حسن باستانی راد
چکیده: پایتخت رکن اساسی در امور اقتصادی، سیاسی، اداری، و حتی فرهنگی و اجتماعی در تاریخ ایران بوده و عوامل گوناگون ساختار و نظام اداری پایتخت را شکل می داده است. در کنار ویژگی های جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، ژئوپلیتیکی و اداری کشور، شهرها نیز بنا به دلایل گوناگونی برای دوره ای کوتاه یا بلند، مقام پایتختی خود را به تجربه می گذاشتند، اما حکومت ها نیز تحت تأثیر عواملی چند در انتخاب، توسعه و ساخت و ساز پایتخت ها و البته در مقیاس ها و ویژگی های گوناگون نقش مهمی داشتند. سلجوقیان به تعبیری قلمرو جغرافیایی ایرانشهر (ایران زمین) را در دوره ی اسلامی به خطوط دوره ی باستانی آن نزدیک کردند؛ قلمرو وسیع مانند دوره ی هخامنشیان، لزوم تمرکز قدرت در پایتختی بزرگ به عنوان مرکز اصلی حکومت و پایتخت های توأمان دیگر را به سان مراکز کوچک قدرت در پی داشت. نیشابور، ری، اصفهان، مرو، قونیه، کرمان، همدان، یزد و شیراز در کنار چندین شهر دیگر مرکز حکومت و اقتدار سلجوقیان بزرگ، سلاجقه ی آناتولی، قاوردیان (سلاجقه ی کرمان) و اتابکان بودند. نظام اداری دوره سلجوقیان مُبدع و ادامه دهنده ی شیوه هایی در اداره ی این مراکز قدرت بودند. آنان هم با بهره گیری از سنت ها و نظام پایتختی در ایران که میراث باستانی آن از طریق حکومت هایی چون آل بویه به سلجوقیان رسیده بود و هم با روش توزیع قدرت در پایتخت ها، توأمان با اقتدار پایتخت بزرگ و باشکوهی چون اصفهان، نظام پایتختی خود را سامان دادند.
این مقاله بر آن است تا نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقی را با تأکید بر پایتخت های چندگانه ی سلاجقه ی کرمان مورد بررسی قرار دهد تا عوامل و الگوهای انتخاب، توسعه ی کالبدی و رشد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اداری ـ سیاسی و اهمیت و جایگاه شهرها را در آن دوره از منظر نظام پایتختی تحلیل کند.
مطالعات تاریخ فرهنگی سال سوم زمستان 1390 شماره 10
منبع: پرتال جامع علوم انسانی
