مرتضی قاسم بگلو
مروری بر پیدایش قدیمیترین ساختار اقتصادی کشور
با پیدایش جوامع متمدن بشری و خصوصاً با اختراع پول و سکه، پیدایش ساختارهای جدید در جامعه ناگزیر بود. مقوله بانک به صورت نوین در ایران سابقهای صد ساله، ولی بهصورتهای ابتدایی سابقهای بس طولانی دارد. در ایران باستان از دوره هخامنشیان نشانههایی از مؤسسات بانک مانند امروزی در دست است. سازمان«برادران موارشو ازنیپ پور» و بانک «اجی بی» از نخستین مؤسسات از این دست در آن دوره هستند. در الواح بابلی نیز برای مثال اسنادی از انتقال پول از بابل به لارسا وجود دارد. در قوانین سولون در قرن هفتم قبل از میلاد در یونان اخذ بهره مجاز شد و این امر منجر به توسعه و رونق بانکداری در یونان شد. رومیها نیز بانکداری را از یونانیها آموختند و بعدها بدلیل انجام خدمات بانکی توسط صرافان لمباردی و ونیزی در ایتالیا در نیمکتهای کوچکی در میدان شهر، این مؤسسات «بانکو» و «بانکیری» نامیده شدند که بتدریج در سایر زبانها به واژه بانک تبدیل شد. اما چنانچه گفته شد سابقه خدمات بانکی بسیار بیش از اینهاست. برای مثال واژه چک را برخی از واژه انگلیسی آن به معنای رسیدگی و ضبط و مقابله کردن میدانند، در اصل واژهای است که در دوران ساسانی از ایران به غرب رفته است. «رومن گیرشمن» در این باب نوشته است که منشأ این کلمه از ایران ساسانی بوده و اضافه میکند: «بانکهای شاهنشاهی که تحت اداره ایرانیان یا یهودیان بودند مبادلات پولی را بوسیله اسناد مکتوب به کثرت انجام میدادند. گروهی اندک از متخصصان مالی میدانند که کلمه چک یا اصطلاح تضمین سند از زبان پهلوی (به زبان های اروپایی) رفته و آن از ابداعات مؤسسات بانکی ایران در اوایل قرون وسطی است، بازرگانان مسیحی سوریه بعدها برات را از ایرانیان اقتباس کردند و به مغرب رساندند و در آنجا برات مخصوصاً از عهد مرونژی شناخته شده است.»
طبق گزارش«ناصرخسرو» از اصفهان حدود دویست صراف در این شهر مشغول به کار بودهاند. شش قرن بعد نیز«جان کارت رایت» یک کشیش انگلیسی از 12 نفر صراف در قزوین خبر داده که پول خارجی را نیز خرید و فروش میکردند و در برابر وثیقه وام با بهره منصفانهای میدادند. هفتاد سال بعد «ژان شاردن» نرخ بهره برای بازرگانان را 12 و برای سایر اشخاص حدود 24 درصد بیان کرده است. همچنین برای ذخیره پول در زمان صفویان چنانچه «ژان باتیست تاورنیه» نوشته، پس از صرافی سکهها را در کیسههای مخصوص چرمی بهصورت پنجاه تایی میریختند و رئیس صرافها کیسه را مهر میکرد و برای هر کیسه یک و نیم عباسی دستمزد دریافت میکرد ولی مسئولیت بد و نقصان و کسر کیسهها با وی بود.از جمله ابداعات دیگر صرافیها «بیجک» بود که عبارت از سندی بود که صراف ضمن آن وصول مبلغی را اعلام کرده و به وعده کوتاهمدت یا اکثراً عندالمطالبه تعهد پرداخت مینمود و معمولاً در قبال بروات تسلیمی صادر میشد و برحسب میزان معروفیت و اعتبار طرف در بازار رواج مییافت.در ابتدا بیجکها دارای ارزش مشخصی نبودند ولی بعدها در اصفهان و شیراز بیجکهایی به مبالغ متساوی بین مردم توزیع گشت.در واقع این بیجکها نخستین پول اعتباری مدرن بودند که به علت امتیاز انحصاری بانک شاهی در نشر اسکناس ممنوع و موقوف شد. البته قبلاً در زمان «گیخاتوی خان» مغول تجربه ناموفقی از چاپ اسکناس کاغذی به نام «چاو» در تبریز و چند شهر دیگر وجود داشت و علاوه بر آن در شرایط خاص جنگی همانند آنچه در دوره«نادرشاه» اتفاق افتاد بدلیل کمبود نقدینگی قطعات چرمی ممهوری بهعنوان پول به سربازان داده شد تا بعداً بتوانند آن را با پول فلزی تعویض نمایند.
نخستین بار قبل از تأسیس شعبههای بانکهای خارجی در سال 1258 ه.ش» حاج محمد حسین امین الضرب» از صرافان آن زمان پیشنهاد تأسیس بانک ایرانی را با سرمایه دولت و ملت به«ناصرالدین شاه» داد که مورد قبول واقع نشد.تجارتخانههای مهم زرتشتیان مانند «جمشیدیان»، «جهانیان» و«یگانگی» و همچنین تجارتخانههای «تومانیانس» و«اتحادیه» از دیگر تجارتخانههای مهم دوره قاجار بودند.پیش و پس از مشروطه نیز عدهای از میهن پرستان ایرانی درصدد تأسیس بانک با سرمایه ایرانی برآمدند از آن جمله در سال 1316 ه.ق «حاج سلیمان خان رکن الملک شیرازی» پیشکار «مسعود میرزا ظلالسلطان» در اصفهان شرکت «اسلامیه» را دایر کرد که دارای15هزار سهم 10 تومانی بود و جمع سرمایه آن یکصد و پنجاه هزار تومان میگردید.«حاج محمد حسین کازرونی» مؤسس کارخانه وطن اصفهان به مدیریت این شرکت تعیین شد و پس از چندین سال کار معاملاتی بالاخره در رقابت با حریفان خارجی شکست خورد.در تهران نیز« ارباب جمشید» زرتشتی و تومانیانس ارمنی دو تجارتخانه دایر کردند که با شعباتی در داخل و خارج خوب میچرخید ولی در نهایت به سرنوشت شرکت اسلامیه دچار شد.در اوایل مشروطه شرکت دیگری با سهام مردم به نام «بانک ملی» تأسیس شد که آن هم قبل از شروع به کار از بین رفت.تا آنکه بموجب قانون مصوب 14اردیبهشت 1306 در تاریخ 17 شهریور 1307 بانک ملی رسماً افتتاح یافت.
در سال 1243 ه.ش-1864 میلادی «ژان ساوالان» فرانسوی هنگامی که «میرزا محمودخان ناصر الملک» برای بستن قرارداد راهآهن در لندن بود پیشنهاد بنیانگذاری بانک را به وی داد.درهمین زمان روشنفکران و سرمایه داران ایرانی نیز می کوشیدند نیاز کشور به بانک را برای دولتمردان ایرانی روشن کنند.
نخستین بانکی که در ایران تأسیس شد شعبه یک بانک انگلیسی بود که مرکز آن در لندن و حوزه فعالیت آن جنوب آسیا بویژه هندوستان بود. این بانک«بانک جدید خاور» یا «بانک جدید شرق» خوانده می شد.در سال 1266 ه.ش ابتدا شعبهای در تهران ایجاد کرده و سپس به ایجاد شعبههایی در اصفهان، بوشهر، تبریز، رشت شیراز و مشهد اقدام کرد.در سال 1269 ه.ش بانک داراییهای خود را به «بانک شاهی ایرانیان» که آن نیز یک بانک انگلیسی بود فروخت و از آن پس بانک شاهی ایران جانشین بانک جدید شرق شد.بانک جدید شرق در واقع نخستین بانکی بود که اجازه داد مشتریان حساب باز کرده، سپرده گذاری کنند و چک بکشند.از این زمان استفاده از چک در مبادلات رسمی بازرگانی مرسوم شد.همچنین این بانک برای رقابت با صرافان به حسابهای سپرده خود سود پرداخت میکرد و در عرض دو سه سال فعالیت خود به خاطر تثبیت سود سپرده و همچنین به جریان انداختن حواله پنج قرانی منشأ خدمات نوین بانکی در ایران شد.این حواله در واقع نخستین نمونه چک تضمینی یا اسکناس در دوره بانکداری مدرن بود و چون برخلاف بیجک ارزش جزئی و محدود داشت و قابل استفاده در معاملات کوچک بود تا حدی رواج روزانه یافت.
ناصرالدین شاه در سفر دوم به فرنگستان امتیازات زیادی به فردی انگلیسی به نام «بارون جولیوس دو رویتر» مؤسس خبرگزاری رویتر اعطا کرد که بدلیل اعتراض روسها فقط موضوع تأسیس بانک سر و صورتی گرفت. وی در ازای 100 هزار تومان وام10 ساله اجازه انحصاری تأسیس بانک شاهنشاهی را به مدت 60 سال گرفت.مهمتر از همه حق انحصاری نشر اسکناس به وی اعطا شد.این بانک معاف از مالیات بود و تنها سالانه شش درصد از سود خالص بانک(حداقل 13 هزار تومان) به دولت ایران تعلق مییافت.بانک شاهنشاهی برای افتتاح شعبه مرکزی خود در تهران عمارت شرق میدان توپخانه که ساخت «قهرمان میرزا عین السلطنه» بود را از بانک جدید شرق خریداری کرد.این عمارت عظیم بعدها توسط بانک بازرگانی خریداری شد و امروزه شعبه بانک تجارت میدان امام خمینی(ره) در آن واقع است. بدین ترتیب نخستین بانک خصوصی ایران با سرمایه و اهداف خارجی در ایران تأسیس شد که با منافع ملی ایرانیان در تضاد بود. بعداً«یاسنت لویى رابینو» شخصیت مجرب بانکی انگلستان به تهران آمد و بانک با واگذاری امتیاز استخراج معادن به شرکتی انگلیسی و خرید تأسیسات بانک جدید شرق آغاز به نشر اسکناس کرد که یکی از امتیازات استعماری رویتر محسوب میشد.
اسکناسهای 1، 2، 3، 5، 10، 20، 50، 100، 500 و1000 تومانی به جریان گذاشته شد. از ترس هجوم مردم برای دریافت مسکوکات بجای اسکناس و کمبود نقدینگی درهر شهر فقط شعبه صادرکننده اسکناس چنین مسئولیتی داشت و برای معاوضه اسکناس با وجه نقد یا اسکناسهای شعبه ها وجهی از مردم دریافت میشد که این مبلغ نیز جزو عایدات بانک محسوب میشد. دولت روسیه برای عقب نماندن از قافله در رقابت با دولت انگلیس درخواست تأسیس بانک در ایران را کرد که این بانک به نام «بانک استقراضی روس» خوانده شد و مرکز آن در خیابان علاالدوله سابق و فردوسی کنونی بود. صاحب امتیاز 75ساله این بانک به«ژاک پولیاکف» سر کنسول روس در ایران داده شد.محل بانک در باغ ایلخانی سابق که بعداً تبدیل به بانک کارگشایی و بانک ملی شد واقع بود و هیچ گاه نتوانست توسعه و نفوذ بانک شاهنشاهی را تجربه کند.عمده فعالیت این بانک محدود به گرو گرفتن پارهای اشیا و قرض دادن پول به مردم بود.
بعد از انقلاب اکتبر، دولت اتحاد جماهیر شوروی مؤسسات بانکی روس را به ایران واگذار کرد که البته نقدینگی در کار نبود و فقط عمارت آن بانک جهت تأسیس بانک ملی مورد استفاده قرار گرفت.بانک شاهنشاهی یا بانک انگلیس نیز مدتی پس از بانک استقراضی دایر بود ولی بعد از خرید اعتبار نشر اسکناس توسط دولت در سال 1309 ه.ش عایدات این بانک به بانک ملی انتقال یافت و این بانک بدون لغو امتیاز مؤسسات خود را در ایران تعطیل کرد.
بانک عثمانی
این بانک در سال 1863.م از سوی انگلیس و فرانسه در استانبول تأسیس شد و تا سال 1933. م بانک مرکزی ترکیه بود و تا زمان باز شدن بانک دولتی ترکیه نقش مهمی داشت. از سال 1880. م به بعد در امتیازات راهآهن ترکیه مقام مهمی احراز کرد و در سال 1301 ه.ش شعبه هایی در تهران و همدان و کرمانشاه دایر کرد.بیشتر کار این شعبه ها کمک به تبادلات مالی ایران و عراق بود و ضمن عملیات معمول بانکی در ایران، عملیات بازرگانی در عراق را نیز بر عهده داشت.پس از برچیده شدن بانک شاهنشاهی در ایران، این بانک نیز برچیده شد و محل آن در خیابان ناصر خسرو بهصورت یکی از شعبه های بانک بازرگانی درآمد.
آلمانیها نیز در زمان جنگ جهانی اول در کرمانشاه بانکی را پایهگذاری کردند که به علت بیاعتمادی مردم به اسکناسهای آنها این بانک برچیده شد.
در سال 1304 ه.ش «بانک پهلوی قشون» با سرمایه دولت و صندوق بازنشستگی افسران ارتش به وجود آمد که بعدها«بانک سپه» نامیده شد.یک سال بعد نیز «بانک ایران و روس» جهت تسهیل مبادلات دو کشور تأسیس شد. از شهریور 1307 نیز «بانک ملی» تأسیس و شروع به کار کرد.در سال 1337 ه.ش تعداد بانکهای ایران به 27 بانک (10بانک دولتی و17 بانک خصوصی) بالغ میشد. با خرید حق انتشار اسکناسهای جدید در سال 1309 ه.ش، از فروردین سال 1311 اسکناسهای جدید به جریان گذاشته شد که حاوی مبلغ به تومان و ارزش مسکوک معادل آن بود.در سال 1334 ه.ش قانون بانکداری به تصویب رسید و تا تصویب قانون پولی و بانکی کشور در سال 1339 ه.ش لازمالاجرا بود.
یکسال پس از پیروزی انقلاب اسلامی بانکها ملی اعلام شدند و و در روند ادغام 37 بانک به 6 بانک تجاری و 3 بانک تخصصی تقسیمبندی شدند. بانکهای تجاری شامل «بانک رفاه»، «بانک ملی»، «بانک صادرات»، «بانک تجارت»، «بانک ملت» و «بانک سپه» بوده و تخصصیها شامل «بانک کشاورزی»، «بانک مسکن» و«بانک صنعت و معدن» میشدند. از ادغام 11 بانک و بعداً بانک ایران و روس، بانک تجارت به وجود آمد و بانک ملت از اتحاد 10 بانک ایجاد شد.
منبع: روزنامه ایران
