دارالكتب المصريه

نویسنده: يوسف بيگ‌باباپور

دارالكتب المصريه:

از جمله مهمترين و غني‌ترين كتابخانه‌هاى جهان محسوب مي‌شود كه همواره مرجع بسيارى از محقّقين جهان، و گنجينة نفيس كتب خطى و آثار چاپي كم‌نظير در موضوعات مختلف است كه امروزه تعداد كتب آن بيش از دوازده ميليون نسخه است؛ و به عنوان حافظة تاريخي و ميراث فرهنگي مردم مصر قلمداد مي‌شود و حاوي بي‌نظيرترين متون خطى و حتي كتيبه‌هاى باارزش تاريخي و فرهنگي از قرون متوالى مصر و جهان مي‌باشد. اين كتابخانه نمونة بارز يك كتابخانة عمومي (المكتبة العامة) جامع مي‌باشد كه در آن تمامي امكانات يك كتابخانه موجود است(بعلبكي، 1142-1143).

تأسيس اين كتابخانه توسط وزير معارف وقت مصر، علي پاشا مبارك، (الموسوعة، 772) در سي‌ام ماه نيسان (مارس) 1870م. در يكي از قصرهاي اسماعيل خديو مصر– مصطفي فاضل‌پاشا- واقع در «درب‌الجماميز» صورت گرفت(جواهري، 116) و بلافاصله تمامي كتب موجود در مساجد و كتابخانه‌هاي ارگان‌هاي فرهنگي ديگر و خزاين ادارة اوقاف، به همراه نقشه‌هاى عربى و شرقى و آثار انگليسى، بالاخص كتب موقوفة انجمن مصرى در سال 1872م. و غيره در اين كتابخانه جمع آمد(الموسوعة، 772). چهار سال بعد، در سال 1876م. كتابخانة شخصي مصطفى فاضل‌پاشا، كه بالغ بر 3500 جلد كتاب بي‌نظير خطى بود، تماماً وقف كتابخانه گرديد و رفته‌رفته موجودي كتابخانه، اعم از خطي و چاپي، رو به افزايش گذاشت. تا اين‌كه قسم اعظم كتابخانه در 1889م. به بخش ديگري از قصر منتقل شد(جواهري، 116). در سال 1904م. به پنجاه و چهار هزار نسخة چاپي رسيد و بلافاصله پس از افزوده شدن كتابخانه‌هاى كوچك پراكندة ديگر بالغ بر نود هزار جلد كتاب به زبان‌هاي مختلف دنيا شد(آينة پژوهش، ص78-79).

از جمله مجموعه‌هاي خطي مهم اهدايي به اين كتابخانه مي‌توان به موارد زير اشاره كرد: مكتبة الامير ابراهيم حليم (641نسخه)؛ مكتبة خليل آغا (686نسخه)؛ مكتبة الامام الشيخ محمد عبده (108 نسخه)؛ مكتبة احمد طلعت بك (د. 1927م.) (9549نسخه)؛ مكتبة قونة محمدعلي پاشا در شهر قونة (2440نسخه)؛ المكتبة التيمورية تيمورپاشا (8673نسخه)؛ المكتبة الزكية احمد زكي پاشا (1482نسخه).(جواهري، 117) و مجموعه‌هاي ديگري از عمر طوسون، كمال‌الدين حسين، يوسف كمال و غيره بدان افزوده شد(الموسوعة، 772).

در اثناي اين مجموعة عظيم، آثار گرانقدري چون مصحف‌هاى خطى بر روي پوست و نيز كتاب‌هاي مختلف در زمينة زبانشناسى، قانون، تاريخ عرب، علوم فقه و شريعت اسلامى، كه اغلب توسط فرانسوي‌ها و انگليسي‌ها و ايتاليايي‌ها از اقصي نقاط دنيا آورده شده بودند، موجود مي‌باشند. در بخش مخطوطات بيش از پنجاه و دو هزار نسخة خطي نگهداري مي‌شود و كتيبه‌هايى كه مربوط به 86 و 90 و 91ق. مي‌شوند. در اين كتابخانه از نسخه‌هاي خطي موجود ميكروفيلم تهيه شده و در اختيار محققين قرار داده مى‌شود(نك: فؤاد سيد، 185-190؛ محمدعمر، «ج»). از نفايس مخطوطات موجود در اين كتابخانه مي‌توان به دست‌نوشت‌هاي امام محمد غزالي، نسخة مصوّر البطرة ابن‌الاحنف از 560ق. و الاغانى ابوالفرج اصفهانى؛ نسخه‌هاي نفيسي از بوستان سعدى، شاهنامة فردوسي، مثنوي معنوي مولوي و غيره اشاره كرد(دربارة نوادر مخطوطات، نك: فؤاد سيد، ص29-44؛ الموسوعة، 772).

چند سال پس از تأسيس، با توجه به نامساعد بودن مكان كتابخانه و افزايش حجم موجودي آن، تصميم بر گسترش فضا و تغيير محل آن گرفته شد(جواهري، ص116). ساختمان كتابخانة ملى واقع در «باب الخلق» -ميدان احمد ماهر- (الموسوعة، 772) در قصر محمد ثاقب پاشا، وزير كار مصر در دورة محمدعلى بود كه دولت اين ساختمان را خريدارى و به محل محكمة استيناف تبديل كرد و در 1900م. محكمه به مكان ديگري منتقل شد و قصر كلاً تخريب گرديد و ساختمان دارالكتب مصرى در محل آن به سبك عربى و اسلامى احداث و در 1902م. كتابخانه افتتاح شد.

در 1911م. تغيير و تعديلاتي در قوانين اداري كتابخانه اعمال شد كه به موجب آن تابع ادارة معارف عمومي گرديد و هفت نفر هيئت مديره براي ادارة امور آن در نظر گرفته شد و بخش‌هاي مختلفي جهت سرويس‌دهي به كودكان و دانش‌آموزان و زنان و غيره و شروطي براي مراجعين از لحاظ سنّي در قوانين كتابخانه تعريف شد(جواهري، 116).

سپس در پايان دهه پنجاه ميلادى طى صدور حكمى از سوى دولت، تأسيس ساختمان جديدى براى دارالكتب در منطقه رملة بولاق در ساحل رود نيل در مساحتى قريب به پانزده هزار متر مربع صادر شد كه مجموعه‌اى از كارشناسان و مهندسان مشهور جهان و مصرى بر ساخت آن نظارت داشتند كه مصادف با سالگرد انقلاب در 1961م. كار احداث آغاز گرديد (همان) و پس از اتمام در 1969م. تمامي محتواي آن به ساختمان جديد منتقل شد.

در سال 1971 طى حكمى، اين كتابخانه به هيأت عمومى كتاب ضميمه شد. از اين رو ساختمان دارالكتب را مشتركاً با هيأت عمومى تقسيم كردند و ساختمان قديمى كتابخانه در باب‌الخلق به عنوان كتابخانة مركزى و عمومى شهر قاهره در نظر گرفته شد(نك: فؤاد سيد، 325-331؛ جواهري، 117).

در خلال سال‌هاى اخير دكتر سمير سرحان، رئيس شوراى عمومى كتاب، تلاش‌ها و مساعى فراوانى در زمينه نشر و بسط كتاب و گسترش كتابخانه‌ها نمودند و دكتر امين عبدالمجيد، كه برندة جايزة ايرانى موقوفات دكتر محمود افشار در زمينة نشر و بسط زبان فارسى در خارج بودند، از جمله كاركنان آن محسوب مي‌شوند.

دارالكتب علاوه بر آن‌كه يك كتابخانة عظيم به شمار مي‌رود، از همان آغاز از امكانات چاپخانه نيز بهره‌مند بود. نخستين كتاب چاپ دارالكتب به نام صبح‌الاعشى قلقشندى، در 1911م. منتشر شد. در 1914م. سرپرستي بخش نشر به برناردو موريتيز سپرده شد(جواهري، همانجا).

اما دارالكتب، يك كتابخانة عادى يا مركز نشر صرف نيست؛ بلكه به عنوان يك مركز پژوهشي از بخش‌هايي چون مركز تحقيق التراث، مركز تاريخ معاصر مصر، مركز توسعة كتاب، بخش مرمّت و غيره تشكيل شده (فؤاد سيد، 95-96) و عمده كار اين بخش نشر آثار مهم دورة اسلامي به صورت منقّح و مصحَّح است و تاكنون اغلب آثار مهم از جمله الاغانى ابوالفرج اصفهانى، صبح الاعشى قلقشندى، نهاية الادب نويرى و تفسير قرطبى و ديوان مهيار ديلمى و ده‌ها اثر ديگر را تصحيح و منتشر نموده‌اند(نك: همان، 91-94). همچنين مجلة نقدي در اين كتابخانه راه‌اندازي شده است(همان، 209).

حتي كارمندان اين كتابخانه افراد عادي نبودند و عمدتاً از ميان فضلا و ادباى برجستة مصر انتخاب مي‌شدند و رؤساى آن به ترتيب زماني عبارت بودند از: احمد لطفى السيد(اولين رئيس مصري كتابخانه در1914م.)، عبدالحميد ابوهيف، منصور فهمى، حافظ ابراهيم، احمد نسيم، احمد رامى، توفيق الحكيم، و امين الخولي(جواهري، همانجا)، صلاح‌الدين محمدالحنفي، عبدالمنعم محمد عمر، احمد عابدين و چندتن ديگر؛ همچنين پنج تن از متوليان خارجي كه در بدو تأسيس مدّتي متولي اين كتابخانه بودند: شتيرن، شبيتا، فولوز، مورتز، و شاده مي‌باشند(الموسوعة، 772).

يكي از بخش‌هاي مهم دارالكتب مخزني كه به نام «عثمان» مشهور است؛ از جمله آثار ارزنده‌اي كه در آن نگهداري مي‌شود، قرآن عثمان به خط كوفي كهن بي‌نقطه است و كتابت آن بر روى پوست آهو 77ق. مي‌باشد؛ همچنين قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع)، قرآن‌هاي اهدايى سلاطين مختلف از هند و عثماني و غيره.

از بخش‌هاي ديگر كتابخانه، سالن مطالعه است كه بخش فهارس و منابع كتابشناسي در اين قسمت قرار گرفته است كه مشتمل بر فهرست مؤلفين، عناوين و موضوعات كتب موجود در كتابخانه است. همچنين آرشيو مطبوعات ادوارى مصر در اين بخش نگهداري مي‌شود كه كهن‌ترين روزنامة عربى موجود موسوم به نام الوقائع‌المصرية از سال 1847م. مي‌باشد. علاوه بر آن، در اين بخش نمايه‌اي از تمامي مطبوعات مصر بر حسب تاريخ نشر تدوين شده و به چاپ رسيده است(آينة پژوهش، ص79).

از بخش‌هاي ديگر كتابخانه، سالن هنر و موسيقي است كه مشتمل بر كتب مربوط به هنر و نمايشگاه دايمى از آثار هنري است و در بخش موسيقى قديمي‌ترين صفحه‌هاى موسيقي مصر و كلاسيك جهان از جمله آثار بتهون و باخ و چايكوفسكى و فاكنر و نيز از هنرمندان برجستة مصرى، چون سيد درويش و عبده الحامولى و غيره وجود دارد(همان).

غير از ساختمان مركزي، دارالكتب داراى بيست و شش كتابخانة عمومى و فرعى در سراسر قاهره است كه تحت نظارت مديريت آن مي‌باشند و سه كتابخانة آمريكايى با هشت هزار نسخه كتاب از جملة آن‌هاست (جهت اطلاع بيشتر، نك: آينة پژوهش، صص78-80؛ جواهري،117).

تا امروز فهرست مخطوطات دارالكتب به اشكال مختلف منتشر شده و غالباً به صورت موضوعي: مصاحف، علوم ديني، نحو، ادب، تاريخ، جغرافي، هيئت، رياضي، طب، صيدله، دانش‌هاي عام، مرقعات و غيره ترتيب يافته‌اند(نك: من نوادر مخطوطات…) و مخطوطات معرفي شده در آن‌ها عمدتاً به زبان عربي و فارسي و تركي و هندي است(عابدين، «ط»).

از جمله فهرست مختلفي كه بر موجودي كتب خطي كتابخانه تهيه شده، مي‌توان به: فهرست مخطوطات عربي مصطلح حديث و رجال در 1956م. يك مجلد كه معرفي نسخ مزبور تا 1935م. را شامل مي‌شود (محمدعمر، ج1، «ب»)؛ فهرست مخطوطات عربي از 1936 تا 1955م. تأليف فؤاد سيد، امين مخطوطات در كتابخانه، در 1961-1963م. در سه مجلد، و غيره اشاره كرد. همچنين فهرست مخطوطات فارسي در دو جلد كه جلد نخست در 1888م. و دوم در 1939م. تأليف و منتشر شده بود، در 1966م. با عنوان فهرس المخطوطات الفارسية كه معرفي نسخ فارسي موجود در كتابخانه تا 1963م. را شامل مي‌شد، زير نظر نصرالله مبشرالطرازي، رئيس بخش فهارس شرقيه در دارالكتب، به صورت الفبايي تنظيم و تكميل و بازچاپ گرديد(محمدالحنفي، «ب»).

از دو جلد فهرست نسخ فارسي نصرالله مبشرالطرازي، در 1968م. فهرست توصيفي مخطوطات فارسي مصوّر و مينياتوردار استخراج و با مقدمة ثروت عكاشه منتشر شد(عابدين، «ط»).

منابع:

آينة پژوهش، 1371ش، شمارة پياپي12، (صص78-80) (نقل از: روزنامة الحياة، شمارة 10278، مورّخ 26/2/1991م.)

البعلبكي، منير، موسوعة المورد العربية (دائرة معارف ميسّرة مقتبسة عن موسوعة المورد)، ج2، اعداد: دكتور رمزي البعلبكي، بيروت، 1990م.

الجواهري، خيال، «دارالكتب المصرية»، در: الموسوعة العربية، ج9، دمشق، 2004م.

عابدين، احمد، مقدمه بر: الفهرس الوصفي للمخطوطات الفارسية المزيّنة بالصور و المحفوظة بدارالكتب، نصرالله مبشرالطرازي، تقديم ثروت عكاشة، قاهره، دارالكتب، 1968م.

فؤاد سيد، ايمن، دارالكتب المصرية تاريخها و تطورها، بيروت، اوراق الشرقية، 1996م./ 1417ق.

محمدالحنفي، صلاح‌الدين، مقدمه بر: فهرس المخطوطات الفارسية، قاهره، دارالكتب، 1966م. (2ج).

محمدعمر، عبدالمنعم، مقدمه بر: فهرست المخطوطات، فؤاد سيد، قاهره، دارالكتب، 1961-1963م.(3ج).

الموسوعة العربية الميسّرة، ج1، لبنان، دار نهضة لبنان للطبع والنشر، 1981م./ 1401ق.

من نوادر مخطوطات دارالكتب المصرية، قاهره، وزارة الثقافة دارالكتب والوثاق القومية و مجلس الوزراء، 1998م.