دپارتمان دایرة‌المعارف

خداوند منان را شاکریم که بار دیگر توفیق دست داد که رسالتی دیگر را در راستای اهداف میهنی و اسلامی پیش گرییم مدتی بود که دغدغه ی این را داشتیم که دایرة المعارف انسان شناسی در پرتو افاضات کریمانه ی حق تعالی و به مساعدت و یاری همکاران دلسوز و عزیز اهداف بزرگتری در مقوله های نوشتاری در رابطه با ابعاد مختلف زندگی بشر از باب گرایشات مذهبی که صبغه ی اسلامی آن جلوه گر است مورد توجه قرار گیرد مخصوصا دراین بعد از زمان که نیازانسان به مسائل روحی و روانی و معنوی بیشتر درک وفهم میشود.

ازاین روبود که مسائل و مباحثی را مطرح نموده ایم که نوعا یک پروژه علمی نظری میباشد که با ابعاد وجودی ، ذهنی ، معنایی وپیرامونی و … انسان که محور اصلی این پروژه است ارتباط لاینفک دارد.

در واقع این طرح میخواهد از جنبه معرفت شناختی که از منابع قرآن ، احادیث شیعه ، احادیث اهل سنت استخراج گردیده و به روش معنا شناختی (شناسی) استواراست ، مسائلی چون فطرت اول فطرت ثانی را برای انسان امروز تبیین و توجه عقلایی نماید که چگونه و به چه منظور آفرینش شده و هدف چه بود و چه ابزاری درو جود او نهفته شده که بتواند به مدارج عالیه عروج نماید و جذبه ی عرفانی را طی نماید تا به طبقه ی از درک و شهود شعور عرفانی و اجتماعی برسد که خود را در برابر خلقت خداوندی و هستی فنا ببیند و همچین در طبقه غیر سلوکی از یک زندگی اجتماعی خود و روزانه بهره بگیرد در واقع با عقل زندگی کند و با دل بندگی.

این پروژه یا طرح که با عنوان “انسان شناسی از نظرگاه اسلام” میباشد ، انسان را مورد مطالعه قرار میدهد. این طرح دارای 6 محور و 36 پروژه میباشد که انجام برخی از محورها مستقل و برخی دیگر منوط به انجام محورهای دیگر میباشد و پروژه هایی نیز بعلت حفظ نظم ونظام منطقی پروژه ها ، از کوچکترین تا بزگترین ، ادغام نشده و مجزا مورد اجرا قرار میگیرد . بطور خلاصه این جستار را میتوان بشرح ذیل ارائه نمود :

محور اول : خاستگاه ، تبار، و سرشت انسان : که مسائل 5 پروژه میباشد:

در این بخش انسان را از نظر منشا، خاستگاهش ، سابقه اش چه در تاریخ کره زمین و چه در تاریخ کیهانی و چه در تاریخ الهی و ماوراء الطبیعی و اینکه چه اموری به او قوام وجودی می دهد و چه امر یا اموری او را از سایر موجودات هستی متمایز مینماید ، مورد مطالعه قرار میدهد بدین ترتیب پروژه ها بدین گونه مطرح اند:

1- تمایزات انسان از سایر موجود است :
تمایزات انسان بر سایر موجودات هستی را میتوان بر اساس تمایز ذاتی ، غیر ذاتی ، مطلق مشخص نمود و همچین هر یک از این تمایز دارای چه ویژگی هایی هستند را مورد مطالعه قرار داد .

2- پیدایش انسان :
پیدایش انسان را با دو دیدگاه که یکی قائل بر آن است که انسان بصورت جداگانه ای از دیگر موجودات آفریده شده است و دیدگاه دیگر بر آن استوار است که انسان دراثر تطور طبیعی موجودات پدیده آمده اند .

3 – هستی انسان پیش از بدنیا آمدن :
این بحث با دودیدگاه مهم مورد توجه است : 1- برخی قائل بر آنند که انسان در عالم ذرء بوده و 2 برخی دیگر اعتقاد بر آن دارند که انسان پیش از بدنیا آمدن هستی داشته اند اما در سایر عوالم مانند عالم مثال افلاطونی و عالم اعیان ثابته که در آینده مراد مختصات و دلایل عقلی ونقلی وتفرق بین آنها بحث خواهد شد .

4 – جنبه الوهی انسان :
در این بخش نیز انسان از جنبه های اختصاصی شباهت به خدواند از دو دیدگاه قابل توجه است 1-اعتقاد گروهی که انسان را تنها موجودی میداند که بصورت خداوند آفریده شده 2 – اعتقاد گروهی که انسان را خلیفته الله میداند که دو دیدگاه نیز از جنبه دلایل عقلی ونقلی و وجوه تشابه و جنبه خلافت اللهی مورد تلبین و بررسی قرار خواهد گرفت .

5 – طبیعت انسان :
نظریات مختلفی در این مورد وجود دارد که برخی اعتقاد بر آن دارند که انسان دارای طبیعت واحدی است که او را ذاتا خوب میدانند یا بد با توجه به علل گوناگون چون میحط نامناسب اجتماعی و… و برخی انسان را دارای دو طبیعت فراتر (عالی) و طبیعت فروتر (دانی ) میدانند و بر خی دیگر در مورد طبیعت انسان بحث نمی کنند ومتعقدند که طبیعت انسانی با یکد یگر در تعاون و تعارضند و نتیجتا سوالاتی مطرح است که آیا انسان ذاتا بد است و نیکی بر او عارض میشود و با لعکس؟ مراد از نیکی وبدی چیست؟ آیا قوای انسان با یکدیگر در تعاون یا تعارضند؟ و… که در مقالات دیگر بدانها پرداخته خواهدشد .

محور دوم (( تفاوتهای انسانی )) که شامل 8 پروژه است : در این محور اشاره به این موارد دارد که انسانها علیرغم داشتن ماهیت و ساختار جسمانی ، ذهنی وروانی مشترک دارای تفاوتهایی هستند و اشاره براین دارد که این تفاوتها از چه منظر می باشند؟ آیا این اختلافات رفع شدنی یا ناشدنی هستند؟ در واقع چه عوامل و چه گونه (بصورت پروژه ای) در تفاوتهای انسانی تاثیر دارد وچه نتایجی را به بار می آورد. عواملی چون :

1 – جنسیت :
اینکه مذکر یا مونث بودن چه کارهایی را زندگی اجتماعی بوجود می آورد؟ وجوه تفاوت جنس مذکر و مونث چیست؟ چه ارتباطی میتواند بین مذکر و مونث باشد؟ ویژگی های جسمانی، ذهنی، روانی ، عمل و اخلاقی این دو جنس چیست؟

2 – سن :
در این پروژه توجه به شناخت تعدادی وبررسی ماهیت مراحل زندگی وبررسی وجوه تفاوت و تشابه مراحل گوناگون زندگی انسان مانند نوزادی ، کودکی ، نوجوانی ،جوانی ، میانسالی …از لحاظ جسمانی ، ذهنی ، روانی و عملی در مراحل گوناگون از زندگی انسان دارد.

3 – وارثت :
وراثت نیز در شخصیت روانی و اخلاقی و اجتماعی آدمی تاثیر دارد اما اینکه وراثت به چه میزان بر تفاوتهای انسانی تاثیر دارد؟ اصولا مراد از عوامل ارثی چیست ؟ چه روش موجب تضیعف یا تقویت میزان تاثیر عوامل ارثی میشود؟ سوالاتی هستند که دراین پروژه جواب داده خواهد شد.

4 – تعلیم و تربیت :
تعلیم و تربیت در تقابل با عوامل ارثی ، سن، قضا و قدراللهی است . در این پروژه باید دید که تعلیم و تربیت دارای چه انواع و عواملی هستند و به چه میزان و چگونه برآدمی تاثیر میگذارد؟ مراد از تعلیم و تربیت چیست ؟ تعلیم و تربیت چگونه می تواند در تقابل عواملی چون سن ، قضا و قدر الهی و جبر فلسفی و افتضا ئات اجتماعی و… باشد ؟

5 – نژاد ، رنگ و پوست :
این عامل ازعوامل کاملا ظاهری است که تاثیر گذار می باشد اما به کدامیک از ساختهای انسان نفوذ می کند؟ آیا می تواند براخلاقیات و امور دیگری چون علم ، هنر، فن تاثیر بگذارد ؟ مراد از نژاد و رنگ وپوست چیست ؟

6- جغرافیا واقلیم :
دراین بخش سعی میشود که تاثیر این عوامل درهریک از ساختهای آدمی ، اخلاقات و اموری چون علم ، فن ، برسی شود.

7- قدر و اهمیت نسبی عوامل تفاوت آفرین :
در این مرحله می بایستی مشخص شودعوامل گوناگون که قبلا به آنها اشاره شد بطور نسبی به چه مقدار و اهمیتی تاثیر گذار بوده اند ؟ و متقابل هر یک از عوامل را بایکدیگر بررسی می کنیم .

8- فلسفه ی وجودی تفاوتهای انسان :
با دو نظر یه می توان این پروژه را بررسی کرد 1- تفاوتهای انسانی به علل مادی 2- تفاوتها ی انسانی به علل غائی . در نظریه اول باید تفاوت را در جنسیت ، سن ، وارثت ، تعلیم و تربیت ، نژاد و رنگ و پوست ، جغرافیا و اقلیم دانست و اگر علل غائی را نیز در وجودی تفاوتهای انسانی دخیل بدانیم ، باید به جستجوی این علل در وجودی تفاوتها ی انسانی برآییم .

محور سوم ((ساحات وجودی آدمی )) که شامل 4 پروژه است. دراین محور انسان مورد تجزیه و تحلیل وجودی قرار می گیرد که معلوم شود ساختار وجودی آدمی از چه اجزاء و بخشهایی است ؟ این اجزا وبخشها چه ارتباطی باهم دارند ؟ چه تاثیرات و تاثرات متقابل بر روی هم دارند ؟ دراین محور مواردی که مورد بحث است :

1-شماره و ماهیت ساحات وجودی آدمی :
آیا انسان یک ساحات دارد ؟ دلایل عقلی و نقلی آن چیست ؟ آیا انسان دارای چند ساحت است ؟ در اینصورت شماره ، حقیقت ، ماهیت این ساحات برمبنای دلایل عقلی ونقلی چیست ؟ آیا تک ساحتی بودن با هویت شخصی آدمی ، با ارزشهای اخلاقی ، زندگی پس مرگ ، با جنبه الوهی انسان ارتباط دارد ؟

2-ارتباط ساحات وجودی آدمی با یکدیگر :
اگر آدمی دارای دو ساحات بدن ذهن است میبایستی این ارتباط از نظر غیر علی-معلولی ، علی-معلولی یکسویه ، علی-معلولی دو سویه و تعداد و ماهیت ارتباطات با یکدیگر مورد بررسی قراد گیرد ، آیا اتباط در بدن و ذهن است یا بدن و نفس یا نفس ذهن ؟

3-ساحتهای نفس انسان :
منظور از ساحتهای نفس انسان که از دیگر پروژه های این بخش است ساحت معرفتی و عقیدتی ، ساحت احساسی ، عاطفی ، هیجانی و ساحت ارادی می باشد که مورد مطالعه قرارخواهد گرفت و نیز دراین پروژه بررسی میشود که ساحتهای نفس چه هستند ؟
مراد از ساحت معرفتی و عقیدتی ، ساحت احساسی ، عاطفی، هیجانی چیست ؟ ارتباط ، خاستگاه و فرق این ساحات در چیست ؟ و…

4-ارتباط ساحتهای نفس انسان :
دراین پروژه ارتباط هر یک از ساحتهای نفس با دو ساحت دیگر و تاثیر آنها به یکدیگر مورد مطالعه قرار میگیرد . تاثیر معارف و عقاید بر احساسات ، عواطف ، هیجانات تحقیق میشود . ارتباط ساحت معرفت و عقیده با ساحت عاطفه و هیجان تبیین میشود و نیز در خصوص ارتباط ساحات احساس ، عاطفه ، هیجان با ساحات اراده و تاثیر ساحت احساس ، عاطفه ، هیجان بر ساحت ارداه و نیز در خصوص ارتباط ساحت اراده با ساحات معرفت و عقیده ، تاثیر اراده بر معرفت و عقیده .

محور چهارم : ارزش های انسانی : که شامل 5 پروژه است. دراین محور بحث از ارزش است ، نه واقعیت ، با دوتفکیک مواجه هستیم 1- تفکیک میان مطلوب های غیری و وسیله ای و ابزاری انسان و مطلوبهای ذاتی غائی انسان 2 – تفکیک میان آنچه انسانها میخواهند و آنچه باید بخواهند . این محور به شکل های زیر مورد بحث قرار خواهد گرفت :

1-کارکرد زندگی انسان :
از دو جنبه ی کارکرد زندگی نوع بشر در جهان هستی و در عالم طبیعت و کارکرد زندگی خوی انسانی در جهان هستی ، در عالم طبیعت در تاریخ بشری و در جامعه ای که فرد به آن تعلق دارد مورد علاقه قرار میگرد .

2-ارزش در زندگی انسان :
در این پروژه ازچیستی ارزش انسان سوال است که از دو جنبه ی ارزش زندگی نوع بشر و ارزش زندگی فردی انسانی بررسی میشود . سوال مهم این پروژه این است که آیا زندگی انسان به زیستنش می ارزد یا نه ؟ که با اعتقادات مختلفی مواجه خواهیم شد که بدانها اشاره خواهد شد .

3-هدف زندگی انسان :
دراین بخش باید توجه شود که هدف زندگی انسانها چیست ؟ در این بخش اهداف مشترک و متفاوت آنها مورد مطالعه قرار خواهد گرفت و دیگر آنکه هدف زندگی انسانها چه باید باشد ؟ که در اینصورت مباحث ارزشی مطرح میشود که آیا همه ی انسانها باید هدف یا اهدافی مشترک داشته باشند یا اهداف متفاوت ؟

4-سعادت و شقاوت :
در این پروژه ماهیت و جنس سعادت و شقاوت وعوامل انسانی و غیر انسانی سعادت زا و شقاوت زا مورد تحقیق قرار میگیرد و بررسی میشود که آیا سعادت و شقاوت امری جامعه شناختی اند یا امری روانشناختی یا امری روحانی و مابعدالطبیعی و همچنین در ارتباط با عوامل سعادت زا یا شقاوت زا ، عوامل غیر انسانی مانند خداوند ، شیطان ، دنیا و طبیعت … و عوامل انسانی را اجتماعی و فردی بررسی میشود .

5-مطلوب های ذاتی (یا غائی ) بشر :
مطلوبهای ذاتی مطلوبهایی هستند که انسان آنها را بخاطر خودشان میخواهد نه برای چیز دیگرش آرامش را برای خود آرامش میخواهد و مطلوب های غیر ذاتی آنها یی هستند که انسان آنها را برای چیز دیگر میخواهد . هدف دراین پروژه این است که فهرستی از مطلوب های ذاتی بشر تهیه شود و آنها از نظر مطلوبات مختلف تفکیک کنیم مثلا دربخش مطلوب های ذاتی ، فردی ، روانی بشر مطلوب های روانشناختی و روحانی از یکدیگر تفکیک می گرند .

محور پنچم : تکالیف انسان که شامل 9 پروژه است. در این محور بحث ازتکالیف انسان و مسائل پیرامون تکالیف اوست . ابتدا در مورد تکالیف انسان نسبت به خدا ، خودش ، انسانهای دیگر و طبیعت پیرامونش عرضه میشود و سپس در رابطه ی طولی میان این تکالیف بحث میشود . همچین بحث از شرایط و مسائل پیرامون تکلیف هر انسان است مانند چرا اخلاقی زندگی کنیم ؟ آیا اخلاقی زیستنی به صرفه است ؟ … در این محور پروژه ها به شکل زیر مطرح است :

1-تکالیف انسان نسبت بخدا :
یعنی باورهای احساسات و عواطف خواسته هایی که باید به خدا داشت یا نداشت و چه نوع اعمال جوارحی ای باید در برابر خداواند انجام شود ؟

2-تکالیف انسان در برابر خود :
یعنی باورها و اعتقاداتی که انسان باید بخود داشته باشد ، خواسته هایی که باید از خود داشته باشد یا نداشته باشد و همینطور اعمال که باید انجام دهد چه اخلاقی چه مناسکی وشعائری .

3-تکالیف انسان نسبت به انسانهای دیگر :
یعنی چه اعمالی چه احساساتی و چه عواطفی و مجموعا چه تکالیفی انسان در برابر دیگران باید مورد توجه قرار دهد .

4-تکالیف انسان نسبت به جهان پیرامون خود :
تکالیف انسان در پیرامون خود در جهان هستی را مشخص میکنید یعنی اینکه چه باورهایی باید درباره جهان داشت و چه باورهای نباید داشت ؟ چه اعمالی و احساسات و عواطفی را باید نظر داشت .

5-شرایط تکلیف :
انسان در انجام این تکالیف باید شرایطی را راعایت نماید . منظور از این شرایط علم و قدرت است و اما مقصود از علم و قدرت در این شرایط چیست ؟ انواع علم و قدرت در این شرایط چیست ؟ تحصیل علمی و قدرتی چه حکمی دارد ؟

6-چرا اخلاقی زندگی کنیم ؟
در برابر این تکالیف چرا باید اخلاقی زندگی کنیم ؟ آیا اخلاقی زیستن مطلوب لذاته است یا مطلوب لغیره است ؟ اخلاقی زیستن وسیله ی برای تحقیق مطلوب های اخروی است یا مطلوب های دینوی یا برای تحقیق مطلوب های اجتماعی یا فردی ؟

7-آیا اخلاقی زیستن به صرفه است :
آیا با اخلاق زندگی کردن محدودیت های برای انسان ایجاد می کند ؟ و از جهت ثروت و قدرت ، حیثیت اجتماعی و … به انسان لطمه وارد می کند ؟ و رابطه ی با اخلاق زندگی کردن با سوره های اخروی و دنیوی نیز بررسی خواهد شد .

8-زندگی پس از رفتن از دنیا :
در این بخش با پرسشهایی چون فرق هستی انسان از لحاظ جسمانی ، ذهنی ، روانی و … پس از رفتن از دنیا و عوالم پس از زندگی این جهانی یعنی برزخ و آخرت ونظام کیفر و پاداش آن جهانی مسئله مورد پژوهش قرار میگیرد .

9-هویت شخصی و ملاکهای آن :
دراین بخش بعد از بررسی هویت و شخصی بودن آن ، با در نظر گرفتن ایمان عقلی و نقلی در مورد لزوم یاعدم لزوم هویت شخصی برای بقای پس از مرگ تحقیق میشود و در نهایت نظریات مختلف که در خصوص ملاکهای هویتی وجود دارد مورد مطالعه قرار میگیرد .

محور ششم : تاثیر انسان شناسی اسلامی در نهادهای اجتماعی مهم :

این محور یک محور کاربردی است . تاثیرات مباحث نظری او پنچ (5) محور قبل را او پنچ نهاد مهم اجتماعی خانواده ، اقتصاد ، سیاست ، حقوق و تعلیم و تربیت بررسی خواهد شد ، در واقع هدف اصلی از اجرای این محور ، ارائه راهکارهای عمل برای بهبود بخشی به وضع پاره ای از نهادهای اجتماعی برا اساس آموزه ها و فرموده های اسلامی است .