مقدّمه
دانش جغرافيا و ميراث نقشه‌نگاري نزد مسلمانان، حوزه‌اي از ميراث ارزشمند اسلامي است كه كمتر توجه پژوهشگران مسلمانان را به خود جلب کرده؛ حال‌آنكه شرق‌شناسان غربي بیش از یک سده است که به اين حوزه وارد شده و در اين زمينه کتاب‌ها نوشته‌اند. با این حال، ناگفته‌های این حوزه کم نیست و در لابه‌لای نسخه‌های خطی و اوراق ميراث اسلامي، می‌توان نسخه‌ها و نقشه‌های جغرافيايي را یافت که پیش از این توسط پژوهشگران معرفي و بررسی نشده است. از آن جمله، نقشة جهان‌نماي نويافته‌اي است كه در جايي كاملاً دور از انتظار، يعني در انتهاي يك نسخه خطي تقويم‌الابدان رسم شده است و در ادامه به معرفي آن مي‌پردازيم.
معرفی نسخه
نسخه خطی مورد نظر، نسخه نفیس و کهنی از کتاب تقویم‌الابدان، اثر طبی معروف ابن جزله بغدادی (م 493 هـ) است که به شماره «583 طب» در کتبخانه خدیویه قاهره (امروزه در دارالکتب مصر) نگهداری می‌شود.[1]
تصوير 1: برگ آغازین نسخه
با توجه به کیفیت نسبتاً پایین تصویری که نگارنده در اختیار دارد، تاریخ کتابت آن به خوبی قابل تشخیص نیست، اما در کنار آن با ارقام لاتین، عدد 896 نوشته شده است. در صفحه رویِ برگ پایانی نسخه نیز یادداشتی وجود دارد مبنی بر اینکه این نسخه، در سال 775 هجری توسط شخصی به نام احمد بن عبدالرحمان بن احمد خرّاجی مغربی (؟) در شهر حماه خریداری شده است. با این حال به نظر می‌رسد که این نقشه مدتي پس از تاریخ کتابت نسخه و از سوی شخص دیگری در اینجا رسم شده باشد؛ كما اينكه ارتباطی نيز با متن اصلی نسخه یعنی کتاب تقویم‌الابدان ندارد.
توضیحات نقشه و شیوه ترسیم آن
نقشه مورد نظر، نقشه جهان‌نمای مدوّری است که بخش اصلی آن در صفحه پشت برگ پایانی نسخه و بخشی از آن نیز در داخل جلد پسین نسخه ترسیم شده است. نگارنده با وجود جستجوی فراوان در بسیاری از نسخه‌های خطی جغرافیایی و مقایسه این نقشه با نقشه‌های به جای مانده از بیشتر جغرافیدانان مسلمان، نقشه‌ای مشابه با آن یافت نکرده است و بنابراین احتمال می‌دهد که این نقشه از نظر شکل ظاهری و شیوه ترسیم آن، در نوع خود منحصر به‌فرد باشد.
برخلاف شکل معمول سایر نقشه‌های جهان‌نمای اسلامی که جنوب در سمت بالا و شمال در سمت پایین در نظر گرفته شده، در این نقشه جنوب در سمت چپ و شمال در سمت راست ترسیم شده است. بنابراین در سمت پایین نقشه عبارت «جهت شرق» به چشم می‌خورد.
در سمت چپ نقشه، توضیحات مختصری به زبان عربی درباره مفاهیم جغرافیایی نقشه و رنگ‌های به‌کار رفته در آن درج شده که متن آن چنین است: «هذا جنب البحر تحت الریح الحلو غیر مسلوک. و جمیع النقط الحمر اشارة الی الجبال الکبار، وجمیع القطع التی فی السواد هی الجزایر، والقطع الحمر التی فی السواد جبال وجزایر عالیة فی البحار؛ وأما جمیع السواد فهو البحر المحیط والخلجان. ثم اعلم أن غایة العمارة فی الجنوب «یط» درجة، وفی الشمال بعد الاقالیم السبعة «یو» درجة، وجملة الاقالیم من خط الاستوا الی نهایة العمارة ….. و نصف درجة، فتکون العمارة تسعین درجة.»
وجود عبارت اقالیم سبعه در این توضیحات، نشان‌دهنده آن است که این نقشه وابسته به مکتب نقشه‌نگاری هفت اقلیم است که در آن، ربع مسکون دایره زمین، به هفت اقلیم تقسیم شده است. اما با این حال از نظر شکل و شیوه ترسیم مفاهیم جغرافیایی و بسیاری از جزئیات ثبت شده، با سایر نقشه‌های شناخته شده متفاوت است.
در این نقشه، خط استوا نیمه شمالی نقشه را از نیمه جنوبی آن جدا کرده، و نصف‌النهاری نیز نقشه را به دو نیمه غربی و شرقی تقسیم کرده است. مساحت ربع مسکون (نیمه شمالی نقشه) با خطوط مستقیم به نه قسمت تقسیم شده است. همچنین ناحیه ربع مسکون (شمال خط استوا) 90 درجه دانسته شده که بدین ترتیب هر قسمت 10 درجه است.
با توجه به توضیحات عربی نقل شده در فوق، همه نقاط قرمز برروی نقشه نشان‌دهنده کوه‌های مرتفع، و همه نقاط واقع در فضاهای سیاه رنگ، نشان‌دهنده جزایر است. نوار سیاه رنگ گرداگرد نقشه «بحر محیط» (یعنی دریای احاطه‌کننده خشکی‌ها) و سایر فضاهای سیاه رنگ، سایر دریاها و خلیج‌ها را شامل می‌شود.
همچنین در همین قسمت، در خارج از نقشه، توضیحات دیگری درباره برخی از دریاهای مهم ارائه شده که متن آن چنین است: «البحر المحیط یسمی اوقیوانوس. و الخلیج الکبیر یسمی بحر ….. و فیه اثنا عشر جزیرة، و یخرج منه خلیج علی الجنوب یسمی بحر مانطس، و یخرج من طرفه نهر حلو یسمی نهر طانیس یأخذ نحو الجنوب إلی أن یدخل بحر قسطنطینیة. و أما بحر جرجان وهو بحر ….. طوله من المغرب الی المشرق ثمانمایة میل و عرضه ستمایة میل. و فیه جزیرتان، و قیل أربعة کانت عامرة فیما مضی من الزمان. و یمتد هذا البحر الی طبرستان و الدیلم و شروان و باب الابواب و ناحیة الان ثم الخزر. و هذا البحر یسمی بحر السکون لأنه لم یتصل بالبحر المحیط، و یسمی باسم کل بقعة حاذاها. أما باقی البحیرات کطبریة وغیرها فمعروفة.»
مفاهیم جغرافیایی نقشه
در بالای سمت چپ خط استوا (نیمه جنوبی نقشه)، سرزمین‌های قاره آفریقا وجود دارد که نزد مسلمانان سده‌های میانه، بخش‌هایی از آن مانند «بلاد الزنوج» (سرزمین زنگیان) شناخته شده بود، اما مساحت گسترده‌ای از آن نیز «غیر مسلوک» (غیر قابل دسترستی) بوده است. در میان این بخش، کوه‌هایی نظیر «جبل الذهب»، «جبل الحیاة» و … و در طرفین آن سرچشمه‌های رود نیل به چشم می‌خورد. البته سرچشمه‌های رود نیل مشابه تعدادی از دیگر نقشه‌های جهان‌نمای اسلامی ترسیم شده است. در پایین سمت راست خط استوا، «بحر الظلمة» یا دریای ظلمات ترسیم شده که منطبق با اقیانوس هند است.
در غرب نقشه، در پایین خط استوا، مناطق شمال آفریقا و دریای مدیترانه قرار دارد. در میان مدیترانه جزایر متعددی به چشم می‌خورد که در میان آنها دو جزیره قبرس و اقیرطش برجسته است. در پایین (شمال) مدیترانه، اروپای امروزی قرار دارد که در بخش غربی آن نام اندلس و برخی شهرهای آن از جمله قرطبه و غرناطه برروی نقشه ثبت شده و در مرکز آن نیز به وضوح عبارت افرنسه (فرانسه) قابل رؤیت است. در شمال اروپا، دریای وسیعی ترسیم شده که چندین جزیره با رنگ قرمز در میان آن به چشم می‌خورد.
در بخش شرقی اروپا دریای سیاه با سه جزیره بزرگ در میان آن به چشم می‌خورد. در محل شبه جزیره آناتولی عبارت روم و در شرق آن نیز عبارت ارمینیه (ارمنستان) ثبت شده است. در شرق آناتولی، دریای خزر با چهار جزیره در میان آن (همانگونه که در توضیحات حاشیه نقشه نیز اشاره شده) وجود دارد. در شمال این دریا، مناطقی چون باب‌الابواب، صقالبه و بلغار به چشم می‌خورد. در موقعیت جنوب شرقی دریای خزر نیز دریاچه خوارزم رسم شده است.
در ناحیه شرقی دریای مدیترانه، تعدادی از شهرهای منطقه شام و عراق از جمله حلب، دمشق، قدس، غزه و بغداد ثبت شده است. اما نشانی از دو رود دجله و فرات ـ به‌رغم اهمیت آن در نقشه‌ها و منابع جغرافیایی دوران اسلامی ـ نمی‌توان یافت. البته شاید بتوان فضای سیاه رنگی را که به صورت یک دریاچه هلالی شکل ترسیم شده، نمادی برای دو رود دجله و فرات تصوّر كرد.
در شمال این قسمت، شبه جزیره عربستان به صورت یک شبه جزیره مشخص شده و نام شهرها و مناطق مهم آن از جمله مدینه، جده، یمن، زبید، صنعا، عدن، و نیز بصره و عمان واضح است. در طرفین شبه جزیره عربستان، بحر قلزم (دریای سرخ) و خلیج فارس به صورت فرورفتگی‌های اقیانوس هند ترسیم شده؛ و در جنوب شبه جزیره نیز اقیانوس هند قرار دارد. در این ناحیه از اقیانوس هند چند جزیره بزرگ از جمله جزیره سقطرا ترسیم شده است.
در شمال اقیانوس هند و تقریباً در مرکز نقشه، اسامی مناطقی از جمله عراق عجم، کرمان، مکران، هند، سند و سواحل هند ثبت گردیده است. با توجه به رسم نصف‌النهار مبدأ در این قسمت، شاید بتوان چنین نتیجه‌گیری کرد که رسّام نقشه، دارای تفکر ایران‌مرکزی بوده است. قندهار، کابل، ترکستان و کاشغر نیز از دیگر اسامی قابل رؤیت در قسمت پايين (شرق) این قسمت است.
در نیمه شرقی ربع مسکون، علاوه بر مناطقی مانند تتار (تاتار) و صین و ماصین (چین و ماچین)، اسامی و جزئیات فراوان دیگری به چشم می‌خورد که در کمتر نقشه‌های جهان‌نمای اسلامی ثبت شده است. در واقع مساحتی که این بخش از نقشه به خود اختصاص داده، فراتر از بیشتر نقشه‌های جهان‌نمای شناخته شده و به جای مانده از جغرافیدانان مهم دوره اسلامی است.
در جنوب این قسمت، نزدیک سواحل چین و هند و در سمت راست خط استوا، چندین جزیره بزرگ نظیر سیلان، جالوه، خالوس و جزیره یاقوت واقع است. در بالای خط استوا نیز جزایر متعدد بزرگ دیگری در میان اقیانوس ترسیم شده که از این میان، جزیره قمر پهناورترین آنها و مساحت قابل توجهی از این اقیانوس را فراگرفته است.
نقشه فوق حاوی برخی جزئیات منحصر به‌فرد دیگری است که از این نظر با بیشتر نقشه‌های شناخته شده اسلامی اختلاف دارد. از جمله آنکه در سمت راست نقشه، در ناحیه تقریبی قطب شمال، کوه قاف ترسیم شده است که به تصوّر پیشینیان، دورتادور کره زمین را ـ در پس دریای محیط ـ فرا می‌گرفت. در پايين (شرق) این قسمت، سرزمین یأجوج و مأجوج مساحت قابل توجهی را به خود اختصاص داده و با نوار قرمز رنگی به شکل چهار ضلعی نامنظم، از محیط اطراف خود جدا شده است. این نوار قرمز رنگ ظاهراً نمادی از سد یأجوج و مأجوج است و در گوشه جنوبي آن عبارت «باب السدّ» (= دروازه سد) کتابت شده است. بالاتر از دروازه نیز شکل قرمز رنگ دیگری وجود دارد که در کنار آن عبارت «صنم الخطا» به چشم می‌خورد.
امید است اساتید و متخصصان حوزه جغرافیای اسلامی، با مطالعات و تحقیقات خود درباره نقشه فوق و یا با یافتن نمونه‌های مشابه دیگر آن، به نتیجه‌گیری دقیق‌تری درباره این نقشه دست یابند و آگاهی‌های بیشتری را از زمان و مکان ترسیم آن به دست آورند.
[1]. این اثر به صورت چاپ نسخه‌برگردان نسخه خطي کهن موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی، با مقدمه یوسف بیگ‌باباپور، در سال 1390 از سوی مجمع ذخائر اسلامی قم منتشر شده است.
منبع :
جستارهايي در ميراث اسلامي (مجموعه مقالات، يادداشت‌ها، اسناد و متون)
دفتر اول
به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور
