دانشنامه گلستان

رحمت الله رجایی

 نگاهی به یک دایره المعارف در معرفی و شناخت سرزمین گرگان

دانشنامه، دایره المعارف و در زبان انگلیسی «Encyclopedia» آثار مرجعی هستند که در آنها می توان اطلاعات مختصر و یا نسبتاً جامع درباره موضوعات گوناگون علوم بشری، لغات و اصطلاحات و… یافت. دانشنامهها یکی از مهمترین منابع برای مراجعه علاقه مندان و پژوهشگران به حساب می آیند. هدف از تدوین دانشنامه ها، این است که مراجعه کنندگان برای یافتن اطلاعات درباره موضوعی مشخص، بدون اتلاف وقت و مراجعه به کتاب های فراوان به آنها رجوع کنند. دانشنامه نویسی در ایران و جهان دارای پیشینه ای کهن است.اصحاب دایرة المعارف فرانسه برای اهل علم و تاریخ آشنا هستند.

نامه دانشوران ناصری، نخستین گام در تدوین دانشنامه نوین درایران بود که با همکاری انجمنی از دانشمندان در سال ۱۲۹۴قمری در زمان ناصرالدین شاه قاجار و به دستور علینقی میرزا اعتضادالسلطنه بنیان گذاری شد.

لغت نامه دهخدا، دانشنامه مصاحب، دانشنامه ایران و اسلام ، دایره المعارف تشیع، دانشنامه جهان اسلام و دایره المعارف بزرگ اسلامی از جمله دانشنامه های مهم ایران هستند. دانشنامه ایرانیکا از جمله دایره المعارف های تاریخ و فرهنگ ایران است که به زبان انگلیسی از سال ۱۹۷۲ میلادی به سرپرستی احسان یار شاطر در خارج از ایران منتشر می گردد.

دانشنامه گلستان

دانشنامه گلستان(جرجان- استرآباد) کتابی است مرجع، در سه جلد که در سال ۱۳۹۵ توسط انتشارات «بنام» مؤسسه فرهنگی میرداماد چاپ و منتشر شده است. این دانشنامه دربرگیرنده ۳۵۰ مدخل در حوزه های مختلف علوم انسانی و طبیعی سرزمین گرگان(استان گلستان) است.

دانشنامه گلستان توسط ۸۵ نفر از سراسر ایران به نگارش درآمد و حاوی مقالات مختلفی در تاریخ، آثار تاریخی، جغرافیا، منابع طبیعی، معرفی مشاهیر و کتب، مراکز جمعیتی، آداب و رسوم، اقوام و …… است که هر یک از آنها می تواند خواننده را با سرزمین تاریخی گرگان (جرجان- استرآباد) آشنا سازد.

این دانشنامه، به همت مرکز دانشنامه گلستان وابسته به مؤسسه فرهنگی میرداماد گردآوری و تدوین شده است. این مؤسسه در سال ۱۳۸۱ توسط آیت الله نورمفیدی، نماینده ولی فقیه در استان گلستان و امام جمعه گرگان با دو هدف: «تلاش در جهت تحکیم و تعمیق پایه های معرفت دینی و بسط آن ، احیای تاریخ، فرهنگ و معاریف سرزمین جرجان و استرآباد» تأسیس گردیده است.

هر یک از بخش های این مؤسسه، اعم از: مرکز تاریخ شفاهی، مرکز عکس ها، اسناد و مدارک تاریخی ،کتابخانه، کانون گفتمان دینی، انجمن کتابخوانی و….. در تحقق اهداف آن می کوشند. مؤسسه فرهنگی میرداماد همچنین فصل نامه میرداماد را منتشر می کند.

دانشنامه گلستان هم، چنان که از عنوان آن پیداست، دایرة المعارف سرزمین گرگان(استان گلستان) است که بر اساس حروف الفبا تنظیم شده است. آنچه که منتشر شد، دربرگیرنده فقط بخشی از مقالات سرزمین گرگان است که مرکز دانشنامه گلستان امیدوار است با تداوم فعالیت، بتواند پیرامون نزدیک به ۴هزار مدخل، مطالبی تهیه و منتشر نماید. گردآوری و انتشار دانشنامه بر اساس حروف الفبا نخستین تجربه در سرزمین گرگان(استان گلستان) و بسیاری از استان های کشور است.

استان گلستان (جرجان – استرآباد)

سرزمین گرگان(استان گلستان) در شمال ایران قرار دارد و از سمت شمال به کشورترکمنستان، از جنوب به استان سمنان، از شرق به استان خراسان شمالی و از غرب به دریای خزر و استان مازندران محدود می شود.

استان گلستان، ۲۰هزار و ۳۲۸کیلومترمربع وسعت دارد که ۳۳ر۱ درصد از کل مساحت ایران را دربرمی گیرد. از نظر ناهمواری،دارای سه ناحیه کوهستانی، کوهپایه ای و جلگه ای است. اقلیم استان دارای سه نوع آب و هوای کوهستانی، معتدل، و گرم و نیمه گرم است. پوشش گیاهی استان ازمرتع در جنوب شروع و به جنگل های انبوه، زمین های کشاورزی و بیابان در شمال منتهی می گردد.

وجود غارهای تاریخی همچون کیارام در شهرستان گالیکش در کنار صدها تپه باستانی همچون: تورنگ-تپه، نرگس تپه، یاریم تپه و دیوار تاریخی گرگان، نشانگر قدمت زندگی در پیش از تاریخ و عصر باستان است. در اوستا، از گرگان به عنوان، نهمین سرزمینی یاد شده که اهورامزدا آفرید. نام گرگان در کتیبه داریوش هخامنشی، «ورکانه» و در کتب پهلوی، از آن به اسم «گورکان» یاد شده و یونانیان باستان نیز به آن «هیرکان»می گفتند.

تاریخ پس از اسلام این سرزمین را باید در نام هایی چون: جرجان، استرآباد،تمیشه و آبسکون جستجو کرد. اوج شکوه این قسمت از ایران در عصرسلسله زیاریان بودکه گنبد بلند قابوس، بقایای شهر تاریخی جرجان و کتاب قابوس نامه، یادگاری از آن دوران است.بر اساس اسناد، تا سال ها، از این سرزمین به عنوان «ولایت» یا «ایالت» استرآبادیاد می شد. در سال ۱۳۱۶شمسی، نام استرآباد به گرگان تغییر یافت و در سال ۱۳۷۶استان گلستان به مرکزیت گرگان تأسیس شد. هم اکنون این استان، دارای ۱۴ شهرستان با یک میلیون و ۷۰۰ هزار نفر جمعیت است.

ماندگاری دانشنامه گلستان

آیت الله نورمفیدی در دیدار با اعضای شورای راهبردی دانشنامه گلستان گفت: اطلاعات جمع آوری شده از استان و انتشار دانشنامه گلستان، قطعاً ماندگار خواهد شد. من از همه کسانی که در این کار علمی شرکت داشتند، تشکر می کنم. تحقیق و پروهش کار سخت و مشکلی است؛ به ویژه در زمینه دایره المعارف نویسی که بین رشته ای و نیاز به صرف زمان و دقت زیادی دارد. در استان ما هم بحمدالله با انجام این کار، راه برای تحقیق و پژوهش پیرامون استان گلستان هموارتر شده است.

آیت الله نورمفیدی در ادامه افزود: اساساً یکی از اهداف تأسیس مؤسسه فرهنگی میرداماد در کنار فعالیت در جهت گسترش مفاهیم دینی، توجه به تاریخ و فرهنگ منطقه است که خوشبختانه بخشی از آن با تدوین دانشنامه گلستان محقق شد. جرجان و استرآباد دارای مشاهیر و مفاخر بسیاری است که بایستی آنها را معرفی کنیم تا غبار فراموشی بزرگان را در بر نگیرد و موجب غفلت نگردد.

ارائه تصویر روشن برای نسل های آتی

آئین رونمایی از ویرایش نخست دانشنامه گلستان، در اسفند ۱۳۹۵ در تالار اندیشه مؤسسه فرهنگی میرداماد، شکل گرفت. این مراسم با حضور آیت الله نورمفیدی بنیانگذار مؤسسه فرهنگی میرداماد و سید رضا صالحی امیری، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و اصحاب فرهنگ و اندیشه از استان‌های گلستان، مازندران و تهران برگزار شد.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در مراسم رونمایی از دانشنامه گلستان گفت: دانشنامه گلستان، تصویر استان برای نسل های آتی روشن و شفاف خواهد کرد و باعث افتخار است. وی تدوین دانشنامه را آغاز راهی برای شناسایی و معرفی ظرفیت های عظیم فرهنگی منطقه دانست. سیدرضا صالحی امیری اظهار داشت: در هر نقطه از این خاک پهناور، یک راز و رمز جدید پیدا می شود که غرور آفرین و نشانگر یک تبار تاریخی و فرهنگی در دنیا است.

ما افتخار می کنیم که فرهنگ ایرانی در اقصی نقاط دنیا ریشه دوانده و هر کتابخانه ای در دنیا، حداقل حاوی یک اثر ایرانی است. وی ادامه داد: در گذشته که غرب در فقر مطلق علم بود، منابع علمی زیادی در فرهنگ و تمدن ما خلق شد و ما ظرفیت های زیادی برای ثبت کردن آنها داریم که در گذشته فرصت سوزی شده است.

وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی خاطر نشان کرد: اکتشاف منابع ارزشمند فرهنگی برای نسل هایی آینده از کارکردهای تدوین دانشنامه است و دانشنامه در حقیقت فشرده کردن همه علوم موجود و ارائه کردن آن به نسل های آتی و گامی برای جلوگیری از تحریف تاریخ است. وی افزود: انتشار دانشنامه گلستان، نشانه آشکار از تبار تاریخ و فرهنگی این منطقه است. همه استان های کشور بر اساس طرح ارائه وزارت فرهنگ و ارشاد باید دانشنامه داشته باشند، اما استان گلستان پیش از ارسال آن، دست به تدوین و انتشار دانشنامه زده است.

رسالت آگاهی بخشی

رئیس مؤسسه فرهنگی میرداماد، در آئین رونمایی از دانشنامه گلستان گفت: تدوین کنندگان دانشنامه گلستان افسران جنگ نرم هستند که طبق فرمایش مقام معظم رهبری، کسانی که تولید علم و دانش می کنند و خودباوری را در جوانان احیا می نمایند؛ در واقع افسران جنگ نرم هستند.

آیت الله سیدمجتبی نورمفیدی با بیان اینکه علم ابزار قدرت و اقتدار در جهان کنونی است، افزود: در اسلام نیز بر فراگیری علم و دانش بسیار تاکید شده است و خداوند متعال هیچ بهانه و عذری را برای جهل و نادانی نمی پذیرد. وی با بیان اینکه یکی از مسائل مهم تمدن اسلامی که از قرون اولیه نمود پیدا کرد، دانشنامه نویسی بود، اظهار داشت: دانشمندان بزرگی در ایران اسلامی بوده اند که در علوم مختلف وارد شدند و آثاری از جمله احصاءالعلوم فارابی، اصول کافی کلینی، آثار ابن سینا و بحارانوار ارائه کرده اند.

رئیس مؤسسه فرهنگی میرداماد ادامه داد: ما بر پایه های استواری نشستیم و از آن خبر نداریم. در قرون وسطی که اروپا در جهالت به سر می برد، دانشنامه نویسی در فرهنگ اسلامی رواج داشت و ما در این عرصه سابقه طولانی داریم. وی با اشاره به اینکه رسالت همه دانشنامه ها، دانایی بخشی و آگاهی بخشی است، خاطر نشان کرد: تدوین دانشنامه گلستان به خاطر محدودیت های مالی و انسانی دارای کاستی هایی نیز هست که ان‌شاءالله سعی می گردد در ویرایش های بعدی اصلاح شود.

تحولی در سپهر فرهنگی گرگان

یکی از نویسندگان و پژوهشگران دانشنامه گلستان گفت: انتشار دانشنامه گلستان، تحولی نادر و مبارک در سپهر فرهنگی خطه فرهنگ خیز جرجان و استرآباد است و نماد هویت فرهنگی این کهن بوم است. هویتی که شاکله آن از ترکیب متجانس گونه های فرهنگی و مقوله های متنوع در طول تاریخ حاصل آمده است.

وی افزود: با عنایت به تنوع فرهنگی استان، دانشنامه گلستان به واسطه برنامه کاری مسئولان تبدیل به یک ارزش می شود که فراتر از معیارهای ابزار گونه و روزمره و دم دستی است. آنادردی عنصری، ضمن تشکر از برخورد و روش کار دست اندرکاران مرکز دانشنامه تصریح کرد: به جد معتقدم که این برخورد، ناشی از مشی منطقی برخاسته از نوع نگاه بنیانگذار مؤسسه، (آیت الله نورمفیدی) به مقوله هویت فرهنگی استان بوده است.

وی اظهار داشت: تدوین دانشنامه گلستان، به مثابه یک مجموعه ی علمی- فرهنگی و بازتاب دهنده شاکله فرهنگی متنوع استان گلستان، اهمیتی فراتر از چارچوب یک پدیده فرهنگی می یابد و در حقیقت خود را در نقش و جایگاه والای اتصال دهنده پاره های فرهنگی استان به نمایش می گذارد، از این رو از منظر مدیریت کلان نیز، الگو و سرمشقی موفق به نظر می رسد.

آغاز راهی برای جمع آوری و انتشار اطلاعات

سرپرست دانشنامه گلستان، درآئین رونمایی ازدانشنامه گلستان، ضمن تشکر از ابتکار و دور اندیشی آیت الله نورمفیدی در تأسیس مؤسسه فرهنگی میرداماد گفت: مؤسسه برای ما یادآور مراکز بزرگ فرهنگی در تمدن اسلامی همچون «بیت الحکمه» و«ربع رشیدی» و دیگر مراکز پژوهشی- فرهنگی نامدار جهانی هستند. این واقعیت افتخار آمیز را باید اعلام کنم که مؤسسه فرهنگی میرداماد با داشتن کتابخانه ای عظیم در کنار واحدهایی چون: مرکز اسناد و عکس های تاریخی، مرکز تاریخ شفاهی و … یکی از مراکز مهم علمی نه فقط در سرزمین گرگان، بلکه شمال کشور و حتی ایران عزیز است. فعالیت گسترده این مؤسسه سبب گردیده است تا این مرکز فرهنگی محل رجوع بسیاری از پژوهشگرانی باشد که در حوزه های مختلف علمی مطالعه و تحقیق می کنند. رحمت الله رجایی گفت:

تدوین و گردآوری دانشنامه بر اساس نیاز صورت گرفت. متأسفانه سرزمین گرگان به رغم تاریخ کهن، مشاهیر نامدار، منابع طبیعی غنی و …. در بسیاری از موارد فاقد مستندات و نوشته های مکتوب بود، با درک همین نیاز، تلاش گردید شناسایی و جمع آوری اطلاعات با استفاده از روش دانشنامه انجام پذیرد. برای تحقق این امر مرکز دانشنامه گلستان در سال ۱۳۸۴ در مؤسسه فرهنگی میرداماد تأسیس گردید.

شناسایی واستخراج مدخل ها، پژوهشگران، تأسیس کتابخانه تخصصی استان شناسی و گردآوری دستورالعمل ها نخستین گام ها برای تدوین دانشنامه گلستان بود، که بعدا با برگزاری کارگاه ها، نشست های علمی، حضور در محافل علمی و انتشار جزوات کامل شد. فقدان نیروی کارآمد، کمبود منابع، عدم تجربه، بی انگیزگی و شرایط سخت فرهنگی سال های بعد از ۱۳۸۴ سبب شد تا کار با کندی بسیار پیش برود.

از همان ابتدا، تلاش برای تدوین دانشنامه گلستان، متناسب با واقعیت ها و امکانات استان برنامه ریزی گردید. با مطالعه و بررسی لازم به این نتیجه رسیدیم که امکان تهیه مقالات بر اساس الفبا به صورت کامل که روال معمول دانشنامه نویسی است برای ما ممکن و میّسر نیست. از اینرو سعی شد هر آنچه که موجود است، گردآوری شود و خود را صرفاً مقید به حرفی خاص نکنیم.

در این زمینه هم، هیچ محدودیتی اعم از مکان، مدرک تحصیلی، شغل، قومیت و مذهب برای نویسندگان قائل نشده ایم. همچنین سعی کردیم رساله های کارشناسی ارشد و دکتری را به سمت موضوعات استانی سوق دهیم تا بتوانیم از دل آنها مقالات ویژه دانشنامه را استخراج کنیم که تا حدودی نیز موفق بوده‌ایم.

باید اعتراف کنم که تدوین دانشنامه بر اساس حروف الفبا برای استان‌ها، بسیار سخت و طاقت فرسا است. از اینرو تاکنون کمتر کاری به این شکل در استان های کشور صورت گرفته است و می توانم اعلام کنم که مرکز دانشنامه گلستان در این زمینه پیشگام بوده است.

مدیر مرکز دانشنامه گلستان خاطرنشان کرد: دانشنامه گلستان در برگیرنده ۳۵۰ مدخل از ۶۰۰ مدخل گردآوری شده توسط مرکز دانشنامه گلستان است که در سه مجلد تقدیم می شود. در این مجموعه، مقالات بر اساس حروف الفبا چیده شده اند. هر مقاله دانشنامه دارای: مدخل، شناسه و بدنه اصلی است. هر آنچه که نیاز به توضیح بیشتری داشت، در بخش پی نوشت، توضیحات آن ارائه گردید.

منابع نیز بر اساس مدل APA بر اساس حروف الفبا در انتهای مقاله آورده شد. جهت شناخت بهتر خوانندگان، در حد توان سعی گردید عکس‌هایی در داخل مقالات گذاشته شود و در انتهای نیز چندین عکس رنگی و نقشه ضمیمه هر جلد دانشنامه شده است. وی افزود: از مجموع مقالات دانشنامه، بیش از ۲۰۰ مقاله در حوزه علوم انسانی است که در برگیرنده مشاهیر، شهرها و بلوکات تاریخی، میراث فرهنگی کتاب، زبان و گویش‌ها، اقوام، شهرها، شهرستان ها و… است.

یکی از ویژگی های دانشنامه گلستان، توجه به حوزه علوم طبیعی به مفهوم عام است که نزدیک به یک صد مقاله را در بر می گیرد. از این مقالات ۳۵ مقاله اختصاصاً در حوزه آب به نگارش درآمده است که بیش از همه نشانگر توجه مرکز دانشنامه به همه علوم بشری و مسائل مورد نیاز است.

متأسفانه باید به عرض برسانم که به رغم وجود شخصیت ها، آثار تاریخی، طبیعی، آداب و رسوم و… بسیاری از آنها فاقد شناسنامه و اطلاعات قابل دسترسی حتی در حد یک صفحه هستند که خوشبختانه با انتشار این مجموعه، بخشی از کاستی ها موجود در این زمینه رفع شد.

ذکر این نکته ضروری است که به رغم تلاش فراوان، جای بسیاری از مدخل‌ها در این دانشنامه با وجود اهمیت آنها خالی است. چنانچه ما نتوانستیم برخی مدخل های مهم استان را به نگارش در آوریم که امیدوارم در ویرایش های بعدی بتوانیم دانشنامه گلستان را تدوین و کامل کنیم. همین جا ذکر این مطلب ضروری است که کامل شدن دانشنامه گلستان مستلزم نوشتن پیرامون ۴ هزار مدخل است که کاری سخت و طاقت فرساست. با هدف معرفی استان به جهانیان، معرفی کوتاهی از مقالات به زبان انگلیسی در انتهای جلد سوم آمده است و تمامی مدخل ها نیز دارای عنوان انگلیسی هستند.

رحمت الله رجایی در پایان گفت: انتشار دانشنامه گلستان، پایان یک راه نیست بلکه آغازی است برای جمع آوری، شناسایی و انتشار اطلاعات مربوط به سرزمین گرگان (جرجان- استراباد) به شکل علمی که امیدوارم همچنان ادامه داشته باشد. شک نخواهم داشت که دانشنامه گلستان، یکی از بهترین منابع در شناخت این قسمت از ایران خواهد بود. ما این مجموعه علمی را به تمام شهروندان ایران، به خصوص اهالی محترم سرزمین گرگان (استان گلستان)، تقدیم می کنیم.

رحمت الله رجایی: مدیر مرکز دانشنامه گلستان

منبع: روزنامه اطلاعات