چکیده:
Xavier, P. Hieronymo, Historia Christi Persice Conscripta, simulque multis modis contaminata; Historia S. Petri Persice Conscripta, simulque multis modis contaminata; Rudimenta Linguae Persica, by Ludovicus De Dieu, Hieronymus Xavier and Iac. Tawusi, Lugduni Batavorum [Leiden]: Ex officina Elseviriana [Elzevier], 1639. [24] 636 p.; [4] 144 p.; [8] 95p.
داستان مسیح اما آلوده به فارسی، داستان سَن پی‌یر اما آلوده به فارسی، عنصرهای زبان فارسی، اثر لودویکس دو دی‌یو، ژیرونیموس خاویه (زیرونیمو شویر)، مترجم عبدالستار بن ابوالقاسم لاهوری، مترجم [یعقوب بن یوسف] طاووسی، لیدن، الزویر، 1639. [24] 636ص؛ [4] 144ص؛ [8] 95ص.
این کتاب به عنوان اولین کتابی است که به زبان فارسی در دنیا چاپ شد و به دو زبان لاتین و فارسی نگارش یافته است که در این مقاله به معرفی و اهمیت آن می پردازیم.
درآمد:
این کتاب در واقع، سه کتاب است : داستان مسیح دارای 636 ص متن و 24 صفحه پیش درامد که 7 صفحه نخست، وقف نامه لودویکس دو دی‌یو است و 11 صفحه بعد «مقدمه برای خوانندگان» است که نویسنده آن مشخص نیست و دو صفحه افتادگی های متن که باید بدان افزود و در آخرین صفحه پیش درامد، دانیل خینسی/ Daniel Heinsivs از نویسنده کتاب لودویکس دو دی‌یو را ستوده است؛ داستان سن پیدرو و عنصرهای زبان فارسی. دو کتاب نخست شرح زندگی حضرت مسیح و سن پی‌یر است و کتاب سوم که بیشتر کتابی آموزشی به نظر می رسد عنصرهای زبان فارسی است که ژیرونیموس خاویه (1617-1549)
از صفحه 108 کتاب دوم (داستان سن پیدرو) تا پایان کتاب سوم (عنصرهای زبان فارسی) متن کتاب تنها به زبان لاتین نوشته شده و از صفحه 87 کتاب سوم تا پایان کتاب، متنی به فارسی مشکول (فصل اول و دوم سفر پیدایش) ترجمه یعقوب طاووسی ، احتمالا برای آموزش قرائت فارسی، آمده است.
نام دو کتاب نخست، داستان مسیح و داستان سن پیدرو است و عبارت «اما آلوده» ظاهرا پس از ترجمه بدان افزوده شده و توضیح آن در دو صفحه جداگانه (ص 2 به زبان لاتین و ص 3 به زبان فارسی) آمده است و نشان‌دهنده آن است که ناشر کتاب به تبعیت از مترجم، عبارت simulque multis modis contaminata را به نام لاتین کتاب افزوده و توضیحات او را عینا در صفحه 2 به لاتین ترجمه کرده است. مترجم، عبدالستار لاهوری[1]، دلیل آن را در آغاز کتاب داستان مسیح، پیش از ورود به داستان، در صفحه 3 چنین ذکر میشود[2]:
«راهنمونی و هدایت صاحب ترجمه برای خوانندگان
ای عزیزان و محبوبان من این داستان مسیح را پادری زیرونیمو شویر بپاکیزکی ننوشت زیرا که از حدود کتب انجیل برآمده بسیار جیزها بیکانه افزود انکه یا نا یقین اند یا دروغ اند یا ببزرکواری خدا و به اخلاص دین انجیل مقدس مخالفت مینمایند بلکه همان جیزها را انکه از کتابهای انجیل مقدس آورده است آنطور پلید ساخت که پاکیزکی وافر و تمیت خود را تلف کردند بنابرین در اعلی هر روی کاغذ این داستانرا آلوده خواندیم تا هیچکس از راه برده نشود پس خوانندکان را خوب تمیز کردن باید که از اینها چه چیزها را قبول خواهند کرد یعنی هر چه بکتب انجیل مقدس موافقت میدارد اینرا یاد بکنید و در حفظ خدا بشوید*»[3]
و در صفحه 3 کتاب داستان سَن پی‌یر نیز دلایل اضافه کردن عبارت « اما آلوده» به عنوان کتاب را چنین بیان می دارد:
هدایت صاحب ترجمه برای خوانندگان
ای دوستان من آنچه پند کردم بر سبب داستان مسیح همان اکنون پند میکنم بر سبب این داستان سن بیدرو یعنی که صاحبش قنوع نداشت که از حوادث مقدس حواریان بیارد آنچه در سن بیدرو آنجا نوشته شد لیکن فراوان نقلها آورد آنانچه براستی موافقت ندارند و از کاتبان ناسزاوار اعتقاد کرفته شدند مقصود او آنست که وانماید آنکه سن بیدرو بر همه حواریان سرداری یافت و در شهر رومه خلافت حضرت عیسی کرد یا از کتب انجیل یا از رسالات حواریان کواهی و اثبات نیابد و همان سن بیدرو هرکز آنرا بخود خاص نکرد و هر اینه اینست آنچه ما را باعث شد تا در اعلی هر روی کاغذ این داستانرا آلوده کفتیم بنابرین بانطور این داستانرا بخوانید که شما را صاحبش بازی ندهد چراکه هر چه او چون کتب انجیل میخواند و چون کتاب احوال رسولان که آنرا خجسته لوقا نوشت این همه البته یقین و راستست اما همه سایر یا ناسره یا دروغ یا از ناپایدار ایمان است و در حفظ خدا باشید.»
جان ای. ب. جانجنیل، متخصص تاریخ مسیحیت، در یکی از کتابهای خود (عیسی مسیح در تاریخ جهان، فرانکفورت، 2009) کتابی منشر نموده که ضمن توضیحات آن در صفحه 169 این نقطه نظر عبدالستار لاهوری را تایید می‌کند:
«ژیرونیموس خاویه خواهرزاده فرانسیس خاویه داستان مسیح را برای اکبر شاه تالیف کرد. و بر اساس تحلیل آلبرت شوایتزر، ژیرونیموس در تالیف این کتاب، یادداشتهایی از اسفار مشکوک (اپوکریفا)[4] را جمع آوری کرد و بخش‌هایی از انجیل را حذف کرد تنها بدان جهت که تصویری شکوهمند از عیسی مسیح ارائه دهد.[5]»
عبدالستار به دستور اکبرشاه به آموختن زبانهای خارجی مشغول گردید. زبان لاتین را از نویسنده کتاب داستان مسیح «پادری زیرونمو شویر که سرآمد دانایان فرنگ زمین است» آموخت. با توجه به کتابهایی که از عبدالستار لاهوری به جای مانده است (سمره الفلاسفه یا احوال فرنگستان (1012ق)، ترجمه داستان مسیح (1011ق)، ترجمه احوال حواریان یا حواریان دوازده گانه (1014ق) مجالس جهانگیری (1020ق)، گزیده ظفرنامه) می توان او را در زمانه خود دانشمندی دانست که به حوزه های مختلفی مانند تاریخ، تاریخ ادیان، کلام اسلامی و مسیحیت، معانی بیان و زبان لاتین[6] اشراف داشته است. درباره زباندانی او در در مجلس چهاردهم از مجالس جهانگیری، ص 34 چنین آمده: «عبدالستار در محفل مقدس احوال حضرت عیسی – که از انجیل و دیگر کتب نصارا در این دولت به اتفاق پادریان به فارسی ترجمه کرده است» و در ص 31 ترجمه شفاهی :«… فرمودند عبدالستار حاضر است [ … ] پیش آمدم و نخست مطلب دانای فرنگی به طوری که او می خواست به عرض اقدس رسانیده عرضه داشتم چه او را از کم دانشی در فارسی، زبان کوتاهی می کرد.»
ظاهرا او در مجالس شبانه دربار نورالدین جهانگیر شرکت می کرده است: مجالس جهانگیری شرح برخی از این شب نشینی هاست (از 24 رجب 1017 تا 19 رمضان 1020 قمری) به رشته تحریر در آورده است.
شب یکشنبه، پهری از شب گذشته کمترین مریدان را طلب شد. در ساعت، سر به سجده شکر فرود آورده متوجه درگاه سلاطین پناه شدم. دیدم که پادشاه دین و دنیا بر تخت دولت و اقبال نشسته و از زمین تا آسمان بر فرق مبارک او نور تابان تتق بسته. فوج فوج از نویینان عالی مکان و امیران رفیع الشان که هر کدام را بر والیان ولایت ها فرمان است گرد بر گرد تخت دست بر سینه استاده اند. دانایان عقلی و نقلی هر کیش و مذهب محمدیان و عیسویان و برهمنان هند و حکیمان دقیقه شناس الهی و طبیعی و ریاضی و هندسی هریک به پایه حالت و رتبت خویش در برابر . از میان چندی از علمای ملل و نحل مثل قاضی عسکر و سید احمد قادری میر عدل و مولانا تقیای ششتری و مولانا روزبه شیرازی و پادری زیرونموشویر که سرآمد دانایان فرنگ زمین است از جرگه ملازمان پیش آمده در نظر اقدس سرگرم مناظره شد.
بی تردید این زیرونموشویر همان ژیرونیموس خاویه نویسنده داستان مسیح است.
راوی مجالس جهانگیری همان مترجم داستان مسیح است:
در ترقیمه داستان مسیح، مولف و مترجم چنین معرفی شده است:
این نامه کرامی و دیباجه سعادت بنده پادری زیرونیمو شویر فرنکی از طایفه صحبت حضرت عیسی بحکم شاهنشاه دوران خدیو روشنجان دارای روزکار جلال الدین اکبر پادشاهان خلدالله ملکه و سلطانه از انجیل مقدس و دیکر کتب بیغمبران در دارالخلافه اکره فراهم آورذه مولانا عبدالسنارین [عبدالستار بن] قاسم لاهوری باتفاق این بنده در همان دارالخلافه اکره ترجمه کرد و در سنه هزار و شسصد [ششصد] و دو از ولادت حضرت ایشوع و چهل و هفت آلهی[7] از جلوس مقدس شاهنشاهی انجام یافت
تحریرن [در حاشیه: تحریر آن] فی تاریخ هشتم ماه رمضان المبارک در روز چهارشنبه سنه هزار بیست هفت، تم تم تم تم تم.
در جهانگیرنامه نیز از عبدالستار یاد شده است. مصححان مجالس جهانگیری (عارف نوشاهی، معین نظامی) در مقدمه کتاب (صفحه سی و دو) چنین آورده اند : «جهانگیر در جهانگیرنامه دو بار از عبدالستار یاد کرده است. نخست در ضمن وقایع نوروز دوازدهم از جلوس همایون / 1026 ق بسیار گذرا می گوید که در 16 شهریور ماه «به ملا عبدالستار هم فیل عنایت فرمودم» بار دوم ذکر او کمی مفصل تر آمده است. جهانگیر در ضمن هدایایی که مقربان دربار در «نوروز چهاردهم از جلوس همایون» / 1028 ق به او پیشکش داشته اند ، می گوید: «درین ولا عبدالستار مجموعه ای به خط خاص حضرت جنت آشیانی – انار الله برهانه – مشتمل بر بعضی از دعوات و مقدمه از علم تنجیم و دیگر امور غریبه که اکثری را آزموده و به حقیقت وارسیده ، در آن جریده سعادت ثبت فرموده اند به رسم پیشکش گذرانید. بعد از زیارت خط مبارک ایشان ذوقی و نشاطی در خود مشاهده نمودم که خود را کم به آن حال یاد دارم. به الغایت محظوظ گشتم. به خدا که هیچ تحفه نادر و جواهر گران بها پیش من به آن نمی رسد. به جلدوی این خدمت، منصب او از آنچه در متخیله او نگذشته بود افزوده هزار روپیه انعام فرمودم.»[8](عارف نوشاهی، معین نظامی)
نسخه های خطی ترجمه این کتاب به شماره ثبت 50756 تحت عنوان به نام مرآت القدس، عنوان دیگر داستان مسیح، در کتابخانه آستان‌قدس رضوی نگهداری میشود و به احتمال بسیار نسخه اصل باشد، زیرا نشان مالکیت اکبر شاه در آغاز آن دیده میشود. فهرست انتشار نیافته آستان قدس نسخه یاد شده را چنین توصیف می کند:
مرآت القدس؛ عنوان دیگر داستان مسیح؛ مولفان: پادری ژیرولین مور شویر ؛ مترجم : عبدالستار بن ابوالقاسم لاهوری؛ خط نستعلیق، 16 سطری؛ نسخه کامل؛ آسیب دیده: جلد تیماج مشکی، مستعمل، از شیرازه جدا شده، وصالی شده؛ کاغذ: آهار مهره، نباتی-نخودی؛ جداول به سرخی و لاجورد؛ ظهر برگ اول یادداشت فرهاد میرزا بن ولیعهد؛ خریداری از امرالله صفری. شماره ثبت: 50756.
آغاز: الله اکبر بسم الاب و الابن …
انجام: …کم کوی و خوش روی در آدمی زادکان.
خاندان الزویر/ Elzevier/ Elzevir (تلفظ هلندی: اِلسِفیر) نام یک خانواده معروف هلندی است که طی قرن هفدهم در چاپخانه های حروف سربی خود (در لیدن و آمستردام) کتابهای مختلفی چاپ کرده اند[9]. بنیانگذار این خاندان لودیک الزویر که در شهر لیدن زندگی می‌کرد، از ۱۵۸۰ بدین حرفه مشغول بود. انتشارات کنونی الزویر (تاسیس شده در 1880) که یکی از بزرگترین ناشران مطبوعات پزشکی و علمی جهان است و در هلند، آمستردام (شعبه مرکزی) و دیگر کشورها (مانند آمریکا، انگلستان و غیره) به چاپ کتابها و مقاله های علمی می پردازد، نام خود را از این خاندان گرفته است.
صفحات فارسی و لاتین روبروی یکدیگر قرار دارند. هر صفحه دارای یک جدول بزرگ است. داخل این جدول بزرگ، یک جدول افقی در بالا (مکان نوشتن عنوان کتاب و شماره صفحه) ، یک جدول عمودی سمتِ بیرونِ کتاب رسم شده است (در متن فارسی: سمت راست، در متن لاتین: سمت چپ صفحه) که مکان نوشتن مندرجات است: در قالب کلمه، عبارت و حتی جمله. یک جدول افقی در پایین، در صفحه های فارسی رکابه ای شامل یک کلمه (گاه همراه با واو عطف) از آغاز صفحه بعد آمده است. رکابه لاتین اما در بیشتر موارد یک کلمه ناتمام گاه همراه یک نشانه نقطه گذاری و حداکثر هشت حرف از کلمه صفحه بعد را شامل میشود. با آنکه همه صفحات دارای صفحه شمار هستند و متن فارسی و لاتین جدای از یکدیگر و هر کدام در صفحات پشت و روی یک برگ آمده اند، بنابرین ذکر رکابه در صفحات فرد دلیلی ندارد، با این همه، تمامی صفحه ها چه زوج چه فرد رکابه دارند.
ذکر این نکته جالب توجه است که صفحه شمار لاتین در جدول پایین با حروف لاتینِ دارای ارزشِ عددی تکرار شده است:
حاشیه های این صفحات، سمت بیرون صفحه، دارای جدولی عمودی است، چه در برگهای فارسی و چه لاتین. در این جدول ها سرفصل مندرجات ذکر شده است. این سرفصلها گاه موضوع ، گاه عبارت و حتی جمله هستند، برای نمونه:
صفحه 15 : «نام پدر و مادر مریم»، «خرج مال ایشان»، «از خدا پسر می‌خواهند».
صفحه 16 : «رانده شد پدر مریم»، «خبر میدهد فرشته از دختر».
گاه نیز ذکر منبع میشود:
صفحه 92: «توریت کتاب ج فصل یب» .
صفحه 275: «متی فصل ی، لوقا فصل یب» .
حاشیه‌های صفحات فارسی، فاقد متن لاتین هستند اما در حاشیه صفحات لاتین، کلمات یا عبارات فارسی دیده میشود:
Sic vertimus, quia per tutum Orientem celeberrimanomina sunt توران pro Turcico, ایران pro Persico imperio.
برخی حاشیه‌ها مانند پانویس (صفحه 529) شماره گذاری شده اند:
1 Sic vertimus, quia per tutum Orientem celeberrimanomina…
2 Pro فهیم dedimus فهمیم،
3 Aetor .z. est undecim.
4 Ad verbe. quod hoc est.
5 ad verbum, & tale siet.
- deest سلامتی in autogr.
لازم به ذکر است کتاب سوم (عنصرهای زبان فارسی) فاقد حاشیه نویسی است.
صفحه شمار کتاب داستان مسیح در صفحه‌های 178، 182، 212، 404، 407، 421 و 543 به ترتیب به اشتباه 174، 178، 112، 304، 307، 419، 143 ذکر شده، اما پیوستگی متن برقرار است.
نام فارسی کتاب در صفحه عنوان با رنگ شنگرفی، احتمالا با استفاده از کلیشه چوبی چاپ شده است.
پس از صفحه «راهنمونی و هدایت صاحب ترجمه برای خوانندگان» در صفحه 3، متن کتاب در صفحه 4 چنین آغاز میشود:
«بسم الاب و الابن و الروح القدس الاه واحدR
مرآت القدس که در آن گزارش می‌یابد داستان احوال عجیب حضرت ایشوع کریستس و بیان باره تعلیم اسمانی و معجزای بزرک قدر انR کفتار اندر خطاب زمین بوسR
چون آوازه عجایبات مسیح بلند کردید و در روی زمین پراکنده شد ابکر پادشاه ادیشه را از بختمندی آرزو جوشید که دیدار مبارک او دریابد پس ایلجی دانا فرستاد و پیغام داد که …
[1] لاهوری نزد کشیش زیروبنموشویر که تازه از فرنگ به دربار اکبر پیوسته بود در مدت شش ماه زبان فرنگی آموخت (ص سی و یک، مجالس جهانگیری). در مقدمه سمره الفلاسفه نیز می گوید که اکبر شاه به او دستور داد : «… زبان فرنگی آموزد و اسرار این ملت و احوال سلاطین این گروه و حکمای یونان زمین و لاتین از روی کتب ایشان به فارسی گزارش دهد.»
[2] یادآور شویم که در نقل قول از کتاب، رسم الخط، نقطه گذاری و کلیه علائم و نشانه‌های موجود در متن، بی هیچ تغییری نقل میشود.
[3] در متن فارسی کتاب، نشانه های مورد استفاده، مشابه نشانه های موجود در نسخه های خطی است (مانند سه نقطه، تکرار م، تم) و در متن لاتین کتاب، برخی علامت های نقطه گذاری که امروزه به کار می روند (مانند ویرگول و نقطه پایان جمله) دیده می شوند.
[4] اسفار مشکوک، کتاب هایِ قانونِ ثانوی مربوط به عهد عتیق و عهد جدید را «اپوکریفا» گویند، از آن رو مشکوک خوانده می شوند که نویسنده های نامعلومی دارند یا بطور کلی صحت آنها بعنوان کتاب های قابل اعتماد مورد تأیید همگانی نیست. این ۱۵ رساله به «عهد عتیق» افزوده شده‌است و در «عهد عتیق» عبری که امروزه نزد یهود معتبر است مندرج نیست. پروتستان‌ها نیز پس از بحث و جدل بسیار بر سر اعتبار یا عدم اعتبار آنها، سرانجام از ۱۸۲۷ میلادی آنها را از کتاب مقدس خود خارج کردند.
[5] Jan A. B. Jongeneel, Jesus Christ in World History: His Presence and Representation in Cyclical …, Peter Lang, Frankfurt, 2009, p. 169.
[6] در مقدمه کتاب مجالس جهانگیری (صفحه سی و یک)
[7] تاریخ الهی تاریخی است که جلال الدین محمد اکبر، پادشاه هند، در سال 992 ق . وضع کرد و مبدا آن را از جلوس خود (ربیع الاول 963) قرار داد.
[8] جهانگیر نامه ص 302-303.
[9] از دیگر کتابهای قدیمی این چاپخانه می توان از این کتابها نام برد:
- Traduction allemande du traité d’escrime de Salvator Fabris, Leyde, Isaac Elzevier, 1619.
- Les œuvres mathématiques de François Viète, Leyde, Bonaventure et Abraham Elzevier, 1646.
- Le Voyage du duc de Rohan par François Viète, Amsterdam, Louis Elzevier, 1646.
- Clovis ou la France chrétienne par Jean Desmarets de Saint-Sorlin, Leyde, les Elzevier, 1657.
- Histoire du Roy Henry le Grand par Hardouin de Péréfixe de Beaumont, Amsterdam, Louis et Daniel Elzevier, 1661.
- Le Vray et Parfait Guidon de la langue françoise par Nathanël Düez, Amsterdam, Daniel Elzevier, 1669.
- Le traité de jurisprudence de Lüder Schöne publié à Amsterdam par Abraham Elzevier en 1697.
