مجید بجنوردی
نگاهی به چگونگی تأسیس عمارت قدیمی بهارستان و برقراری مجلس شورای ملی در آن
شاید هیچ نمود شهری به اندازه عمارت قدیمی بهارستان در تهران، ما را یاد مشروطیت و مبارزات آن نیندازد؛ گرچه پیش از آغاز بهکار نخستین نشست مجلس اول شورای ملی و باوجود پیشنهاد میرزا نصرالله خان مشیرالدوله مبنی بر آمادهسازی عمارت بهارستان برای افتتاح پارلمان در این عمارت، قرار بر این شد که مجلس اول را در مدرسه نظام، وابسته به کاخ گلستان برگزار کنند و در نهایت مراسم گشایش مجلس شورا نیز در عمارت گلستان برگزار شد اما دیری نپایید که بهارستان، خانه ملت شد و آرزوی بانی این عمارت، یعنی میرزا حسین خان مشیرالدوله (سپهسالار) پس از حدود سی سال از ساخت این عمارت برآورده شد، چه میـــــرزا حسین خان که از متجددان و علاقه مندان به نظام پارلمانی در عصر قاجار بود معروف است که به وقت بنای ساختمان بهارستان میگفت «پارلمان» میسازم! و پیشبینی میکرد که عمارت او روزی مأمن قانونگذاران شود.
اراضی باغ سردار
اما زمینهای بهارستان پیشتر از آنکه در مالکیت سپهسالار در آید و ساختمان بهارستان و مسجد و مدرسه سپهسالار (مسجد و مدرسه عالی شهید مطهری امروز) در آن ایجاد شود، از اراضی باغ سردار بود که در عهد فتحعلیشاه ایجاد شده و نخستین صاحب آن محمد حسن خان قزوینی به علت سالها امارت در ایروان به «سردار ایروانی» مشهور بود و بعدها بخش غربی باغ (مقصود اراضی بهارستان) را به حاجی علی خان حاجب الدوله مقدم (قاتل میرزا تقی خان امیرکبیر) فروخت؛ بعدها حاجب الدوله بابت دیون خود، پنج دانگ و نیم از این اراضی را نزد پاشا خان امین الملک (رئیس دارالشورای دولتی) گرو گذارد و چون حاجب الدوله در پرداخت دِین خود به امین الملک درماند و به تنگنای مالی افتاد و از سوی دیگر چون میرزا حسین خان سپهسالار (صدراعظم و وزیر خارجه متجدد عهد ناصرالدین شاه) خواهان این اراضی بود، امین الملک به ناچار این زمینها را به سپهسالار فروخت تا به مال خود دست یابد. معروف است سپهسالار هر ششدانگ را تصرف کرد که با اعتراض ورثه حاجب الدوله مواجه شد که خواستار نیم دانگ متصرفه بودند که به وجه مشاع غصبی داخل ملک مسجد سپهسالار شده بود؛ چنانچه بعدها بعضی مردم ادعای غصبی بودن این زمینها را کردند و از نماز خواندن در آن خودداری میکردند و به همین دلیل ناصرالدین شاه از شیخ جعفر شوشتری که از فقها و علمای صاحب نام آن زمان بود درخواست کرد که در مسجد سپهسالار نماز بخواند.
ساخت عمارت بهارستان
با مالکیت میرزا حسین سپهسالار چهره این اراضی دگرگون شد و با توجه به اینکه او فرزندی نداشت و از غارت اموالش توسط ناصرالدین شاه بیم داشت بر آن شد که در این زمینها عمارت و باغ و مسجدی پدید آورد و همه املاک خود را وقف بر آن مسجد کند و بدین گونه از دستبرد اموالش بعد از مرگ جلوگیری کند. برای ساخت این تأسیسات نیز از میرزا مهدی خان ممتحن الدوله شقاقی (خانشقاقی) که از نخستین معماران تحصیلکرده در فرنگ بود برای طراحی و نظارت بر ساخت و ساز عمارتها (ساختمان بهارستان، مسجد و مدرسه سپهسالار) بهره میگیرد و تولیت آن را هم در هر زمان به شاه وقت میسپرد، چنانچه پس از مرگ او بخشهایی از مسجد که باقی مانده بود در زمان ناصرالدین شاه پایان یافت و باقی قسمتهای ناتمام آن در زمان پهلوی دوم تکمیل شد. پس از درگذشت میرزا حسین خان، همسر او قمرالسلطنه (دختر فتحعلی شاه) مدتها در عمارت اندرونی بهارستان (در سمت شرقی باغ مجلس شورا) زندگی میکرد و عمارت بیرونی نیز محل اقامت ولیعهد در زمان ورود به تهران بود و باقی روزها نیز محل پذیرایی و استقبال از میهمانهای خارجی دولت بود؛ تا اینکه بعد از فوت قمر السلطنه، ناصرالدین شاه این کاخ و باغ را تصاحب میکند و چون عزیزالسلطان (ملیجک دوم، برادرزاده زبیده خانم امین اقدس همسر شاه) به سن پانزده سالگی رسید، ناصرالدین شاه عمارت اندرونی قمرالسلطنه را به او میبخشد و عزیزالسلطان هم باغ بهارستان را عزیزیه مینامد و تأسیساتی به آن اضافه میکند.
وجه تسمیه بهارستان
طبق گفته عبدالله مستوفی در کتاب «شرح زندگانی من» چون سپهسالار فرزندی نداشت، ناصرالدین شاه برای به فراموشی سپردن یاد و نام سپهسالار عمارت او را بهارستان نامید، اما استاد عبدالله انوار (تهران شناس برجسته معاصر) معتقد است که خود میرزا حسین خان سپهسالار این اراضی را به اسم بهارستان نامید که هم وزن باغ سلطنتی نگارستان (در نزدیکی باغ او) بود و چون عزیزالسلطان به این باغ دست یافت نام آن را از بهارستان به عزیزیه برگرداند تا هم وزن باغ نظامیه (باغ جنوبی میدان بهارستان) باشد. به هر دیدگاه در نقشه عبدالغفار نجم الملک (1309 ه.ق) این اراضی به صورت «باغ و عمارت جناب اشرف مشیرالدوله» ثبت شده که مشیرالدوله لقب ابتدایی میرزا حسین خان بود و بعدها به سپهسالار اعظم ملقب شد و لقب مشیرالدوله به برادرش میرزا یحیی خان رسید که از قضا این برادر او بعدها ناظر بر تکمیل بناهای ناتمام سپهسالار شد. ناگفته نماند در نقشه فوق الذکر (نجم الدوله)، میدان بهارستان امروز با عنوان «جلوخوان باغ نگارستان» یاد شده و مسجد عالی شهید مطهری نیز با عنوان «مسجد سپهسالار».
مجلس شورای ملی در عمارت بهارستان
باری با برقراری نظام پارلمانی و مشروطه در ایران، مجلس شورای ملی پس از تشکیل چند جلسه در کاخ گلستان، در نهایت به عمارت بهارستان کشیده شد. بنابر گفته دکتر محمد اسماعیل رضوانی (نویسنده کتاب انقلاب مشروطیت ایران) به دو دلیل جلسات ابتدایی مجلس شورا باوجود پیشنهاد میرزا نصرالله خان مشیرالدوله در بهارستان تشکیل نشد، یکی آنکه بهارستان در آن روزها از مرکز شهر دور بود و علما مایل بودند مجلس در مرکز شهر و در دسترس مردم باشد، دیگر اینکه معروف بود ناصرالدین شاه باغ بهارستان را به زور تصرف کرده و غصبی است و باید از ورثه سپهسالار اجازه گرفته شود و چون این کار به زمان نیاز داشت جلسات ابتدایی در کاخ گلستان برگزار شد. به هر صورت پس از برقراری مجلس شورا در بهارستان چون عزیزالسلطان (که با مشروطه میانه خوبی نداشت) معتقد بود که مجلس مال او را مصادره کرده است، سید حسن مدرس با راهیابی به مجلس، باغ بهارستان را از عزیزالسلطان خرید و نیمی از بهای آن را پرداخت و قسمت دیگرباقی مانده مال او در عهد پهلوی اول پرداخته شد و بدین گونه عمارت و باغ بهارستان به مالکیت دولت و ملت در آمد و بعدها نیز این باغ گسترش و توسعه یافت.
منابع:
– انوار، عبدالله؛ «باغ سردار»؛ طهران قدیم (مجموعه مقالات)؛ تهران: روشنگران، 1388
– باستانی راد، حسن؛ «بهارستان خاستگاه آزادی و مشروطیت»؛ مشروطه خواهی ایرانیان؛ ج 1، به کوشش ناصر تکمیل همایون؛ تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران، 1383
– تیموری، ابراهیم؛ «چهارراه سرچشمه تهران»؛ بخارا؛ مرداد و شهریور 1389؛ شماره 76
– رضوانی، محمد اسماعیل؛ انقلاب مشروطیت ایران؛ تهران: انتشارات کتابخانه ابن سینا، بیتا
– مستوفی، عبدالله؛ شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی ایران در دوره قاجاریه؛ تهران: نشر زوار، 1321
– معیرالممالک، دوستعلی خان؛ یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه؛ تهران: نشر تاریخ ایران، 1390
منبع: روزنامه ایران
