نویسنده: داریوش رحمانیان
درباره زندگی و اندیشه میرزا هدایت‌الله وزیر‌دفتر
تا شناختن تاریخ ایران روزگار قاجاریه – چنانکه باید و شاید – هنوز راه درازی در پیش داریم. شاید گزاف نباشد که بگوییم آنچه تاکنون انجام شده در برابر آنچه باید انجام شود مشتی است نمونه خروار. یکی از قلمروها که باید شناخته شود حیات مردان نامی (و حتی غیرنامی، کم‌نام و فراموش شده، گمنام مانده، گمنام شده و… ) روزگار قاجاریه است. نوشتن تک‌نگاری‌های دقیق و مستند درباره زندگی رجال و بزرگان آن روزگار می‌تواند بر پاره‌ای از ابعاد و زوایای تاریخ سیاسی و اجتماعی و فرهنگی آن عصر پرتو بیفکند. نوشته حاضر به یکی از همین‌گونه کسان اختصاص دارد: میرزا هدایت‌الله وزیر‌دفتر‌آشتیانی.
پسر در محضر پدر
میرزا هدایت در زمره برجسته‌ترین دولتمردان یا رجال دیوانی و اداری ایران روزگار قاجاریه- عصر ناصری – به شمار می‌آید. وی سال‌ها گرداننده دستگاه استیفا و در راس تشکیلات مالی دولت بوده است. جنبه دیگر زندگی و شخصیت او به کوشش‌های علمی و فکری‌اش باز‌می‌گردد. او در عصر خود به علم و حکمت و عرفان شناخته شده بود و گاه با عناوینی چون ملا و مولی از او یاد شده است. بنابراین بررسی زندگی و احوال و آثار او از جهت تاریخ سیاسی و اداری ایران عصر ناصری از سویی و از نظر تاریخ عقاید و افکار- و به‌ویژه تاریخ عقاید شیعی و تحولات مربوطه – از دیگر سوی، ضرورت و اهمیت دارد. یک جنبه دیگر اهمیت او به فرزند نامدارش محمد مصدق باز‌می‌گردد. مصدق در سال 1299 ق. /1261ش. زاده شد و میرزا هدایت در سال 1310 ق. /1271ش. درگذشت. با این حساب، مصدق دهه نخست زندگی خود را در محضر و مکتب پدری چون میرزا هدایت سپری کرده که به راستی، درستی، حکمت و عرفان نامبردار بوده است. کسانی که بخواهند درباره روزگار کودکی مصدق و چند و چون تعلیم و تربیت او و عوامل اثرگذار در شکل‌گیری منش و روحیات و خلق و خوی او آگاهی به دست آورند، ترجمه احوال و شرح آثار، عقاید و آرای میرزا هدایت را سودمند و روشنگر خواهند یافت.
نسب‌شناسی میرزا هدایت
پدران میرزا هدایت پشت در پشت اهل استیفا در دستگاه حکومت بوده‌اند و نسب‌شان به آقا محسن آشتیانی می‌رسیده است. نیای او میرزا کاظم از مستوفیان برجسته روزگار زندیه و اوایل عصر قاجاریه بوده است. پدرش میرزا حسین (میرزا محمد حسین) وزیر و پیشکار شاهزاده علینقی میرزا رکن‌الدوله حاکم قزوین بوده و به دلایلی که روشن نیست در جوانی خودکشی کرده است. میرزا هدایت از چنین پدری است و با اینکه در کودکی یتیم شده و نزد عموی خود پرورش یافته، از پدر نشان داشته و در تحصیل علم و ادب به راه او رفته است.
میرزا هدایت و امیرکبیر
برخی منابع نیل او به مقام نیابت مستوفی‌الممالک را به دوره زمامداری امیرکبیر مربوط کرده‌اند و او را در زمره نزدیک‌ترین رجال دیوانی به امیرکبیر قلمداد می‌کنند. حتی گفته‌اند دست راست امیر و در همه کارها طرف مشورت او بوده است. در اینکه او در دستگاه امیر صاحب‌مقام و جایگاه بوده تردیدی نیست، اما به نظر می‌رسد درباره پیوند و همراهی او با امیرکبیر اندکی غلو کرده‌اند. این مساله را می‌دانیم که میرزا هدایت در دوره زمامداری امیرکبیر در سال 1267 ق. /1230ش. مامور تعدیل مالیات صائین قلعه شده است. گفته‌اند با برافتادن امیرکبیر، میرزا هدایت مدتی بیکار و منزوی شده است. اگر این روایت درست باشد می‌توان آن را نشانی از این دانست که میرزا هدایت در زمره هواداران و برکشیدگان امیر بوده و حسب سنت رقابت‌های درباری و دیوانی که با برافتادن اصل و تنه، فروع و شاخ و برگ‌ها نیز فرو می‌افتاده‌اند با سقوط امیر، او نیز برای مدتی از مشاغل و مناصب خود کنار گذاشته شده است. در این باره فراتر از این کلیات مبهم و درآمیخته به حدسیات چیزی نمی‌دانیم.
وزارت لشکر
پس از نیابت مستوفی‌الممالک، نخستین منصب مهمی که میرزا هدایت بر آن نائل آمده، وزارت لشکر بوده است. درباره تاریخ و چگونگی نیل او به این مقام روایاتی مبهم و آشفته در پاره‌ای منابع درج شده است. روایت مندرج در خاطرات متین دفتری (از نوادگان میرزا هدایت) حاکی از آن است که او در دوره صدارت میرزا آقا خان نوری به مقام یاد شده رسیده است. برخی دیگر از منابع تاریخ انتصاب وی به وزارت لشکر را مربوط به زمان عزل میرزا آقاخان نوری و فرزندانش کاظم و داوود می‌دانند و اشاره می‌کنند که در این تاریخ – یعنی در سال 1275 ق. /1238ش. – میرزا هدایت به فرمان ناصرالدین شاه به سمت وزیر لشکر منصوب شده است. اما روایت روزنامه «شرف» در این باره تاریخ 10 سال بعد – یعنی 1285 ق. /1247ش – را ذکر کرده است. روزنامه دولتی نیز که به‌طور معمول اخبار مربوط به احکام عزل و نصب مقامات را درج می‌کرده خبر انتصاب میرزا هدایت را در همان اوان درج کرده است.
میرزا هدایت و سپهسالار
در این اوان اندیشه اصلاحات و نوسازی و نوگرایی به اوج بی‌سابقه‌ای رسیده بود و مجموع این شرایط ناصرالدین‌شاه را وادار کرده میرزا حسین‌خان مشیرالدوله (سپهسالار) را روی کار بیاورد و سر‌رشته‌ی امور را به دست او بسپارد. مقام و عنوان صدارت که پس از عزل میرزا آقاخان نوری ملغی اعلام شده بود دوباره احیا شده است. آدمیت از این سال‌ها با عنوان «عصر سپهسالار» یاد کرده است که تالی امیرکبیر بوده است. تقارن و پیوستگی رونق کار میرزا هدایت با این دوران با معنا است.
منبع: روزنامه فرهیختگان
