معرفي نسخة نفيس:
منافع الحَیَوان (طبائع الحَیَوان و خواصها و منافع اعضائها)
تألیف: ابوسعید عبیدالله بن جبرئیل بن بختیشوع (متوفی پس از450 هـ.ق.)
(نسخۀ خطی کتابخانۀ ملی پاریس، ش2782، مکتوب 700 هـ.ق.)
یوسف بیگ‌باباپور
yosefbeigbabapour@yahoo.com
درآمد:
در تمدن اسلامی کتبی که به بحث در منافع جانوران و خواص نباتات و اشیا و بیان صناعات معمول زمان و علوم تجربی و فنون عملی اختصاص داشته و در حکم دائره المعارف امروزه بوده، متعدد است. البته برخی از این آثار به صورت تخصصی به یک موضوع پرداخته‌اند و برخی توأمان همه این خصوصیات را در ضمن خود دارد.
در رجوع به فهارس کتب و معاجم رجال معلوم می‌شود که منافع الحیوان نام کتب مختلف متعدده مؤلفین مختلف است؛ از جمله در طبقات الاطباء ابن ابی اصیبعه (1/121) در شرح احوال عیسی بن حکم الدمشقی، متوفی بعد از سنۀ 225 هـ.ق. کتابی به همین نام منافع الحیوان در جزء مؤلفات او شمرده است، و حاجی خلیفه در کشف‌الظنون در تحت همین عنوان کتابی به همین نام ولی بدون ذکر مؤلف، و بدون هیچ شرح و توضیح ذکر کرده است.
یکی از آثار ارزنده‌ای که از تمدن درخشان اسلامی، از قرن پنجم هجری سراغ داریم که اختصاصاً به خواص حیوانات پرداخته، کتاب عبیدالله بن جبرئیل است. اسم و کنیۀ کامل این طبیب ایرانی‌الاصل «ابوسعید عبیدالله بن جبرئیل بن عبیدالله بن بختیشوع بن جبرئیل بن بختیشوع بن جورجیس بن جبرئیل بن بختیشوع» است که بنا به قول ابن ابی اصیبعه (1/148) در سال چهارصد و پنجاه و اندی وفات یافته است. از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، جز آن که در میافارقین می‌زیست و با ابن بُطلان دوستی داشت.
آنچه ابن ابی اصیبعه از آثار به جا مانده از این طبیب خاندان بختیشوع، عبیدالله بن جبرائیل، یاد کرده، به قرار زیر است:
– مناقب الاطباء: تألیف در 423 هـ.ق..
– التواصل الی حفظ التناسل: تألیف در 441 هـ.ق.
– مقاله فی الاختلاف بین الالبان: تألیف در 447 هـ.ق.
– الروضه الطبیه: [این کتاب توسط اسبات در 1927م. منتشر شده است].
– رساله الطهاره و وجوبها: در پاسخ به سؤال استاد ابوطاهر بن عبدالباقی.
– رساله فی بیان وجوب حرکه النفس.
– نوادر المسائل المقتضبه من علم الاوائل.
– تذکره الحاضر و زاد المسافر: خلاصۀ الروضه الطبیه.
– الخاص فی علم الخواص.
– طبایع الحیوان و خواصها و منافع اعضائها.(ابن ابی اصیبعه 2/78)
البته سه کتاب دیگر نیز بروکلمان (1/636 و ذیل 1/885) دیده و بر این آثار افزوده است:
– العشق مرضاً.
– کتاب الخواص.
– تحریم دفن الاحیاء.
در سال 1388 شمسی کتابی فارسی با عنوان منافع الحیوان از قرن هفتم هجری تألیف عبدالهادی بن محمد بن محمود بن ابراهیم مراغی به کوشش محمد روشن از سوی بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار منتشر شد که ترجمه و برگردانی فارسی از اثر عبیدالله بن جبرائیل (اثر حاضر) است. علامة فقید محمد قزوینی در سال 1315 شمسی گزارشی از نسخه‌های خطی عربی و ترجمۀ فارسی مراغی اذعان فرموده بودند که خوشبختانه عین آن گزارش در مقدمه چاپ نسخه فارسی آمده است. یکی از متن‌های عربی که علامه قزوینی بدان اشاره فرموده و آن را مورد بررسی قرار داده، همین کتاب حاضر است که هم اکنون به صورت چاپ عکسی تقدیم مخاطبان عزیز می‌گردد.
علامۀ قزوینی از نسخۀ مشابه نسخۀ حاضر در کتابخانۀ موزۀ بریتانیا در لندن به شمارۀ or.2784 خبر داده که ظاهراً ساختار آن کمی متفاوت از نسخۀ ماست؛ امّا هر دو کتاب از عبیدالله بن جبرئیل دانسته شده است.
امّا نسخۀ حاضر، در فهرست نسخ عربی کتابخانۀ ملی پاریس از دوسلان (ص501) به نسخۀ نفیسی از سال 700 هـ.ق. اشاره رفته که اشکال زیبایی در نشان دادن حیوانات مورد بحث دارد. این اثر با عنوان مشهور منافع الحیوان در منابع مختلف شناسانده شده است. شمارۀ نسخه در آن کتابخانه Arabe 2782 می‌باشد. در دیباچۀ کتاب مؤلف به صورت «عبدالله بن جبرئیل بن بختیشوع» ضبط شده، امّا بی‌گمان «عبدالله»، تصحیف «عبیدالله» است.
همین نسخه را علامه قزوینی به دقت مطالعه نموده و اذعان داشته‌اند که این نسخه در 116 صفحه و همچون نسخۀ فارسی مراغی مصور است و برای هر حیوانی که عنوان نموده، بلااستثنا تصویری رسم کرده؛ و خط آن نسخ خوش، و به استثنای ورق اوّل و بعضی اوراق متفرقۀ دیگر در تضاعیف نسخه که به خط الحاقی و جدید است، مابقی اوراق نسخه و تصاویر آن همه نسبتاً قدیمی، و مورّخ 7 ربیع‌الثانی سنۀ 700 هجری.
در پشت صفحۀ غلاف به خط جلی مرقوم است: «کتاب منافع الحیوان لابن بختیشوع مصوّر». و سپس در صفحۀ اوّل کتاب که چنان‌که گفتیم به خط الحاقی است، خطبۀ کتاب مسطور است.
و عبارت آخر کتاب به خط همان کاتب اصلی است: «و هذا مختار ما ذکر فی کتاب الحیوان… و هو مختار من کتاب الخواص مجرّب المنافع…» که از این عبارت چنین بر می‌آید که نسخۀ حاضر اختصاری از اصل منافع الحیوان ابن بختیشوع بوده باشد. به علاوه وضع خود نسخه و صغر حجم آن و قلّت عدد اوراق آن همه بر همین فقره است؛ و از این‌ها گذشته، درود و سلام بر حضرت رسول در عبارت دیباچۀ نسخه.
دیباچه خود قرینۀ صریحه‌ای است که در اصل نسخۀ حاضر از خود ابن بختیشوع نیست، که همۀ این خاندان از جد اعلی تا همین عبیدالله عیسوی بوده‌اند.
در نتیجه می‌توان به جرأت گفت که تحریر و تلخیص حاضر از کتاب اصلی عبیدالله توسط یکی از دانشمندان و مؤلفین قبل از سنۀ 700 هـ.ق. صورت گرفته است. امّا متأسفانه کتاب عمدۀ عبیدالله به دست ما نرسیده یا دست کم هنوز معرفی نشده است. نسخة حاضر توسط نگارندة اين سطور به صورت فاكسميله رنگي در قم نشر مجمع ذخائر اسلامي اخيراً منتشر شده است.
