دکترهوشنگ سرور (استادیار گروه جغرافیای دانشگاه مراغه)
محمد رضا نعمتی (کارشناس ارشد جغرافیای سیاسی)
رسول ایرانی اصل (کارشناس ارشد تاریخ)
چکیده
بدون شک نقش بلا منازع حکومت‌ها از گذشته‌های دور تا به امروز در ایجاد دگرگونی‌ها و تغییر و تحولات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی، در مکان‌های جغرافیایی غیر قابل انکار است. هرچند حکومتهای گسترده و ملی در ایجاد تغییرات در مکان‌های جغرافیایی نقش پر رنگ‌تری دارند، اما در این میان نباید نقش حکومتهای محلی و ناحیه‌ای را در ایجاد و پیدایش تحولات تاریخی از یاد برد. این نوع حکومت‌ها هرچند از نظر بعد فضای سرزمینی در سطح کوچک قرار می‌گیرند؛ اما به نوبه‌ی خود می‌توانند زمینه‌ساز تحولات بزرگ در سطح کلان و ملی باشند. یکی از دولت‌هایی که به رغم عمر کوتاه خود توانست تأثیرات زیادی بر اعتقادات و باورهای دینی مردم برجای‌گذارد، حکومت قره قویونلوها بود؛ این حکومت محلی که در سرزمین آذربایجان قرار گرفت، در تاریخ تشیع ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و نقطه‌ی مثبتی تلقی می‌شود. این حکومت نسبتاَ کوتاه توانست، زمینه‌ی ظهور و باروری مذهب تشیع را به منزله‌ی مذهب رسمی حکومت صفویه در جغرافیای سرزمینی کشور ایران فراهم سازد. این مقاله به منظور بررسی نقش حکومتهای محلی با تاکید بر حکومت قره‌قویونلوها در تکوین و گسترش مذهب شیعه در جغرافیای سرزمینی ایران در پنج قسمت تدوین گردیده است. در قسمت اول و دوم به بررسی تبارشناسی قوم قره‌قویونلو و شخصیت‌های مهم تأثیرگذار در پیدایش این حکومت می‌پردازد. در قسمت سوم مروری بر پیشینه تاریخی نهضت‌های مهم تأثیرگذار در توسعه مذهب شیعه در ایران و منطقه آذربایجان شده است. در قسمت چهارم از نقش حکومت محلی قره‌قویونلوها و مجموعه اقداماتی که این حکومت در تکامل و گسترش سرزمینی مذهب شیعه در آذربایجان و ایران انجام داده‌اند، مباحثی را مطرح کرده و در قسمت پنجم جمع‌بندی و نتیجه‌گیری انجام شده است.
واژگان کلیدی: حکومت محلی، تشیع، آذربایجان، قره قویونلوها.
مقدّمه
سرزمین آذربایجان به لحاظ موقعیت خاص جغرافیای سیاسی و ژئوپلیتیکی ،از ازمنه های دور تا به امروز،کانون تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی بوده است.موقعیت گذرگاهی و سوق الجیشی این منطقه که آن را همانند پلی میان جهان شرق و غرب در آورده است، آذربایجان را به صحنه ی کشمکشها و حوادث متعدد تاریخی تبدیل کرده است.بررسی این تحولات و تامل در تاریخ پر فراز و نشیب آن، به سبب تأثیراتی که در مجموعه ی سرزمین ایران داشته است ، از اهمیت بالایی برخوردار است.
با ضعف دولت تیموریان در ناحیۀ شمال غربی و غرب ایران، حکومت منطقهای و محلی مقتدری به دست ترکمانان پدید آمدکه در دو مقطع زمانی در غرب ایران فرمان روایی کردند.اینان به ترکمانان قره قویونلو و آق قویونلو معروف بودند. قره قویونلوها که بین سالهای (810 الی873) هجری قمری در آذربایجان و نواحی غرب ایران حکومت می کردند، در تاریخ تشیع ایران نقطه ی مثبتی تلقی می شوند.
آنچه که در این مقاله به بررسی آن پرداخته شده است تبیین نقش دولت قره قویونلوها در بسط و توسعه ی مذهب تشیع در آذربایجان است ،که زمینه را برای ظهور دولت شیعی صفویه در ایران فراهم ساخت.
الف:پیدایش و قلمرو حکومت قره قویونلوها
قره قویونلو نام اتحادیه ای از قبایل ترکمان است که از حدود 777 تا 873 ق در بخشی از آناتولی شرقی فرمانروایی داشتند. نام آنان برای اولین بار در تاریخ در دوره ی صفویه مطرح گردید. امیر نشین آنان از شمال به ارزروم و از جنوب به موصل و شهر ارجیش(واقع در کنار دریاچه ی وان) وارومیه محدود بوده است. این اتحادیه با تسلط بر آذربایجان ،عراق،آران وبخش گسترده ای از دیگر نقاط ایران نظیر کرمان فارس خوزستان موفق شد، دولتی نیرومند در قرن نهم ه.ق تاسیس نماید.با روی کار آمدن این قبیله به حکومت بقایای مغولان در ایران ،عراق و آران پایان داده شد.( سازمان نقشه برداری، 1378، ص108)
مولف کتاب بهجه التواریخ به نقل از جهانشاه ،این طایفه را از اولاد «دنیزخان » به شمار میآورد. تاریخ مدون این قبیله ،با بیرام خواجه (بایرام خوجا) آغاز می شود. بیرام خواجه ابتدا به سلطان اویس جلایر پیوست؛ اما پس از درگذشت او در سال 776ق سر از فرمان جانشینان وی برتافت وشهرهای موصل ، ارجیش،سنجار ، خوی و نخجوان را به تصرف خویش در آورد. وی با تشکیل امیر نشینی در منطقۀ بین ارزروم و موصل موفق شد قره قویونلوها را وارد صحنۀسیاسی نماید.(همان،ص108)
ب: حکمرانان و امرای قره قویونلو
همان گونه که در بالا اشاره شد،بیرام خواجه بنیان گذار و مؤسس اتحادیه ی قره قویونلوهاست. پس از در گذشت او پسرش قره محمد ریاست این اتحادیه را برعهده گرفت. پس از کشته شدن قره محمد به سال 790 ه.ق قره یوسف به امارت رسید.
قره یوسف شهر تبریز را که در دست سلطان احمد جلایر بود، به تصرف در آورد و قسمت اعظم متصرفات جلایریان را به قلمرو خود منظم ساخت. قره یوسف موسس و بانی واقعی دولت قره قویونلوها ست؛و در عین حال درخشان ترین چهرۀ این دولت به شمار می آید؛ به طوری که از او به عنوان حکمرانی عادل و شجاع و جوانمرد یاد کرده اند.
پس از قره یوسف ،دو تن از پسرانش به نامهای اسکندر و جهانشاه به قدرت رسیدند.جهانشاه پس از مرگ برادر حکمران بلا رقیب و بلا منازع قلمرو قره قویونلوها گردید.در زمان جهانشاه دولت قره قویونلو به اوج قدرت خود رسید وقلمرو حکومت قره قویونلوها توسعه یافت و جهانشاه با فتوحاتی که انجام داد از فرمانروایی محلی آذربایجان به پادشاهی قسمت اعظم ایران رسید. حکومت قره قویونلو در این دوره درخشان ترین دورۀ خود را داشته است. البته همزمان با این فتوحات با دشمن خانوادگی و دیرین خود آق قویونلوها کشمکش داشت، چندی بعد جهت سرکوب آق قویونلوها به سمت آنها حرکت کرد. جهانشاه در نبردی با اوزون حسن در منطقه ی سنجیق در آناتولی شکست خورد و به دست یکی از سپاهیان اوزون حسن کشته شد. (حسن زاده، 1379، ص142) و سر او را به سلطان عثمانی فرستاد.
پس از مرگ جهانشاه هرج و مرج زیادی بین قره قویونلوها به وجود آمد. در این گیر و دار حسنعلی آخرین حکمران قره قویونلوها ،که فردی ناقص العقل و خونریز و بی تدبیر بود به حکومت رسید. او پس از شکست از اوزون حسن در سال 873ق. به قتل رسید و بامرگ او حکومت قره قویونلوها نیز بر افتاد. (سازمان نقشه برداری،1378، ص 108) و بدین سان پرونده ی سیاسی آنان پس از نزدیک به یک قرن حکومت بسته شد و حکومت به دست رقیب آنان آق قویونلوها افتاد.
