توحيد همتي ارقون
كارشناس ارشد باستانشناسي و كارمند موزه مراغه
درآمد:
هنر کاشی کاری یکی از ویژگی های خاص هنر و معماری ایرانیان در دوران اسلامی است. این هنر که در تزئین مساجد ، مدارس ، مقبره ها و کاخ ها به کار می رفت به طور مستقیم با جریان زیبا شناختی عنصر رنگ در معماری ارتباط داشت و بزرگ ترین دست آورد ایران در زمینه تزئینات معماری به شمار می آمد . رنگ روی کاشی از نیمه دوم دوره سلجوقی به جمع تزيينات معماري مي‌پيوندد و مهم ترین تحول در استفاده از بدل چینی با قطعات ریز کاشی روی سطح دیوار ها محسوب می گردد .
استفاده از قطعات کوچک کاشی تراشیده نخست در آغاز سده دوازدهم در مراغه پدیدار شد و امکان استفاده از ترکیب واحد های ظریف کوچک کاشی را به جای کاشی های بزرگ رنگی یک پارچه خاطر نشان ساخت .این شیوه کاشی معرق به طور مداوم رشد کرد تاآن که مقارن سده پانزدهم به حد وفور رسید (پوپ، 1385، 165).
اولین بار در معماری اسلامی ایران نمونه هایی از این پدیده را در شبستان سرپوشیده گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان و گنبد سرخ مراغه می بینیم .رنگ لعابی به کار برده شده منحصر به رنگ فیروزه ای است که قدیم ترین نمونه آن را روی جبهه اصلی ( شمال ) گنبد سرخ در یک زمینه متضاد از آجر استفاده شده است . در اواخر دوره سلجوقی در گنبد کبود مراغه که تاریخ آن 593 ه.ق است تکامل کاشی کاری به مرحله ای رسیده بود که باریکه های کاشی در زمینه گچی قرار داده می شد و از آن طرح مفصل و پیچیده تشکیل می گردید ( ویلبر، 1365، 91) .
کاشی کاری گنبد سرخ مراغه اگرچه بصورت محدود برای اولین بار در بین طاق نما ی مدخل و روی بدنه ستون های چهار گوشه به کار رفته است ولی مقدمه تجلی هنری بزرگ است . بنابراین گنبد سرخ مرحله مهمی از معماری را نشان می دهد و آن آغاز پیدایش کاشی کاری در تزئین خارجی بناهاست . و در واقع می توان آن را یکی از خصوصیات سبک آذری قرون میانی اسلام محسوب نمود که توانسته است برخلاف دیگر خصوصیات مکتب معماری برج مقبره های آذربایجان تاثیر مستقیم و الهام بخش در ساختار تزئینی ابنیه دیگر نقاط ایران داشته باشد .
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشت‌ها، اسناد و متون)
دفتر سوم (ويژه‌نامة مراغه‌پژوهي)
به كوشش: دكتر مسعود غلاميّه، دكتر یوسف بیگ‌باباپور
