جواد باقری بیلندی[1]
كارشناس ارشد تاريخ و تمدن ملل اسلامي
چکیده:
از آنجایی که در سال های اخیر، محققان بسیار زیادی در سراسر دنیا سعی بر جایگزینی داروهای گیاهی به جای داروهای شیمیایی دارند، در کشورمان که دارای سابقة علميگسترده میباشد، باید تحقیقاتی از این قبیل صورت بگیرد تا با توجه به نوع پوشش گیاهی در مناطق مختلف کشور، علم داروشناسی گیاهی را گسترش داده، به سایر ملل نيز صادر کرد. داروهای گیاهی را هم میتوان به صورت مفرد مصرف کرد و هم میتوان بهخاطر اثرگذاری بهتر و سریعتر، بهصورت ترکیبات دارویی استفاده کرد. در طب سنتی به علم ترکیب داروهای مفرد با یکدیگر، «اقراباذین» گفته میشود که بسیاری از دانشمندان طب اسلاميپیرامون آن تحقیقات گستردهای در طی قرون مختلف انجام داده و در اختیار جامعة بشری گذاشتهاند.
مطالعه حاضر با هدف بررسی کتب مربوط به ترکیب گیاهان دارویی در طب کهن که موسوم به اقراباذین میباشد، انجام شده است و شامل ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ است ﻛﻪ درﺑﺎرة ﺷﻨﺎﺧﺖ داروﻫﺎ و ﺗﺮﻛﻴﺒﺎت آﻧﻬﺎ ﻧﻮﺷﺘﻪ شده، یا به عبارت دیگر اقراباذین، ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﺧﻮاص ادوﻳة ﻣﻔﺮده و ﻣﺮﻛﺒﻪ که در بعضی کتب معتبر آن را فقط علم به ماهیت و خواص ادویه مرکبه میدانند و نه ادویة مفرده.
بنابراین با توجه به نیاز جامعة بشری و وجود منابع گسترده داروهای گیاهی در طب کهن و اسلامی، پیشنهاد میگردد محققان از این موهبت الهی بهترین استفاده را برای ارتقاي رشتة داروسازی و بهداشت و به طور کلی ارتقاي علم پزشکی و به تبع آن سلامت بشری، انجام دهند و از این کتب جهت حرکت سریع دانش داروگیاه شناسی در ایران استفاده کنند.
واژگان کلیدی: اقراباذین، قرابادین، قراباذین، داروسازی، فارماکولوژی، گیاهان دارویی، داروهاي مفرده و مركبه.
مقدّمه
شاید بتوانیم تاریخ طب را قدیمیترین شاخه در تاریخ علوم به حساب آوریم.[2] طب سنتی یکی از قدیمیترین و غنیترین شاخههای طب جهانی به شمار میرود که تقریباً تمام شاخههای طب را دربر میگیرد که به همراه این شاخهها در مرحلة اوّل تدوین قرابادین یا فارماکوپه[3] ایجاد میشود.[4]
بر این اساس تاریخ شناخت گیاهان دارویی به عهد عتیق و دوران ارسطو[5] میرسد که بدون هیچ مبنای علميتا چندین قرن این کتاب مورد قبول همگان بود. بعدها تئوفراست[6]، شاگرد ارسطو را به عنوان پدر گیاه شناسی لقب دادند. بعد از او بقراط یا «هیپوکرات»[7]، بزرگترین پزشک جهان باستان نام برد.
در دوران عتیق مشهورترین دانشمند در شناخت گیاهان دارویی پداینوس دیوسکوریدس[8] ميباشد که خواص ششصد گیاه دارویی را در کتاب خود به نام ماتریا مدیکا[9] جمع آوری نمود.[10] کاربرد وسیع گیاهان مفردات دارویی و رونق آن بر سرزمینهای شرقی به خصوص در دورة اسلاميبه زمانی میرسد که شرق به ترجمههای آثار بقراط، جالینوس و دیوسکوریدس دست پیدا نمود[11].
مسلمانان در تاریخ علوم طبیعی به ویژه گیاه شناسی و داروشناسی همچون دیگر علوم با تحقیقات گسترده و آثار علمی، برتری خود را به اثبات رساندند و قراباذینهای مختلفی را تدوین نمودند.
کتاب قرابادین کبیر (شاپور بن سهل، متوفی709م) اولین فارماکوپه در بین مسلمانان به حساب میآید. پس از آن نیز کتابهای قرابادین شناخته شدة دیگری چون جلد بیستم کتاب”الحاوی” زکریای رازی، کتاب پنجم”القانون” ابن سینا، “قرابادین خوارزمشاهی” اسماعیل جرجانی، ” قرابادین کبیر” محمدحسین شیرازی، “قرابادین قادری” میرمحمداکبر و دیگران را نام برد.
بدین گونه در ادویة مرکبه نیز، مثل ديگر زواياي علم طب، مسلمانان توانستند بر معلومات سابق بیافزایند و همچنین با توجه به وسعت قلمرو اسلام، مسلمانان را بیش از یونانیها با انواع ادویة مفرده آشنا سازد.
در سالهای گذشته تحقیقاتی در خصوص اقراباذین یا فارماکوپه انجام گرفته است که از آن جمله میتوان به تحقیق یوسف نورعلی[12] و پروفسور رئوف نوشروی[13] و همچنین دکتر هادی صمصام شریعت[14] اشاره نمود.
در این مقاله سعی شده است تا با معرفی جایگاه اقراباذین در طب سنتی، موجبات آشنایی پژوهشگران و محققان وعلاقه مندان به طب سنتی- اسلاميرا با آثار عظیم این رشته فراهم سازیم تا از این طریق بخش کوچکی از نیازهای جامعة پژوهشی در حیطه طب داروسازی سنتی و کهن ایرانی و اسلاميرا برآورده سازیم.
روش تحقیق
در این مطالعه که به روش کتابخانهای صورت گرفته، از کتب، مقالات و نشریات کتابخانههای مختف از جمله کتابخانة آستان قدس رضوی و بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی و همچنین موتورهای جستجوگر فضاي مجازي، مطالب مربوط به اقراباذین و جایگاه آن در طب سنتی گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
یافتهها و بحث
تاریخ طب، داروشناسی و داروسازی در تمدن اسلامياز همان آغاز اسلام و بخصوص قرن دوم هجری(هشتم میلادی) قابل بررسی است.
پزشکی و داروشناسی ـ که آن را علم صیدنه یا صیدله نیز میخواندند ـ از همان روزگار با یکدیگر پیوستگی تام داشتند، به گونهای که گاه تمایز میان منابع پزشکی و دارویی غیر ممکن بوده است. چنانکه بهترین پزشکان کسانی بودند که خود داروشناس و داروساز محسوب ميشدند.
در آغاز پزشکان با جمع آوری گیاهان، خودشان شربت ها و عصاره ها را میساختند که این روش تا قرن هشت ادامه داشت.[15]
از این رو، در دوران پیشرفت علم طب، ترکیب داروها نیز اغلب زیر نظر پزشک انجام میگرفت و در کنار آثار طبی خود، کتابها و رسالاتی نیز در داروشناسی تألیف میکردند.
در این هنگام با جمع آوری و تألیف متونی به نام فارماکوپه، فن داروسازی حداقل در بعضی از شهرهای بزرگ به رشتهای جداگانه تبدیل ميشد.
آنان کتابهای داروشناسی را براساس نظریة اخلاط و طبایع ـ که در آن بیماریها و داروها بر حسب سردی و گرميو تری و خشکی مزاج بیمار یا طبیعت داروها بررسی ميشد ـ تقسیم بندی میکردند.
تشخیص غلبة یکی از این اخلاط و طبایع، علت آن و تجویز داروی مناسب برای ایجاد تعادل میان آنها بسیار مهم بود.
[1]. دانشجوی کارشناسی ارشد رشته تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد و کارشناس فرهنگی دانشگاه علوم پزشکی گناباد.: rab313@gmail.com
[2].فواد سزگین، گفتارهایی پیرامون علوم عربی و اسلامی،ترجمه محمدرضا عطایی(مشهد: بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی، 1371)، ص.46.
[3]. Farmacopeh.
[4].یوسف نورعلی، «گذشته، امروز، آینده«قرابادین» و داروهای طب قدیمه اسلام و ایران» درخلاصه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی (ایران: انتشارات جهاد دانشگاهی علوم پزشکی تهران،1371). ص201.
[5].ارسطو(330ق.م)، نخستین اندیشمندی است که در مورد رشد و نمو گیاهان مطالبی نوشته است.
[6]. Teoferast.
[7]. Hippokrates, Medecin Grec, ne´(460-377 av. J-c).
[8]. Pedanios Dioscorides.
[9]. Materia Media.
[10].شهاب الدین دمیرچی، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلام(قم: دفتر نشر معارف، 1389). ص133.
[11].همان، ص 134.
[12]. پژوهشگر پژوهشگاه گاستروانترالوژی فرهنگستان جمهوری تاجیکستان.
[13]. پژوهشگر شهر پیشاور پاکستان.
[14]. عضو هیئت علمی دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.
[15]. رئوف نوشروی، «داروسازی در قرون وسطی و نقش ایرانیان در آن» درخلاصه مقالات کنگره بین المللی تاریخ پزشکی (ایران: انتشارات جهاد دانشگاهی علوم پزشکی تهران،1371). ص190.
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشتها، اسناد و متون)
دفتر دوم(ويژهنامة تاريخ پزشكي و طب سنتي)
به كوشش: دكتر یوسف بیگباباپور