تجلی اسماء پیامبر (ص) در هنر اسلامی ، با تکیه بر آثار موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی

بسم الله الرحمن الرحیم

دکترمحمد صادق محفوظی

) Mohammadsadegh Mahfuzi(

میزان تحصیلات : دکترا ی فلسفه

سمت : رئیس و موسس مرکز دایره المعارف انسان شناسی ، موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی هنری دکتر محمد صادق محفوظی

عنوان : تجلی اسماء پیامبر (ص) در هنر اسلامی ، با تکیه بر آثار موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی

چکیده

بخش قابل توجهی از زیبایی هنر اسلامی ، متعلق به تزئینات کتیبه ای آن می باشد . کتیبه نویسی بر روی اشیاء هنری دوره ی اسلامی ، که در بیشتر موارد با ذکر نام شخصیت های خاص مذهبی همراه است ، از ارکان اصلی تزئینات ِ هنر اسلامی به شمار می رود . این تزئینات که پیوندی عمیق میان هنر و مذهب را نشان می دهند ، نشانگر نبوغ هنری و معنوی هنرمندان ِ مسلمان هستند . ذکر نام حضرت محمد(ص) بر روی آثار هنری دوره ی اسلامی که در بیشتر موارد، با عناصر شیعی همراه است ، از جمله مضامینی است که نشانگر ارادت مردمان سرزمینهای اسلامی، علی الخصوص ایران به پیامبر عظیم الشان اسلام می باشد . ذکر نام این حضرت در آثار هنری ، که در کنار اسماء پروردگار و امامان شیعه ،دعای پر فیض نادعلی و همچنین در حواشی شمایل نگاره های شیعی به کرات آورده شده است، علاوه بر دارا بودن ارزش معنوی ،دارای ارزش های زیبایی شناسانه و نیز نشانگر تداوم سبک های هنری در ادوار مختلف اسلامی می باشد. پژوهش حاضر سعی داردضمن بررسی ِ جایگاه پر رنگ ِ حضور اسماء پیامبر (ص) در آثار هنر اسلامی ِ موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی ، ارزش های زیبایی شناسانه ی آنها را مورد تحلیل و ارزیابی قرار دهد.

اهداف

بررسی جایگاه اسماء پیامبر (ص) در هنر اسلامی ، با تکیه بر آثار موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی.

معرفی ارزش های زیبایی شناسانه ی هنری در کنار تداوم سبک های هنر اسلامی در آثار موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی .

سوالات

آیا آثار موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی ، معرف تجلی اسماء پیامبر (ص ) هستند ؟

آثار هنری مورد پژوهش در موزه ، تا چه اندازه دارای ارزش های زیبایی شناسانه می باشند؟

واژگان کلیدی : اسماء پیامبر (ص) – هنر اسلامی –– زیبایی شناسی – موزه ی محفوظی .

مقدمه

اشتیاق به خوشنویسی در خصوص ذکر اسماء شخصیت های مذهبی بر روی آثار هنری در ادوار اسلامی ، نمایانگر دیدگاه ایمانی هنرمندان مسلمان می باشد . در واقع خط و کتابت یکی از والاترین و برجسته ترین اشکال هنر اسلامی به شمار می روند . هنروران ِ هنر اسلامی در ادوار مختلف سعی نموده اند نام شخصیت های خاص همچون پیامبر اعظم (ص) را در کنار سایر مضامین هنری و بر روی آثار مختلف نشان دهند . ذکر موارد مذکور علاوه بردر برداشتن جایگاه معنوی و ارزشهای زیباشناسانه ، سیر تحول و تداوم سبک های هنر اسلامی را در سرزمین ها و ادوار مختلف منعکس می نماید . حضور اسماء پیامبر (ص) با اشکالی بسیار زیبا در متنها و آثار هنری دوره ی اسلامی ، همواره بیانگر تاکید هنر اسلامی بر محتوای دین اسلام بوده و تلاش هنرمند را در القاء اندیشه های اسلامی در ذهن مخاطب ، آشکار می سازند. مخاطبین هنر اسلامی با رویت این اسامی و سبک زیبای منحصر به فرد شان درخصوص آثار هنری ، همواره آماده ی پذیرش اندیشه های والای دین اسلام بوده اند ، که در بستر زمان منجر به هدایت آنان شده است .همچنین طبع آزمایی این هنرمندان منجر به آفرینش آثاری ارزشمند در حیطه ی هنر اسلامی شد که امروزه هرکدام زینت بخش موزه های سراسر دنیا هستند .

آثار موجود در موزه ی نسخ خطی دکتر محمد صادق محفوظی که نشانگر تجلی اسماء حضرت محمد (ص) می باشند ، علاوه بر برقراری ارتباطی موثر میان فعالان حوزه ی دینی و صاحب نظران رشته های هنری ، می توانند منجر به ایجاد انگیزه برای پژوهشگران هنر اسلامی و خصوصا هنر شیعی به شمار آیند و نیز از جهتی منجر به تقویت تحقیقات بین رشته ای شوند .

در این موزه ، آثاری که نام حضرت محمد (ص) بر آن نقش بسته است ، شامل صفحاتی از نسخ خطی ، طومار ها ، اشیاء فلزی و …. می باشند ، که طبق معرفی موردی ، مورد ارزیابی و تحلیل قرار می گیرند . هنرمندان در این آثار تلاش نموده اند تا با ذکر اسماء حضرت محمد (ص) در کنار نام های پروردگار و امامان شیعه و نیز شمایل نگاره ها بر جایگاه ارزشمند آن حضرت در هنر اسلامی و خصوصا هنر شیعی تاکید نمایند . آنان همچنین توانستند با ایجاد هماهنگی و ارتباط میان نوشتار و شمایل نگاره ها و فضاهای خالی مهارت خود را به بهترین شکل به نمایش قرار دهند. پژوهش حاضر سعی دارد تجلی اسماء پیامبر (ص) و ارزشهای زیبا شناسانه آنها را که بیانگر تداوم سبک هنری شان در ادوار اسلامی می باشند از طریق آثاری منتخب مورد تحلیل وارزیابی قرار دهد . همچنین شیوه ی گرد آوری مطالب در این پژوهش ، به صورت اسنادی و کتابخانه ای بوده و تنظیم مطالب نیز به طریق توصیفی – تحلیلی صورت پذیرفته است .

نمود عناصر دینی و اسماء شخصیت های مذهبی بر آثار هنریِ ایرانی – اسلامی

بازتاب پیوند ناگسستنی دین اسلام و فرهنگ ایرانی ، در آثار برجای مانده از ادوار اسلامی کاملا آشکار است . هنرمندان ایرانی همواره تلاش نموده اند تا با ایجاد نماد ها و عناصری در خصوص شخصیت های خاص مذهبی دین اسلام ، ارادت و علاقه ی خود را به آنان اثبات نمایند، که در این خصوص آثاری در زمینه های نگارگری ، خوشنویسی ، معماری و …. شکل می یابند .

هنروران مسلمان با نشان دادن حضور شخصیت های خاص دینی ، در پی انتقال پیام های معنوی آن به مخاطبین بوده اند، و تلاش داشته اند تا مبانی فکری و عقیدتی رایج در عصر خود را از طریق دست آفریده های خویش به آنها انعکاس دهند. عناصر دینی موجود در آثار هنری ایرانی – اسلامی ، شامل؛ جلوه های آیات الهی ، اسماء پروردگار و پیامبر (ص) ، مضامین شیعی، احادیث قدسی ، شهادتین شیعی ، شمایلهای حضرت علی (ع) و حسنین (ع) معراج پیامبر (ص) و … می باشند ( تصاویر شماره ی 2و1 )، که همگی آنها برمحتوای دین مقدس اسلام تاکید دارند . آثار مذکور علاوه بر دربرداشتن جنبه های معنوی ، تاثیر تحولات اجتماعی جوامع بر هنرهای مختلف را آشکار می سازند، و به نوعی دارای ویژگی های زیبا شناسانه هستند.

تصویر شماره ی 1 (سمت راست ) : سنگ قبر از کاشی ، قرن ششم هجری قمری ، موزه ی ملی ایران ، ( شماره موزه 3899 ) ، دارای کتیبه های الله اکبر ، محمد ، لا اله الا الله ، محمد رسول الله و آیه ی 55 سوره ی المائد ه به خط کوفی . ( اقتباس از : ساریخانی ، 1392 : 68 ) .

تصویر شماره ی 2 (سمت چپ ) : دعا و ستایش، دوازده امام ، کوفی بنایی ، مسجد میر چخماق یزد ، تیموریان ، ( اقتباس از : محفوظی ، 1392 : 6 ) .

برخی صاحب نظران معتقدند، هنر ایرانی – اسلامی ادوار سلجوقی ،تیموری و صفویه در انتقال پیام های دینی

. (C.Eastman ,1933,p:22)( Gerabar,1968,pp:29-627 ) ومعنوی نقش چشمگیری داشته اند

آنان گرایش به تشیع را یکی از مهمترین عواملی معرفی نموده اند که توانسته بود عناصر معنوی را تا ادوار بعد یعنی قاجاریه ، در آثار هنری ایرانی – اسلامی منعکس نمایند. آنچه که بر این آثار آشکار است ، تاثیر مذهب حاکم جامعه به طور مستقیم و غیر قابل انکار بر هنر ایرانی – اسلامی می باشد .

.(Hillenbrand,1999,pp:110-86 ,Chelkowski,1389,p:98)

هنروران هنر اسلامی در خلق این گونه آثار از نقش مایه های درختان ، گلها ، گیاهان و اشکال مختلف هندسی بهره مند بوده اند ، که منجر به شکل گیری طرح های اسلیمی و فضایی معنوی گردید.

. . (Dimand,1936,p:3 ( حاج سید جوادی ، 1375، 245ومحمودی،1392: 9

در واقع هدف آنان با به کارگیری عناصر دینی ، تاکید بر این مساله بوده که هنر اسلامی زاییده ی تصور مشخصی از «جهان و انسان » و «انسان و خداوند » است و این تفکر بر این اساس تکیه دارد ، که خداوند «حقیقت» این هستی و جهان و عالم و آدم است و همه چیز از او آغاز می شود و با او پایان می گیرد ، و این نکته تفاوتی آشکار میان هنر های اسلامی و غیر اسلامی محسوب می شود .

نمود حضرت محمد (ص) در آثار هنری ایرانی – اسلامی

حضرت محمد ( ص) آخرین فرستاده پروردگار ، به عنوان آموزگار وحی و مربی برترین فرهنگ زیستن به جهانیان معرفی گردید . خداوند متعال در خصوص ایشان می فرماید «لقد کان لکم فی رسول الله اُسوه حسنه » ( احزاب /21 ) ،« مطمئنا برای شما در (رفتار و گفتار ) رسول خدا (ص) سرمشق نیکو ( و کاملی ) می باشد .» ( تبریزی ، 1382 : 27 و 26 ) . مقام و جایگاه عظیم و منحصر به فرد حضرت محمد (ص) در دین اسلام که در قرآن مجید نیز به آن اشاره شده است ، منجر به گرایش دوستداران آن حضرت و خصوصا هنروران مسلمان شد . و این عامل حضور پیامبر اسلام را به نوعی در اشکال مختلف هنر اسلامی به دنبال داشته است ( صداقت ، 1386 : 39 ) . (تصاویر شماره های 4و3 و طرح شماره ی 1)

ویژگی های حضرت محمد ( ص) ، نقش بسیار تاثیر گذاری در حضور ایشان در آثار هنر اسلامی داشته است ، از جمله ویژگی های اخلاقی حضرت رسول (ص) می توان به نرمخویی و مهربانی ، دلسوزی برای اهل ایمان ، آشنایی با درد مردم جامعه ، صبر و بردباری ، عبودیت ، عدالت خواهی ، راستی و امانت داری و قاطعیت و شهامت اشاره نمود ( شایسته فر ، 1380 : 68 ) . که نقش چشمگیری در هنر اسلامی و شکل گیری سبک های هنری در این دوران و همچنین تداوم آن در سرزمینهای اسلامی داشته است .

تصویر شماره ی 3 ( سمت راست) : سه پیاله از نور ، معراج نامه ی میر حیدر ، کتابخانه ی ملی پاریس . ( اقتباس از : تهرانی ، 1389 : 22 ) .

تصویر شماره ی 4 (سمت چپ ) : شمایل حضرت علی (ع) و حسنین (ع) ، و ابوذر و قنبربه همراه واقعه ی معراج پیامبر (ص) که ایشان را سوار بر بُراق نشان داده اند ، عمل استاد آقا مصطفی .( اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ) .

طرح شماره ی 1 : نقش مایه های اطراف گچبری ها دربقعه ی امامزاده اسماعیل (ع) در قم ، که حالتی قاب گونه به تزئینات داخل بقعه بخشیده است . در بین نقوش هندسی خط نگاره های بنایی تکرار متوالی کلمه ی (محمد ) را نشان می دهد ( اقتباس از : خزایی ، حسینی ، 1386 : 108 ) .

بررسی و مطالعه در خصوص عناصر نمادین حضرت محمد (ص) ، به نوعی بیانگر سیر تکامل ارائه ی آثار هنر ایرانی – اسلامی است ، که در چهارچوب مفاهیم درونی هنرمندان شکل گرفته است. واقعه ی معراج حضرت رسول (ص) نیز یکی از درخشان ترین موضوعات هنری در عرصه ی نگار گری است که حضور پیامبر اسلام را در هنر ایرانی – اسلامی منعکس می نماید( تصویر شماره ی 4 ) . هنرمندان معمولا در اینگونه آثار سعی داشته اند تا اثر را به صورت فرا زمینی نشان داده و در خلق آنان توفیقی عظیم را کسب نمایند . در واقع فضایی که توسط هنرمند شکل پذیرفته بیانگر درک نگار گر از ساختار ملکوتی معراج است که به بیان محتوایی آن کمک شایانی نموده است . به کارگیری نقوش گیاهی و تنوع رنگی دراینگونه آثار که به بهترین شکل خلق شده اند ، می توانند حکایت از تبحر یا استادی ِ هنر وران اسلامی داشته باشد ، که با حضورشان درمیان عامه ی مردم وپیوندشان با فرهنگ آنها ، منجر به شکل گیری عناصر مذهبی در آثار هنر اسلامی شده اند ( شایسته فر، 1387: 8 ) .

تجلی اسماء حضرت محمد ( ص ) در آثار هنری موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی

تجلی اسماء و القاب پیامبر (ص) در آثار هنری که به منزله ی دفاع ، تبلیغ و ترویج دین اسلام صورت می گرفت ، علاوه بر جایگاه معنوی دارای ارزشهای زیباشناختی نیز می باشند . گرایش وافر مردم سرزمین های اسلامی به دین اسلام منجر به شکوفا شدن خطوط در زمینه ی حضور اسماء این حضرت بر آثار مختلف هنری شده است. ( شریعت ، 1386 : 77 ) ذکر نام حضرت محمد(ص) به تنهایی و یا در کنار اسماء پروردگار ، حضرت علی (ع) و نیز سایر امامان شیعه که بر روی آثار هنری ادوار اسلامی نقش بسته است ، از جمله مضامینی است که بر روی آثار منتخب موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی نقش بسته است.(تصویر شماره ی 5 و 6 و 7 ).

تصویر شماره ی5 ( سمت راست ): کتیبه ی قطعه نسخ طغرایی تزئینی . مضمون نام پروردگار و حضرت محمد (ص) در کنار اسامی امامان شیعه، قرن سیزدهم هجری قمری . ( اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ) .

تصویر شماره ی 6 ( سمت چپ ) : قطعه خط نسخ ، دارای جداول و آیات ، به قلم اردستانی ، قرن 13 هجری قمری . نام حضرت محمد (ص) در قسمت بالایی اثر در سمت راست ، در کنار نام پروردگار و امامان شیعه کاملا آشکار است . ( اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).

تصویر شماره ی 7 : بشقاب قلم زنی برنجی که در مرکز آن نام پیامبر (ص) و حضرت فاطمه (س) را به همراه نام حضرت علی (ع) و حسنین (ع) ذکر شده است . در اطراف این اسامی و در حواشی اثر آیاتی از قرآن مجید عنوان شده است . دوران زندیه ( اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ).

آثارمذکور علاوه بر تجلی نام پیامبر (ص) در کنار عناصر شیعی ، جایگاه پر اهمیت خط نسخ را در سیر تحول خطوط و کتیبه نگاری هنر اسلامی نشان می دهند . قرار گیری دقیق به همراه نظم کلمات و جملات ، در کنار نقش مایه ها که وجودشان در چهار ضلع اثر و زمینه ، بر زیبایی آن افزوده است ، نشان از توجه هنرمند به نوع خط داشته است .

اینکه کدامین خط بیشترین امکان انتقال مفاهیم معنوی را دارا می باشد ، برای آنان از اهمیت خاصی برخوردار بوده است . حضور این اسامی در برخی موارد با موضوعات و طراحی نیز همراه بوده ، که خود نشانگر سبکی خاص در هنر اسلامی می باشد، اما آنچه در این خصوص حائز اهمیت می نماید مطالعه و پژوهش است که احیاء و درک بسیاری از مفاهیم هنر اسلامی را در پی خواهد داشت (تجویدی ، 1386: 54) ( خزایی ، 1387 : 39 ) . این مساله همچنین می تواند جنبه های زیباشناسانه ی اینگونه آثار را نیز آشکار سازد ( تصویر شماره ی 6 ).

از آنجا که خط و نقش تعاملی با معنا و پویا در هنر اسلامی دارند ، نوشتن اسامی پیامبر (ص) نیز ضمن همراهی نقوش می تواند عقاید فرهنگی ، هنری و مذهبی را به مخاطب منتقل نماید(بورکهارت ، 1386: 57 )،( شایسته فر ، 1387 : 107 ) ( تنهایی ، 1387 : 67 ).تجلی اسماء و القاب متبرک حضرت محمد (ص) در عرصه های مختلف هنری درواقع انعکاس مفاهیم دینی را به دنبال داشته است . که در تاریخ فرهنگی و هنری ایران جلوه ای بی مانند داشته است .در خصوص ذکر این نام ها از خطوطی چون نسخ ، ثلث ، نستعلیق و ….. استفاده می شده است ، چرا که در انتقال مفاهیم مختلف موثر بوده اند . در واقع دو خط ثلث و نسخ در نوشتن عبارات مذهبی بیشترین استفاده را داشته است ( شایسته فر ، 1387 : 119 ) .

نقاشی و تذهیب از جمله مضامین تزئینی اینگونه آثار به شمار می روند ، که همواره در کنار خوشنویسی و خصوصا عبارات مذهبی شکل گرفته اند و مراحل تحول و تداوم را در ادوار مختلف اسلامی پیموده اند( تصویر شماره ی 8 ) ، ( دیماند ، 1383 : 85و84 ) ( شریعت ، زینلی ، 1388 : 43 ) ، ( شایسته فر ، رزاقی ، 1385 : 8 ) . حضور اسماء حضرت محمد (ص) و نیز امامان شیعه بر این آثار می تواند علاوه بر نشان دادن مهر و علاقه ی هنروران و مردم زمانه نسبت به آن حضرت ، به نوعی بر این مساله تاکید می نماید که ظهور دین اسلام منشاء تحولات بسیاری در زندگی بشر گردیده که نتایج آن بر آثار مذکور آشکار است ( تصاویر شماره ی 10و9و8) ، ( شایسته فر ، 1380 : 68 ) ( همپارتیان ، سعید نیا ، 1385 : 139 ) .

تصویر شماره ی 8 ( سمت راست ) : قطعه خط نسخ ، دارای تذهیب در متن و اطراف ، به قلم زر ، کاتب محمد علی اصفهانی ، سنه 1271 هجری قمری . ( اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی ) .

تصویر شماره ی 9 : قطعه خط نسخ ، دارای تذهیب و طلا اندازی ، بین متن اسماء حضرت محمد (ص) ، حضرت فاطمه (س) و امامان شیعه به همراه جلوه های آیات الهی می باشد . متن به قلم استاد سید محمد بقا است . قرن سیزدهم هجری قمری .( اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی).

انتخاب رنگها در زمینه و حاشیه ی کتیبه ها در این آثار ، که همراه با تنوع رنگی همراه بوده است ، جنبه ی نمادین داشته است . در بیشتر موارد هنرمند در زمینه از رنگ لاجوردی نقوش مختلف استفاده نموده تا فضایی معنوی بیافریند و طیف هایی را ایجاد نماید تا دیدگاهی روحانی را در ذهن مخاطب ایجاد کند ( تصویر شماره ی 8 )، در فرهنگ اسلامی رنگ سبز ، نماد عالی ترین معنای عرفانی است ( مدد پور ، 1383: ص 35 ) ، که در پوشش شخصیت های معنوی در کنار ذکر نام پیامبر (ص) و امامان شیعه در آثار منتخب مورد مشاهده می باشد ( تصویر شماره ی 10 ) .

تصویر شماره ی 10 : شمایل مبارک امیر المومنین و حسنین (ع) و به همراه ذکر نام پیامبر (ص) ، حضرت علی (ع) ، حضرت فاطمه (س) ، حسنین (ع) و آیه الکرسی در حواشی ، دوره ی قاجار . (اقتباس از : آرشیو موزه ی نسخ خطی و آثار فرهنگی ، هنری دکتر محمد صادق محفوظی).

مقام والای حضرت رسول و نقشی که در تکوین فرهنگ متعالی اسلامی داشته اند در آثار هنری ایرانی – اسلامی و خصوصا آثار منتخب موزه ی دکتر محفوظی کاملا آشکار است . و تجلی آن در زمینه های هنر های تجسمی بیش از هر چیز در قالب خوشنویسی و نگارگری نمود یافته است.

نتیجه گیری

هنرمندان ِ هنر اسلامی با ذکر نام پیامبر اسلام (ص) بر آثار هنری موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی ، سعی در بیان درک معنویت ، یافتن راه حقیقت و رسیدن به پروردگار یگانه را داشته اند . و همواره این هدف را با بهترین ارزشهای زیبا شناسانه به نمایش قرار داده، و با نشان دادن جایگاه نام آن حضرت در آثار هنری ، سعی در گسترش و انعکاس عقاید دین اسلام داشته اند. همچنین این آثار علاوه بر تاکید بر محتوای دینی ، نشانگر تداوم سبک های هنری ادوار اسلامی نظیر تذهیب ، خوشنویسی ، شمایل نگاری و …. در سرزمین های اسلامی می باشند .

بهره مندی از مضامین شیعی و نشان دادن شمایل نگاره های امامان شیعه در کنار ذکر نام پیامبر(ص) ، از ویژگی های آثارمنتخب به شمار می رود ، که ذوق و قریحه ی هنرمند را به بهترین شکل ممکن منعکس می نماید. اسماء پیامبر (ص) که در کنار آیات الهی قرآن ، نام پروردگار ، امامان شیعه و …. آمده است ، علاوه بر دارا بودن ارزشهای زیبایی شناسانه ، می توانند نشانگر سیر تحول خطوط و جایگاه خوشنویسی در هنر اسلامی به شمار آیند.

استفاده از خط زیبای نسخ به همراه عنصر تذهیب جهت ذکر نام پیامبر (ص) در کادر های تزئینی حواشی ، از دیگر ویژگی های منحصر به فرد این آثار به شمار می روند. که نشانگر استقلال هنرمندان ِ زمان در انعکاس عقاید و اندیشه های اسلامی می باشند. همانطور که برخی صاحب نظران معتقدند ، هدف از ذکر نام پیامبر (ص) در این آثار ، صرفا نوشتن نبوده است . بلکه انتقال معنویت به معنی تربیت ، اخلاق و انسانیت را دنبال نموده اند ( تیموری ، 1389 : 90 ) ، و از این طریق موفق به خلق زیبا ترین آثار خوشنویسی از طریق ذکر اسماء حضرت محمد (ص) با ساختار و اشکال تزئینی متفاوت در هنر ایرانی – اسلامی شده اند.

منابع و ماخذ فارسی

بورکهارت ، تیتوس ،(1365) ، هنر اسلامی – زبان و بیان ، مترجم : مسعود رجب نیا ، عکسها : رولان میشو ، انتشارات صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران ، چاپ اول ، تهران .

تبریزی ، عبدالکریم ،(1382 ) « سیمای حضرت رسول (ص) در آیینه ی وحی » ، مبلغان ، شماره ی 41 ، صص : 40-25 .

تجویدی ، اکبر ، (1386)، نگاهی به هنر نقاشی ایران از آغاز تا سده ی دهم هجری ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، چاپ سوم ، تهران .

تنهایی ، انیس ،(1387) « تزئینات کتیبه ای بقعه ی شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان » ، ، دوفصلنامه ی علمی – پژوهشی مطالعات هنر اسلامی ، سال پنجم ، شماره ی هشتم ، بهار و تابستان ، صص: 68-53 .

تیموری ، کاوه ، « چشم انداز های نوین در خوشنویسی معاصر ایران ( با تاکید بر دوره ی زمانی 1388-1358 ) »(1389) ، کتاب ماه هنر ، شماره ی 142 ، مرداد، صص : 100-90 .

تهرانی، رضا ، (1389) « بررسی تطبیقی عناصر ساختاری در معراج نامه ی احمد موسی و معراج نامه ی میر حیدر » ، ، فصلنامه ی تحلیلی – پژوهشی نگره ، شماره ی 14 ، بهار ،صص 22 الی 37 .

حاج سید جوادی ، سید کمال ،(1375) « سیری پیرامون پیدایش نگار گری در سرزمین های اسلامی ، فرامین اسلام در شکوفایی هنر نگار گری » ، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز ، شماره ، 14 تابستان ، صص 245-240 .

خزایی ، محمد ، (1387)« مفاهیم نمادین در هنر طراحی ایرانی » ،، دوفصلنامه ی علمی – پژوهشی مطالعات هنر اسلامی ، سال پنجم ، شماره ی هشتم ، بهار و تابستان ، صص :40-25 .

خزایی، محمد ، حسینی ، محمد قسیم ،(1389) « بررسی آرایه های تزئینی بقعه ی امامزاده اسماعیل (ع) در قم » ، ، دوفصلنامه ی علمی – پژوهشی مطالعات هنر اسلامی ، سال ششم ، شماره ی دوازدهم ، بهار و تابستان ، صص :112-99 .

دیماند ، موریس اسون ، ( 1383 )، راهنمای صنایع اسلامی ، مترجم : عبدالله فریار ، انتشارات علمی و فرهنگی ، چاپ سوم ، تهران ساریخانی ، مجید ، «پژوهشی در جلوه های آیات الهی بر آثار هنری ایرانی – اسلامی » ، 1392 ، مطالعات تاریخ فرهنگی ، پژوهش نامه ی انجمن ایرانی تاریخ ، سال چهارم ، شماره ی شانزدهم ، تابستان ، صص : 86-65 .

شایسته فر ، مهناز ، (1380 ) «کتیبه های اسلامی ، تجلی کلمه ی علی در تزئین معماری » ، ، کتاب ماه هنر ، شماره های 32و31 ، فروردین و اردیبهشت ، صص: 73-68 .

شایسته فر؛ مهناز ، (1387) « جایگاه امام علی (ع) در نسخه خطی حمله ی حیدری » ،، دوفصلنامه ی علمی – پژوهشی مطالعات هنر اسلامی ، سال پنجم ، شماره ی هشتم ، بهار و تابستان ،صص : 24 – 7 .

شایسته فر ، مهناز ، رزاقی ، اعظم السادات ،( 1385 ) « عناصر تزئینی در هنر کتاب آرایی قرآن و انجیل ( سده های سیزدهم و چهاردهم ) / هفتم و هشتم » ، ، دوفصلنامه ی مطالعات هنر اسلامی ، سال دوم، شماره ی چهارم ، بهار و تابستان ، صص 30-7 .

شایسته فر؛ زهره ، (1387)« تعامل خط و نقش در قالی های سده ی نوزدهم ، بیستم / سیزدهم ، چهاردهم » ، ، دوفصلنامه ی علمی – پژوهشی مطالعات هنر اسلامی ، سال پنجم ، شماره ی هشتم ، بهار و تابستان ، صص : 120-107 .

شریعت ، زهرا ،(1386) « حضور نمادین امام علی (ع) در خط نگاره های فلزکاری صفویه تا قاجاریه » ، دو فصلنمه ی مطالعات هنر اسلامی ، سال سوم ، شماره ی ششم ، بهار و تابستان، صص : 82-77 .

شریعت ، زهرا ، زینلی ، لیلا ،(1388 ) « جلوه های حماسی ، ملی و مذهبی در نگاره های خاوران نامه ی مکتب شیراز » ، دوفصلنامه ی مطالعات هنر اسلامی ، سال پنجم ، شماره ی دهم ، بهار و تابستان ، صص : 58-43 .

صداقت ، معصومه ، (1386) «پیامبران اولوالعزم در نگاره های قصص الانبیاء ابو اسحاق بیشابوری » ،دوفصلنامه ی مطالعات هنر اسلامی ، سال چهارم ، شماره ی هفتم ، پاییز و زمستان، صص : 46 -23 .

مدد پور ، محمد ، (1383) ، « نظری و تاملی در باب صورت های خیالی اولیای الهی در نگارگری ایرانی اسلامی » ، بیناب. شماره ی هفتم ، صص 299- 286 .

محفوظی،محمدصادق،(1392)« مطالعه و بررسی جایگاه نسخ خطی موجود در موزه ی دکتر محمد صادق محفوظی ، در سیر تحول خطوط (قرون 5 تا 7 هجری) » ، دومین همایش بین المللی سلجوقیان ، انجمن علمی تاریخ ، صص 23-1

محمودی ، آرزو، « تاملی بر سفالینه های دوره ی سلجوقی ِ موزه ی آثار فرهنگی و نسخ خطی دکتر محمد صادق محفوظی» ، (1392)،دومین همایش بین المللی سلجوقیان ، انجمن علمی تاریخ ، صص 19-1.

همپارتیان ، تیرداد ، سعید نیا ، سعید ، ( 1385 ) « خط و تذهیب در قرآن های ایرانی مجلس شورای اسلامی » ،، دوفصلنامه ی مطالعات هنر اسلامی ، سال دوم ، شماره ی چهارم ، بهار و تابستان ، صص : 152 – 139 .

منابع و ماخذ غیر فارسی

C .East man , Alvan, 1933, ( Miniature painting ) college Art Association , vol 5 , no 7 , pp : 30-22

Chelkowski,peter, 1989, ( Narrative painting and painting Recitation in Qajar Iran ) , Muqarnas, Vol .6 , by : BRILL , pp : 111-98

Dimand, Maurice S ,(Near Eastern Jewelry and Metalwork ) , The Metropolitan Museum of Art , vol 31 , no 2 , 1936

o.Grabar, The Visual Arts. 1050-1350 , The Gambridge History of Iran V ,Gambridge,1968 pp :627-29