توازن توجه داشته اند. میان اندازۀ سطح نوشته و اندازۀ صفحه نسبت های هندسی وجود داشته است و کاتبان حرفه ای این نسبت ها را به خوبی ارزیابی می کردند و از ابزارهای عملی و نظری لازم برای فضاسازی اندازۀ نوشته استفاده می نمودند.
نامه بهارستان، سال پنجم 1383 شماره 9 و 10
منبع: پرتال جامع علوم انسانی
