معرفی کتاب:
تاریخ مراغه به روایت تصویر
تأليف: مسعود غلاميّه
تهران، انتشارات اوحدي، چاپ اوّل: 1385؛ دوم: 1387.
405ص. مصوّر
شابك: 9-46-8234-964
مقاله از: افسانه حصیری
———————————————–
درآمد:
تا یک قرن قبل از این، کتیبه‌ها، فرمان‌ها، عهدنامه‌ها، سفرنامه‌ها و گزارش‌های راویان و شهود وقایع و نظایر آن، تنها آثار و اسناد تاریخی محسوب می‌شدند. امّا از چند دهۀ گذشته، به تدریج با پیشرفت تکنولوژی و ظهور پدیده‌های جدیدی نظیر عکّاسی، فیلم و نوارهای صوتی، چهرۀ تاریخ و تاریخ‌نویسی را به کلی دگرگون ساختند؛ بخصوص عکس‌های تاریخی و تصاویر مستند در مجامع معتبر تحقیقاتی جهان جایگاه شایسته و اصالت تردیدناپذیر خود را به عنوان یکی از ارزنده‌ترین مدارک مسلم و موفق در حوزۀ تحقیقات تاریخی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و رشته‌های گوناگون هنر، در میان محقّقین باز کرده است؛ به طوری که امروزه، در کمتر کار تحقیقی عکس و تصاویر تاریخی به عنوان یکی از مهمترین مستندات و منابع اولیّۀ تحقیق به شمار نمی‌آید. از این دیدگاه، معرفی و فهرست کردن عکس‌های تاریخی هر ملتی، یکی از ضروریات برای شناخت و معرفی گذشتۀ فرهنگی – تاریخی آن کشور در ابعاد گوناگون محسوب می‌شود.
اوّلین عکس‌هایی که در ایران برداشته شده، مربوط به دهۀ اوّل نیمۀ دوم قرن سیزدهم هجری، برابر با نیمۀ اوّل قرن نوزدهم میلادی (سال‌های 1260 تا 1264 هـ.ق.، یعنی چهار سال آخر سلطنت محمدشاه قاجار می‌باشد. در آخرین سال‌های سلطنت، محمدشاه مدام بیمار و نالان از مرض نقرس بود که مسیو ریشارد، دنیاگرد و ماجراجوی فرانسوی، با دوربین سه پایۀ عکّاسی خود و احتمالاً محموله‌ای حامل یک دستگاه بالون (دیریژابل) از راه روسیه و قفقاز وارد آذربایجان شده و خود را به دربار ساکت و محزون و بی‌شور و جنبش محمد شاه در تهران رساند.
از آن زمان تا امروز بیش از 160 سال می‌گذرد. در کشورهای دیگر و اغلب در اروپا، در طی این مدّت تغییرات و تحولات چشمگیری به وقوع پيوسته؛ موزه‌ها، نمایشگاه‌ها و مجتمع‌های متعددی تأسیس و اسناد و مدارک تاریخی گرانقدری در آنها برای آیندگان به یادگار گذاشته شده است. موزۀ «مادام توسو» که شناسنامۀ زندگی سیاسی و تاریخی مردم انگستان و اروپاست، در اواخر قرن هجدهم میلادی تأسیس شده است. امّا در کشور ما که عکس‌های تاریخی موجود، جای بسیاری از اسناد از دست رفته را پر کرده‌اند، مورد بی‌مهری و بی‌توجهی قرار گرفته‌اند. جز چند آلبوم تصاویر بیوتات سلطنتی، آلبوم‌های پراکندۀ صاحب اختیار، آلبوم‌های متفرق شدۀ دوستعلی خان معیرالممالک و آرشیو مرحوم علی خادم و چند آلبوم پراکنده و غیرقابل دسترس، کدام آرشیو معتبر دیگری را برای استفادۀ محققین و علاقه‌مندان در اختیار داریم؟ در حالی که هزاران سند تاریخی به روایت عکس در گوشه و کنار میهن‌مان پراکنده است و چیز قابل توجهی در دسترس محققین تاریخ و اسناد تاریخی نیست.
البته نقاشی‌های تاریخی که از اشخاص مهم یک ولایت یا در دورۀ یک حکومت طراحی و ترسیم شده‌اند، تا قبل از ابداع دوربین عکاسی، تا حدودی جای عکس و عکاسی را پر کرده بود؛ امّا می‌دانیم که قطعاً عکس گویاتر از نقاشی و یا حتی یک متن نگاشته شده است. یک مورخ جهت بیان حادثه‌ای نیاز به سطرها نوشته و تفصیل دارد، یا یک نقاش باید ساعت‌ها وقت صرف کند تا بتواند واقعه‌ای را به تصویر کشد. در حالی که عکس سریع‌تر و سهل‌الوصول‌تر از آن است.
وجود هزاران قطعه عکس تاریخی، در آلبوم‌های خانوادگی اشخاص موجود است که روشنگر حوادث گذشته در آلبوم‌های خانوادگی موجود می‌باشد و متأسفانه رفته رفته بسیاری از آنها در اثر ناآگاهی و بی‌علاقه بودن نسل متأخر از بین می‌روند.
یکی از کتبی که در این راستا به تازگی منتشر شده و به تاریخ مصوّر یک منطقۀ مهم تاریخی آذربایجان پرداخته، کتاب تاریخ مراغه به روایت تصویر می‌باشد. این کتاب به لحاظی که خواهیم گفت، در تاریخ این منطقه بسیار مهم و حائز اهمیّت است؛ یکی از دلایل این امر، آن است که بیش از نود درصد تصاویر این کتاب از آرشیوهای شخصی افراد جمع‌آوری شده است و در ذیل هر تصویر نام مهدی آن ذکر شده است که اغلب در نوع خود بی‌نظیر و تازه و بدیع هستند؛ دیگر آن‌که تمام تصاویر این کتاب، با توضیحات تاریخی لازم و ضروری امتزاج یافته و نه صرف نوشته است و نه صرف تصویر، بلکه تلفیقی بسیار موزون که هیچ خواننده‌ای را ملول نمی‌کند.
کتاب پس از مقدّمه و پیشگفتاری مختصر، به مسئلۀ «ورود دوربین عکاسی به مراغه» و تاریخچۀ آن پرداخته است و معتقد است که علی خان والی که در سال‌های 1296 هـ.ق. به بعد در مراغه حکومت می‌کرد، از دوربین عکاسی استفاده می‌کرده و افتتاح اوّلین عکّاسخانه در مراغه، به سال 1304 هـ.ش. برمی‌گردد.
فصل بعدی کتاب، «مراغه در دورۀ قاجار» است. در این فصل دورنمایی از تاریخ این برهه از مراغه به صورتی مختصر بیان شده و محلات چهارگانۀ قدیمی آن (سالارخانه، میدان، اتابیک، دروازه) یاد شده و حد و حدود هر یک مشخص شده است. حصار شهر، آثار و ابنیۀ تاریخی (مساجد،حمام‌ها، مقابر و ابنیه‌های دیگر تاریخی) با تصاویر قدیمی هر یک، بازارها و بازارچه‌ها، گوشه‌ای از زندگی اجتماعی مردم، مردم مراغه، پوشاک مردم، نگاهی به لباس‌های زنانه، وسایل نقلیه، سیمای نظامی شهر، مجرمین و مجازات‌ها، جغرافیای طبیعی سهند، بلایای نازله، در کنار صوفی چای، آب معدنی گشایش، سیمای اقتصادی و تجّار مراغه مباحث تشکیل دهندۀ این بخش از کتاب هستند.
بخش بعدی، «رجال مراغه» است. در این فصل نیز به معرفی برخی از شخصیت‌های مهم تاریخی و ادبی و سیاسی و تأثیرگذار پرداخته شده است. ابتدا به معرفی وزیران مراغه‌ای پرداخته است: حاج علی‌خان حاجب‌الدوله، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، محمدباقر خان اعتمادالسلطنه، عبدالعلی خان مقدّم، محمد ساعد مراغه‌ای از جمله وزیران دربارهای قاجاری بودند که اصل آنها از مراغه بود. سپس در طی جدول‌هایی مراغیان درباری، حکمرانان مراغی و حاکمان دورۀ ناصری را معرفی کرده است.
«حاکمان مراغه در دورۀ قاجار» عنوان بخش بعدی کتاب است. حاج علی محمدخان مقدم، محمدقلی خان حسام‌الدولۀ جوانشیر، محمدقلی خان، جعفرقلی خان، شاهقلی خان، اسکندر خان قاجار دولو، فتحعلی خان بیگلزبیگی مراغه، میرزا حسین خان، حاج میرزا محمدمهدی نوری، ملک قاسم میرزا، محمدرحیم میرزا، شاهزاده امامقلی میرزا، احمد خان مقدم، حاجی صمدخان شجاع‌الدوله، علی خان والی، سام خان حاج علیلو، اسکندر خان مقدم، حاجی اسماعیل خان ضیاءالملک از حاکمان و سردمدارانی بودند که هر کدام چند صباحی در مراغه حکمرانی کرده‌اند. از هر یک از این شخصیت‌ها تصاویری در این بخش آورده شده و مختصری از حیات فردی و سیاسی هر کدام ذکر شده است.
بخش بعدی «شاعران و ادیبان مراغه‌ای» است. عبدالعلی خان ادیب‌الممالک، آخوند ملاحسین مراغه‌ای، درویش علی، محمدتقی تشنه، حاج میرسلام‌الله موسوی (مجذوب‌علیشاه)، رضاقلی میرزا (مجنون‌علیشاه)، حاج مهدی شکوهی، آقا جان نعمت‌الهی، سید قدرت‌الله نقوی، حاج محمد فتوحی، وجدی، فتح‌الله خان مقدم مراغه‌ای، میرزا احمد حامد مراغه‌ای، معین الاسلام، میرزا محمد آقایی از شاعران و ادیبانی هستند که در این بخش ضمن آوردن تصویری از هر کدام به مختصر زندگی و شعر هر یک پرداخته شده است.
بخش بعدی «مراغه، مکتب تربیت رجال» است. در این بخش دیگر رجال مهم مراغه معرفی شده‌اند. حاج علی خان حاجب‌الدوله، عبدالعلی خان مقدم، محمدحسن خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه)، حسین خان آجودان‌باشی، سردار مؤیّد (برادر شجاع‌الدوله)، حاج عبدالصمد ملقب به حاج افتخار، میرزا مهدی شکوهی، حاجی تقی خان منصورالممالک، محبعلی خان شهاب السلطان، حاجی غفار و فرزندانش، حاج زین العابدین مراغه‌ای، محمدخان حسام نظام، آیت الله آقا سید هدایت الله موسوی مراغی، مجذوب‌علیشاه (کبیر آقا)، حاج محمد فتوحی (فتوح‌الممالک)، حاج حمید حمیدیه، عبدالاحد تدیّن (ادیب‌العلماء)، محمد جعفر مجیر سرتیپی (مجیرالسلطان)، محمدکریم خان سرتیپ، میرزا حسین مجتهد مراغی، سید مهدی طلوعی، شیخ محمد ابوالمله، قوام‌العلماء، اسماعیل خان مقتدر دیوان، سید رضا صدیق یحیوی (صدیق‌الحکماء)، عبدالعلی مجتهدزاده، میرزا حسن شکوهی، میرزا آقا صدرالسادات، میرزا رضا آقای صدرالعلماء، ابوالقاسم مقدس شهیدی، میرزا مهدی شریعتمدار، حسن خان سالار محتشم، میرزا محمد آقایی (فانی)، اعضای انجمن مقدس مراغه، اولین مجروحین انقلاب مشروطۀ مراغه، افتتاح توّلین مدرسه به سبک جدید در مراغه، ماجرای قتل اسمعیل آقا سمیتقو، آقا محمدحسن پیر مراغه، و چند تن دیگر که با برخی رجال دورۀ پهلوی اوّل و آمدن رضا شاه به مراغه پایان می‌یابد.
همۀ شخصیت‌ها و مواردی که گفته شد، شامل تصویر و یا تصاویری هستند که در ذیل نام و شرح حال هریک آورده شده است.
در انتها، چند تصویر متفرقه با زیرنویس اضافه شده و کتاب با فهرست اعلام اشخاص و اماکن به پایان رسیده، و نهایتاً از منابع و مآخذ مورد استفاده یاد است.
