معرفي كتاب:
ترجمة کامل الصّناعة الطبیّة
علی بن عبّاس مجوسی اهوازی. مترجم دکتر سیّد محمّد خالد غفّاری. موسسة مطالعات اسلامی دانشگاه تهران – دانشگاه مک‌گیل
حميده حجازي
hamidehhejazy@yahoo.com
کتاب «کامل الصّناعة الطبیّة»، موسوم به «مَلِکی» تألیف پزشک نامدار قرن چهارم هـ.ق، ابوالحسن، علی بن عبّاس اهوازی ارّجانی، مشهور به «مجوسی»، متوفای 384 هـ.ق، است که آن را در دو جزء بزرگ برای کتابخانة فناخسرو عضدالدّوله دیلمی متوفای 372 هـ.ق، تألیف کرده است و از این‌رو آن را «مَلِکی»نامیده که در تاریخ طب اسلامی، به «مَلِکی» یا «کُنّاش مَلِکی» مشهور گشته است.
در جزء اوّل کتاب، امور طبیعی و امور غیرطبیعی و اموری که خارج از هنجار طبیعی اند، مورد بررسی قرار گرفته، از این‌رو، این جزء، جزء نظری نامیده شده و در جزء دوم، از چگونگی نگهداری سلامت و درمان بیماران سخن به میان می‌آید و این جزء، جزء عملی نامیده می‌شود.
جزء اوّل دارای ده مقاله و بالغ بر دویست و شصت و پنج باب است. مولف در مقالة نخست در سبب تألیف کتاب می‌گوید: چون من از میان آثار پزشکان پیشین و متأخّرین، کتابی را نیافتم که در برگیرندة همة مسایل فنّ طب و احکام آن باشد، خواستم برای خزانة کتاب وی کتاب طبّی کاملی را تألیف کنم که در آن همة چیزهایی که پزشک برای نگهداری تندرستی تندرستان و مداوای بیماران بدان نیازمند است گِرد آمده باشد.
وی برای اثبات مدّعای خود به نقد کتابهای برخی از پزشکان نامدار قدیم و جدید و شیوة کار آنان می‌پردازد و از بقراط و جالینوس آغاز می‌کند تا به ابوسهل عیسی بن یحیی مسیحی جرجانی و محمّدبن زکریای رازی می‌رسد.
مؤلّف در سه باب از جزء نخست، همة دانستنیهای ضروری را دربارة محتوای کتاب و شیوة کار خود بیان می کند و نیز توصیه‌های اخلاقی و علمی و حرفه‌ای بقراط را مطرح می کند و به کارگیری آنها را برای هر کسی که بخواهد پزشکی عالِم و وارسته باشد، ضروری می‌داند و در ادامه دیگر ابواب و مقالات را طبق فهرستی که ارائه داده است می‌آورد. جزء دوم این کتاب، نیز، دارای ده مقاله است و بالغ برپانصد و یک باب می شود که در آن، جنبه‌های عملی فنّ طب، یعنی چگونگی نگهداری تندرستی تندرستان، مداوا با غذا و داروهای مفرد، داروسازی و مداوا با غذا و داروهای مرکّب و کار دست (عمل الید) را شرح و توصیف کرده است.
این کتاب از زمان تألیف تا قبل از کتاب «قانون» کتاب درسی طب بوده است و حتی در اروپا در قرون یازدهم و دوازدهم میلادی به لاتین ترجمه شده است. قفطی، مولف تاریخ الحکما، کامل الصناعه را از نظر عملی بر قانون ترجیح می دهد.
اکنون پس از گذشت حدود هزار و یکصد و پنجاه سال از تألیف آن، دکتر سیّد محمّدخالد غفّاری به ترجمة این کتاب به زبان فارسی همّت گماشته که تاکنون ترجمة بخش نخست کتاب در سه مجلّد منتشر شده است.
وی برای ترجمة این کتاب در مجلّد اوّل نسخة چاپ بولاق(چاپ قاهره در سال 1294هـ.) را اساس کار قرار داده امّا در مجلّدات بعدی با توجّه به افتادگی ها و اغلاط نسخة بولاق، علاوه بر آن، از نسخة سزگین(نسخة خطی موجود در کتابخانة دانشگاه استانبول که از طرف مؤسّسه‌ی تاریخ علوم عربی و اسلامی وابسته به دانشگاه فرانکفورت آلمان، زیر نظر فواد سزگین در سال 1405هـ/ 1985م، به صورت تصویری چاپ شده است) و نسخة چاپِ مؤسّسة احیای طبِّ طبیعیِ قم در سال 1387 نیز بهره جسته است.
با توجّه به این امر وی علاوه بر آن که سعی در برگردان این کتاب به فارسی داشته، در طول کار اختلاف نسخ و ترجیح هریک و نیز گاهی ناقص بودن هرسه را در پاورقی صفحات متذکّر می شود.
مترجم در ترجمة کتاب دو امر را مدّ نظر داشته است: یک امانتداری در ترجمه که معمولا منجر به ترجمة لفظ به لفظ می گردد؛ و دیگر آوردن معادل فارسی و حتی گاهی ساخت واژه‌ها و ترکیبات سرة فارسی که البته برای آشنایی خواننده همواره سعی کرده معادل عربی واژه را نیز در کنار کلمات فارسی ذکر کند.
همچنین با توجّه به این که مترجم از اهالی سنندج است، گاهی اشاراتی نیز به ریشة اشتقاق و وجه تشابه لغات در زبان کردی می کند.
مجلّد اوّل کتاب، ترجمة مقاله‌های اوّل تا آخر مقالة چهارم است که در سال 1388 همراه با دو مقالة علی بن عباس اهوازی(پروفسور ادوارد براون) و علم پزشکی در اسلام و ایران(دکتر مهدی محقق) چاپ شد.
مجلّد دوم، ترجمة مقاله‌های پنجم و ششم و هفتم است که در سال های 1388 همراه با مقالة درآمدی بر تاریخ علم پزشکی در اسلام و ایران(دکتر مهدی محقق) منتشر شد.
مجلّد سوم ترجمة مقاله‌های هشتم و نهم و دهم است که در 1391 همراه با مقالة ابن رضوان مصری و ترجمة رسالة او در راهیابی از پزشکی به خوشبختی(دکتر مهدی محقق) به زیور طبع آراسته شد.
همچنین مترجم کوشا و نکته سنج این کار، پیشگفتاری نیز بر هر مجلّد تألیف کرده که پیشگفتار جلد سوم به لحاظ معرّفی علی بن عباس اهوازی و کتاب کامل الصناعه درخور تأمل و توجه بیشتر است.
/حميده حجازي/
