حسنعلی فریدونی[1]
وحید توسلی[2]
چکیده:
هنرمندان مکاتب بغداد، تبریز و شیراز در ربع اول سده نهم در هرات گرد آمدند، تا بنیان یکی از برجسته ترین کانون های نسخه نویسی ایران را شکل دهند. میراثی که بیش از 100 سال طول کشید، تا به اوج پختگی و بلوغ برسد. در نسخه آرایی مکتب هرات، هنرهای تجلید، خوشنویسی، نگارگری، تذهیب و تشعیر، با وحدت و تناسب در کنار یکدیگر قرار گرفته، و شاهکارهای بی بدیلی را بوجود آورده اند.
در این جستار به بررسی دوره شکل گیری مکتب هرات (807 تا 850 ه.ق)، با محور قرار دادن، قرآن شماره 153 آستان قدس رضوی به کتابت عبد الله طباخ هروی پرداخته، و با مقایسه و شناخت تطبیقی* نسخه پردازی دوره اولیه مکتب هرات، با این مصحف؛ درباره کاتب، مهدی الیه و نفاست این نسخه، مطالبی را ذکر نموده، و در این رهگذر شناخت بهتری از کانون نسخه پردازی هرات، در ابعاد زیبایی شناختی** و نسخه شناسی*** و اصول هنرهای این دوره، که در قرآن 153 آن گنجینه نیز موجود است، بدست آمده است.
مقاله پیش رو، پژوهشی کاربردی با شیوه توصیفی و تطبیقی است، که در آن ارکان یک مصحف نفیس معرفی و از جهت نسخه شناسی تاریخی و نفاست مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
کلید واژگان: مکتب هرات، نسخه شناسی، مصحف قرآن، آستان قدس رضوی، عبد الله طباخ هروی
مقدمه
هنر نسخ آرایی دوره تیموری را می توان به دو دوره اولیه در زمان حکومت شاهرخ( 807 تا 850 ) و ثانویه حسین بایغرا ( 875 تا 916 ) تقسیم بندی کرد. از زمان لشگر کشی تیمور به ایران و تصرف شهرها، هنرمندان و دانشمندان به سمرقند و هرات کوچ داده شده، که باعث انتقال بسیاری از علوم و فرهنگ ها به دربار تیموری شد. از مراکز مورد حمایت حاکمان تیموری که در معماری و نسخه آرایی این دوره تاثیر گذار بوده است، رصد خانه ها می باشد، که” نشانۀ علاقه آنان به اختر شناسی نیز هست، که خود بیانگر اندازۀ ذوق حامیان یا مشاوران آنها[می] باشد”(بلر، شیلا، 1381، ص 72).
در این دوره داشتن مراکز فرهنگی و دیوانخانه ها جزئی از شکوه حکومت بود. و در دیوانخانه ها (نوشتارخانه ها) حکومتی شاهد تعاملات و ارتباطات صمیمانه هنرمندان شاخه های گوناگون، و همینطور باعث خلق آثار شگرفی در حوزه نسخه شناسی شد، البته تمایلات هنری کلانتر (رئیس) کتابخانه نیز در سمت و سوق نسخه آرایی کتاب ها تاثیر گذار بوده است.[3]
بیان مسئله:
با انتخاب آثار نفیس که دارای شناسنامه کامل یا دارای شناسنامه هنری هستند، می توان به عنوان نسخه گواه جهت شناسایی سیر تحول کانون های استنساخ و نسخه های خطی بهره گرفت. مصاحف قرآنی از بهترین، جامع ترین و کامل ترین منابع جهت بررسی نقوش تزیینی هر دوره و شناخت شاخصه های تزیینی نقش و رنگ حاکم در آن عصر است. بنابراین در این پژوهش با بررسی ویژگی های مصحف 153 آستان قدس رضوی، ابزارهای مناسبی جهت شناسایی مقطع تاریخی همزمان با این اثر فراهم می گردد. لذا این پژوهش ضمن توجه به ابعاد تاریخی، فرهنگی و هنری حاکم بر دوره تیموری( مکتب هرآت) بدنبال شناسایی جایگاه کتاب آرایی و تزیینات این مصحف ارزشمند و منحصر به فرد گنجینه مخطوطات آستان قدس رضوی است.
با بررسی مقالات و کتاب‌‌‌های تخصصی که در حوزۀ نسخه‌‌‌شناسی ارائه شده است، معرفی مصحف 153، در فهرست گلچین معانی(1346)و مقاله «عناصر تزئيني ، نقش و رنگ در فاتحه الكتاب قرآن به كتابت عبدالله طباخ هروي» مریم قندهاری(فاقد چاپ) ارائه شده، که در آن تحقیقات جامعیت لازم را ندارد، لذا در تحقیق حاضر بطور جامع این مصحف و کاتب آن مورد بررسی قرار گرفته است. در این پژوهش کاربردی، به‌‌‌سبب گرایش به توصیف عینی و واقعی، از روش‌‌‌های کتابخانه‌‌‌ای[4] و پیمایشی[5] با رویکرد توصیفی بهره گرفته شده است، و به‌‌‌دنبال نتیجه‌‌‌گیری در باب سؤالات زیر است:
ـ آیا ارکان تزیینی مصحف حاضر می تواند جهت شناسایی نسخه های دیگر خطی این مکتب لحاظ شود؟
ـ آیا در نفاست اجزا کتابت و تزیینات این مصحف هماهنگی وجود دارد؟
ـ اصلی ترین رنگ های بکار رفته در این مصحف کدام است؟
[1] رئیس بخش تالار محققان و کتابخانه تخصصی مخطوطات کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی.
[2] کارشناس ارشد نسخه شناسی از دانشگاه امام رضا(ع).
[3]. با ریاست کتابخانه توسط جعفربن علی تبریزی ، معروف به بایسنغری (خوشنویس، 823ه.ق) در هرات، نسخه آرایی همسو با نظر خوشنویس بود. همچون نسخه شاهنامه بایسنغری(834 ه.ق) که نام کاتبش( میر جعفر تبریزی) ماندگارتر از نگارگران اثر می باشد. ” قرار گرفتن یک نفر خطاط در صدر کتابخانه سلطنتی و کارگاه هنری آن حاکی از ارجمندی و مکرمت و برتری خطاطی بر نقاشی، دست کم در مرحلۀ نخست مکتب هرات است”(آژند ، 1387، ص 41). ولی در زمان حسین بایغرا و وزیرش امیر علی شیر نوایی نگارگران توانستند بیشتر خود نمایی کنند، و در کنار خط و کتابت، در نسخه آرایی نقش داشته باشند. و اوج آن را می توان در آثاری که کمال الدین بهزاد نقش زده است، دید. که نام او بیشتر از کاتبان نسخه ها می درخشد. چون او توانست در مقاطعی به ریاست دیوان برسد و هنرمندان مختلف تحت نظر او کار می کردند.
[4]. Historical method
[5]. Survey method
منبع :
جُستارها و جَستارها (مجموعه مقالات در حوزۀ تاریخ، فرهنگ، نسخ خطی و اسناد)
دفتر چهارم (ویژه‌نامۀ نسخه‌پژوهی)
به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور
