معرفي كتاب رياض‌الادوية يوسفي هروي
تأليف: يوسف بن محمد بن يوسفي هروي
نشر: سفير اردهال
تهران، چاپ اوّل: 1391.
250ص.
افسانه حصيري*
درآمد:
يوسف بن محمد بن يوسفي هروي اصلاً از اهل خواف بود. وي قسمت عمده‌اي از دوران حياتش را در هرات گذراند و گفته اند که در اواخر زندگاني خود به هند رفت و در دربار ظهيرالدين بابر (بابور) (937- 912 هـ. ق) و همايون (963- 937 هـ. ق) به سر مي‌برد و به نام آن دو چند كتاب تأليف كرده و مدّتی در همان ديار بود.
اهميت يوسفي به ويژه در آن است كه براي آسان كردن دانش پزشكي چند منظومه در اين فن سروده است. وي علاوه بر اشعار طبي در مضامين ديگری نيز شعر مي‌گفت و «يوسفي» تخلص مي‌كرد. وی بیشتر مطالب پرکاربرد طب را به شعر درآورده است. از این رو آثار او بسیار معروف و از قدیم الأیّام مردم آن را حفظ می کردند. وفات يوسفي را برخي 950 هـ. ق ياد كرده‌اند. از يوسفي بيش از پانزده عنوان كتاب و رساله به يادگار مانده كه يكي از آثار ارزنده و معروفش رياض‌الادويه است.
دربارة رياض‌الأدويه:
کتاب حاضر كه براي اولين بار در ايران منتشر شده است، یکی از آثار مهم و ارزندۀ طبّی دورۀ صفویه است که در شبه قاره به زبان فارسی نوشته شده و علی رغم آثار طبی دیگر یوسفی، که به شعر یا تلفیقی از شعر و نثر است، صرفاً به نثر می‌باشد. برای پرداختن به جنبه‌های مختلف این کتاب، آن را از جهاتی اجمالاً بررسی خواهیم کرد:
رياض‌الادويه مهمترین اثر یوسفی در مفردات ادویه محسوب می شود. این کتاب در بيان مراتب كيفيات ادويه در يك مقدّمه و دو باب و خاتمه‌اي ترتیب یافته است: مقدمه در بیان تحمید و تقدیم کتاب به همایون شاه و منظومه ای در مدح وی و مباحث کلی در خواص و امزجه و نظایر آن است. باب اوّل در ادويۀ مفرده به ترتيب حروف تهجي؛ و باب دوم در ادويۀ مركّبه به ترتيب حروف تهجي؛ و خاتمۀ مختصری در «امتحان جودت و ردائت ترياق و جز آن». سال تألیف این کتاب سنۀ 946ق. است.
تعداد ادویۀ مفرده در این کتاب، 787 مفرده است که در باب اوّل بدان پرداخته شده است. تعداد ادویۀ مرکبه که در باب دوم بدان پرداخته شده، 257 مرکبه اعم از معجونات و نطولات و مطبوخات و غیره می‌باشد.
البته در ترتیب اسامی داروها در هر بخش صرفاً به حرف اوّل آن توجه شده و همچون فرهنگهای واژگانی به ترتیب حروف دوم و سوم و غیرۀ کلمات توجه نشده است و این امر باعث چینش نامرتب و نافرهنگواره‌ای آن شده است.
یکی از امتیازات مهم این کتاب، پیش از هر چیز، ضبط واژگان غیرفارسی (متداول عامّه) در اسامی داروهاست که از بسیاری جهات مهم و قابل توجه است. اغلب واژگان معادل داروهای ذکر شده در این کتاب، به ترتیب بسامدی: هندی، شیرازی، عربی، ترکی، یونانی و گاه به ندرت سریانی و عبری و نبطی است. او با صرافت تمام، گاه معادل‌های گوناگون یک واژه را یاد می‌کند و گاه دیده می‌شود که برای یک واژه دو و گاه سه معادل هندی می‌آورد. این امر به خاطر اقامت یوسفی در هند و آشنایی او با زبان هندی بسیار مهم است. گاه واژگان هندی‌یی را ضبط می‌کند که در منابع دیگر دیده نمی‌شود و این امر اهمیت جنبۀ زبان‌شناسانۀ اثر را چند برابر می‌کند.
نامهای مترادف مواد دارویی نه تنها اهمیت عِلمیِ محض، بلکه اهمیت زیاد عَمَلی نیز دارند؛ زیرا در نوشته‌های پزشکی و دیگر علوم در این دوره، نام داروها به دیگر زبان‌ها آن‌چنان فراوان بود که اهمیت واقعی آنها بر پزشک و داروشناس آشکار نبود. این امر آن گاه پیچیده‌تر می‌شد که یک دارو در جاهای گوناگون به نامهای گوناگون ضبط می‌شد و برعکس، یک نام را به چیزهای گوناگون داده بودند که اغلب به سوء تفاهم‌های جدّی می‌انجامید.
بدین ترتیب، می‌توان گفت که یکی از مسایل اساسی که یوسفی در تدوین و تالیف ریاض‌الادویه در نظر داشته، آشکار ساختن و روشن کردن نامهای مترادف مواد دارویی موجود بود، وانگهی به نامهای محلی نیز توجه فراوانی نموده است.
او همگی خواص مزاجی داروها را به دقّت تمام ذکر نموده و مضرّات، مُصلحات و بدلیّات هر یک با صرافت خاص خود، به ترتیب آورده شده است.
یوسفی در بسیاری از عنوان‌ها و مدخل‌های مفرده از گیاهان یا ادویه‌ای سخن می‌گوید که در سرزمین‌های گوناگون وجود دارند و اغلب آنها را یا در کتب پیشینیان دیده، یا خود، البته به ندرت، مشاهده کرده است. این خود حاکی از آن است که از سال‌های جوانی در هرات، علاقة او به داروهای گیاهی شکل گرفته و علاوه بر آثار طب منظومش که بیشتر جنبة آموزشی برای نوآموزان داشته، در زمان پختگی حیات علمی‌اش اثری به نثر خلق کرده که یکی از مهمترین آثار پزشکی دورة صفویه محسوب می‌شود.
یوسفی در ضمن این کتاب به برخی اطبّا و کتابهای طبّی اشاره کرده و از آنها نقل قول نموده است. او از کتابهایی چون المنهاج ابن جزله، قانون ابن سینا نقل قول کرده است. درست است که از منابعی نیز که مورد استفادۀ وی بوده، یاد نکرده، امّا کاملاً تأثیر این آثار بر این کتاب مشهود است. یکی از این آثار اختیارات بدیعی حاجی زین العطار است که تمام اصطلاحات پزشکی شیرازی از آن نقل قول شده است. البته از آثار مشابهی چون قرابادین شاپور بن سهل و مفردات ادویه‌ای که در ذخیرۀ خوارزمشاهی جرجانی و صیدنة ابوریحان و کتب نظیر آن آمده، غافل نبوده و تقریباً اکثر منابع مهم ادویۀ مفرده و مرکّبه را دیده است.
چاپ حاضر:
چاپ حاضر كه براي اولين بار به صورت تصحیحي منقّح بر اساس سه نسخة خطي صورت گرفته، توسط يوسف بيگ‌باپور انجام پذيرفته است. مصحح پس از مقدمه‌اي مفصل دربارة روزگار و عصر مؤلف، به بيان روابط پزشكي ايران و هند پرداخته و بالاخص نقش اطباي مهاجر به هند را نمايان ساخته كه يكي از ايشان همين يوسفي بود. سپس به نقش زبان شعر در ارائة آموزه‌هاي طبي پرداخته شده و آثار همطراز در اين دوره معرفي گرديده است.
در آخر مقدمه طبق معمول به معرفي مؤلف و آثارش پرداخته شده و بر اساس آثار موجود دربارة يوسفي اطلاعاتي به دست داده شده است. و در نهايت معرفي رياض‌الادويه و اهميت آن بحث شده است. سپس معرفي نسخ مورد استفاده در تصحيح و نمونه تصاوير هر يك آورده شده است. كل مقدمه در 51 صفحه ارائه شد و از 52 متن كتاب شروع مي شود.
امتياز اصلي تصحيح حاضر مشكّل‌نويسي و حركه‌گذاري كل مفردات دارويي با مراجعه به منابع مختلف تاريخ پزشكي است كه به خواننده در درست‌خواني اسامي داروها بسيار كمك مي‌نمايد. در پانوشتها اكثر معادلهاي هندي و تركي و غيره اغلب داروها آورده شده و منابع مورد رجوع نيز ذكر شده است. اين كار كتاب را به علمي بودن بيشتر سوق داده است. البته جا داشت كه فهارس فني كار استخراج و در آخر كتاب گنجانده مي‌شد.
والسلام عليكم
افسانه حصيري
