التّفهيم لاوائل صناعة التّنجيم
نسخه خطي ثبت شده كتابخانه مجلس شوراي اسلامي در برنامه حافظه جهاني يونسكو
علي خاكپور[1]
التّفهيم لاوائل صناعة التّنجيم، كتابي به فارسي از دانشمند پرآوازة ايراني، ابوريحان بيروني ( 362 تا 440 ق) براي آموزش نجوم است. ابوريحان آن را چنان كه خود گويد، به روش پرسش و پاسخ و به ترتيبي كه درك آن براي نوآموزان علوم آسان باشد، به خواهش ريحانه، دختر حسين يا حسن خوارزمي، در سال 420 ق نوشته است . وي براي درك بهتر خواننده از مطالب اين كتاب كه يك خودآموز است، آن را با هندسه و حساب آغاز مي كند، بعد به صورت عالم (هيئت) مي پردازد، سپس به تقويم ايام و انواع گاه شماري، سرانجام پس از معرفي ابزاري چون اسطرلاب و انواع آن به احكام نجوم م يرسد كه هدف اصلي اين كتاب و 530 پرسش و پاسخ آن است.
ابوريحان، افزون بر زبان پارسي كه زبان مادري اوست، به زبان هاي عربي و سانسكريت تسلط داشته و آثاري را به اين زبان ها تاليف يا از آن ترجمه كرده است. آثار وي در زبان عربي فراوان است، اما، يگانه اثري كه از او به فارسي بر جا مانده، كتاب التّفهيم است. اين كتاب، كهن ترين متن فارسي در رياضيات و نجوم است و از نظر صحت و اعتبار مطالب علمي و اهميت ادبي در شمار آثار فارسي پس از اسلام، كم مانند است.
اگرچه كتاب التفهيم را بدون ترديد خود ابوريحان در كمال مهارت و استادي، با موجزترين عبارات، به دو زبان فارسي و عربي نگاشته است به ترتيبي كه هر كدام از آنها تاليفي مستقل مي نمايد، بدون اين كه يكي ترجمة ديگري باشد (قديم ترين نسخه ي خطّي متن عربي التّفهيم تاريخ كتابت 573 دارد و در كتابخانه ي چستربيتي نگهداري مي شود ولي نسخه مجلس در تاريخ 538 كتابت شده است) ولي بايد گفت كه اين خودآموز نجوم، اساسا براي دختري فارسي زبان نوشته شده و كتاب انباشته از واژه ها و اصطلاحات اصيل و كهن فارسي بويژه دربارة تاريخ، آداب و رسوم، ايام معروف و روش گاه شماري ايرانيان است. در واقع اين اثر، چكيده اي از دانش بيروني در رياضي و نجوم، و گنجينه اي مالامال از فوائد علمي و ادبي است.
التفهيم از گذشته تا امروز، همواره به دليل شيوة پژوهشي ابوريحان كه او را در مقايسه با هم عصران بزرگي چون ابن سينا شاخص مي كند، براي تعليم رياضيات و نجوم مورد توجه دانشمندان و پژوهشگران اين عرصه بوده است .شگفتا كه اين كتاب در نيمة اول سدة پنجم هجري براي دختر نوآموز ايراني نوشته شده است ولي فهم پار ه اي از مسائل آن، امروز براي تحصيل كردگان دانشگاهي رياضي و نجوم دشوار مي نمايد. اهميت اين كتاب سبب شده تا افزون بر چاپ هاي متعدد، اين اثر به چندين زبان زندة دنيا چون انگليسي، ايتاليايي، آلماني، روسي و تاجيكي نيز ترجمه شود.
نسخه اي كه در اين پرونده معرفي مي شود، كهن ترين نسخة فارسي التفهيم است كه در سال 538 ق كتابت شده و كم تر از صد سال با وفات ابوريحان فاصله دارد. اين اثر نفيس، با ترسيمات عالي با شنگرف و مركب سياه در بيان و توضيح مطالب، در گنجينة نفائس كتابخانه، موزه و مركز اسناد مجلس شوراي اسلامي ايران نگهداري مي شود و نخستين بار در سال 1318 ش به كوشش استاد جلال الدين همائي به چاپ رسيده و براي جشن هزارة ابوريحان، در سال 1351 ش با تجديد نظر و افزوده هاي ايشان تجديد چاپ شده است.
اين اثر كه يك خودآموز نجوم است، با هندسه و حساب شروع ميشود و به هيئت و نجوم ختم مي شود. كتاب 530 پرسش و پاسخ دارد كه پرسشها با شنگرف و پاسخ ها با مركب سياه و اشكال آن با شنگرف و مركب سياه است و هر بار با پرسش دانش آموز فرضي مطلبي آغاز ميشود و با پاسخ استاد پايان مي يابد و بلافاصله پرسش بعدي مطرح مي شود.
اين نسخه با 246 برگ، 492 صفحه، هر صفحه 15 سطر، به خط نسخ با كتابت محمدبن جورابي در تاريخ روز پنجشنبه ششم صفر سال 538 ق، بر روي كاغذ ريحاني با جلد تيماج سرخ ضربدار، به ابعاد 25*5/19 به شماره ثبت 2132 در مخزن خطي كتابخانه مجلس شوراي اسلامي ايران نگهداري مي شود . اصالت و اعتبار اين اثر را نسخه شناسان و صاحبنظراني برجسته مانند استاد همايي، استاد نفيسي و استاد حائري تاييد كرده اند.
نسخه داراي نام كاتب (به قلم محمد بن جورابي) و تاريخ دقيق كتابت (در تاريخ يوم الخميس السادس من صفر سنه ثمان و ثلثين و خمس) است. همچنين ويژگيهاي ظاهري نسخه اعم از رسم الخط و جنس كاغذ همگي بر اصالت نسخه دلالت مي كند.
التفهيم يكي از كهنترين و معتبرترين متون علمي در رياضيات و نجوم است كه تاثير علمي عميقي در جهان داشته است، چنانكه بسياري از دانشمندان ايراني و غيرايراني در كتابها و مقاله هايشان از آن بهره بردهاند. اين كتاب به زبانهاي انگليسي، تاجيكي، آلماني، روسي و ايتاليايي ترجمه شده. همچنين به علت اهميت متن آن، بارها در ايران و كشورهاي ديگر جهان از جمله انگلستان، تاجيكستان، ازبكستان و ايتاليا چاپ شده است.
اين نسخه نيز قديمي ترين نسخة فارسي التفهيم است و كتابت آن، با زمان خود نويسنده كمتر از صد سال فاصله دارد. در واقع اين نسخه، قديمي ترين متن فارسي در رياضيات و نجوم به شمار مي رود.
همة دانشمنداني كه آثار مختلف بيروني را بررسي كرده اند، آن چنان تحت تاثير نبوغ او قرار گرفته اند كه هريك به گونه اي شخصيت علمي او را ستوده اند. جورج سارتن(George Alfred Leon Sarton) او را بزرگ ترين مورخ تاريخ علوم در عصر كنوني مي داند و قرن او را عصر بيروني مي نامد. ادوارد زاخائو او را بزرگ ترين عقل علمي مي شمارد كه در تاريخ ظهور كرده است. پروفسور پوپ وي را چنين مي ستايد: “بر بزرگان علم دنيا فرض است كه براي بيروني منزلتي خاص و مكاني والا قائل شوند و بيگمان تاريخ رياضي و فلك و جغرافيا بدون او تكميل ناشدني است.”
مقام بيروني چندان است كه براي بزرگداشت اين دانشمند ايراني يكي از حفره هاي كرة ماه را در بخش نيمة تاريك آن با مختصات 94 درجه غربي و 18 درجه جنوبي” حفرة بيروني” ناميده اند. در ايران، روز 13 شهريور به پاس تلاشهاي اين نابغة ايراني، روز “ابوريحان بيروني” نام گرفته است.
ابوريحان در عصر شكوفائي علم و انديشه در جهان اسلام و عصر نهضت ايراني مي زيسته است . با اين وجود عالمان و دانشمندان ايراني، كتاب علمي خود را به زبان فارسي نمي نوشتند. زيرا عربي، زبان علمي و بين المللي آن روزگار و زبان رسمي و سياسي كشورهاي مسلمان بود. ابوريحان با نگارش التفهيم به فارسي، به احياي زبان علمي فارسي اقدام كرده است. اين اثر او كهن ترين متن فارسي در رياضيات و نجوم به شمار ميرود و نسخة معرفي شده نيز قديمي ترين نسخة فارسي التفهيم است.
در اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم هجري قمري، منطقه اي كه بيروني در آن زندگي مي كرد گرفتار جنگ هاي داخلي شد. سرانجام سلسلة غزنوي روي كار آمد و غزنه پايتخت ايران شد. دوران پرتلاطم زندگي ابوريحان، با به قدرت رسيدن غزنويان وارد مرحلة جديدي شد. او كه به دليل منصب عالي مشاورت در دربار مامونيان خوارزم، معروف و شناخته شده بود از برجسته ترين غنائم سلطان محمود غزنوي به شمار مي رفت. ابوريحان، با فتح خوارزم در سال 408 ق.، در بهار همان سال، همراه موكب سلطان محمود به غزنه رفت و از آن تاريخ تا پايان عمرش كه بيش از سه دهه بود در دربار سلاطين غزنوي بود و در غزنه وفات يافت. التفهيم در اين دوران، درسال 420 ق. در سرزميني شكل گرفت كه درآن هنگام بستر تحولات سياسي مهمي بود.
اين اثر به درخواست ريحانه دختر حسين يا حسن خوارزمي نگاشته شده و به عنوان متن خودآموز در تدوين آن روش سؤال و جواب مورد استفاده قرار گرفته است. به نظر مي رسد ساختار اجتماعي و فرهنگي جامعة دورة تدوين اين اثر آن چنان بوده است كه دانشمندي چون ابوريحان براي آموزش نجوم و هيئت و رياضي اقدام به تدوين خودآموزي قابل فهم براي افراد نوآموز نمايد و اين امر به نوعي اهميت آموزش را نشان مي دهد . در اين دوره، علم نجوم، رياضي و قواعد هئيت در بين ايرانيان و مسلمانان جايگاه ويژه اي داشته است.
بيش از بيست جلسه با حضور استادان خبره و كارشناسان گروه ارزيابي براي بررسي اين نسخه تشكيل شد و نسخة موردنظر، از نزديك مورد ارزيابي قرارگرفت. فهرستهاي نسخه هاي خطي موجود، به صورت دقيق و موشكافانه مطالعه شد و در چند جلسة كميتة ملي حافظة جهاني و گروه ارزيابي كميته اين اثر بررسي و تأييد گرديد.
اين نسخه در كنار ديگر نسخ خطي موجود در كتابخانة مجلس شوراي اسلامي(حدود 25000 نسخه ) درشرايطي نسبتاً مناسب نگهداري ميشود. مخزن نسخه هاي خطي مجهز به سيستم اعلام سرقت و اعلام و اطفاء حريق ميباشد. دربارة سيستم تهويه و تنظيم رطوبت و دما نيز تدابير لازم صورت گرفته است. در ضمن اصل نسخه در اختيار افراد قرار نمي گيرد.
1 كارشناس ارشد كتابداري و اطلاع رساني كتابخانه مجلس شوراي اسلامي (khpr2000@yahoo.com)
