میرزا حسن خان وثوق الدوله سیاستمدار شاعر

تحقیق و نگارش : سپهر لطفی

چکیده :

حسن وثوق الدوله را از مردان نامی سیاست در ایران می شناسند . و کمتر وی را مردی شاعر و ادیب می داند. او که از رجال معروف بعد از انقلاب مشروطه در ایران است دوبار نخست وزیر و چندین بار در کابینه های مختلف از وزیران مهم و کلیدی بوده است . وثوق الدوله از خاندان بسیار معروف و کهن مستوفیان آشتیانی که در دیوان سالاری و دفتر و انشاء از دیرباز جزو کارگزاران هنرور بوده اند برخاسته است . وثوق الدوله مردی مستعد و مطلع به امور زمان بود . در نویسندگی ، شعر و خط ذوقی سرشار و طبعی ظریف و نکته سنج داشت . او مردی فاضل و شاعری توانا بود که اشعارش در کمال استواری و متانت و در انواع قالب ها سروده شده است. در این مقاله وثوق الدوله شاعر و ادیب مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته که کمتر بدان توجه گردیده است .

کلید واژه :

وثوق الدوله / القاب / مناصب / تحصیلات / شعر و ادب / سبک و نمونه اشعار / ایرج میرزا

در آمد :

حسن وثوق الدوله را یکی از رجال مهم سیاسی بعد از مشروطیت می شناسند که به همراهی برادرش احمد قوام السلطنه دو تن از نخست وزیران یکصد سال اخیر ایران بوده که بارها به مقام صدارت منصوب شدند . وثوق الدوله از خاندان مستوفیان آشتیانی است که از خاندان کهن در کار دیوان و دفتر و کارگزار و هنرور بودند . از این خاندان شش نخست وزیر برخاست : 1. میرزا یوسف خان مستوفی الممالک 2. میرزا حسن خان مستوفی الممالک 3. حسن وثوق الدوله 4. احمد قوام السلطنه  5. دکتر احمد متین دفتری 6. دکتر محمد مصدق . افراد این خانواده در علم و دانش و خط انشاء و سیاق سرآمد بودند . دو تن از مشهورترین شاعران این خاندان که در خط اسناد بی نظیر بودند عبارت اند از : میرزا محمد علی مستوفی آشتیانی فرزند میرزا کاظم و متخلص به ((مایل )) که در تحریر انواع خط استاد کم نظیر  بود و از شاعران به شمار می آید . دیگری میرزا علی مستوفی آشتیانی از احفاد آقاسی بیک متخلص به (( میکده )) و معروف به عینکی است . وثوق الدوله هم به همت کوشش و تلاش علاوه بر سیاست از ناموران ادب ، شعر و خط و استاد مسلط بر ادبیات عرب و عجم بود که اشعارش در غالب غزل ، رباعی ، مثنوی ، قصیده و مستزاد و …. است. مردی که در اذهان عموم از رجال سیاسی است . خود شاعری به تمام معنا و پرمایه است که اشعارش مایه حیرت و شگفتی و به استادی تمام سروده شده است. بدین جهت آرزوی بعضی بر این است که ای کاش وثوق الدوله شاعر و ادیب بود تا سیاستمدار و همین مسئله از نبوغ و تسلط وی بر ادبیات عرب و عجم نشأت می گیرد که خود امتیازی است که کمتر مردان سیاست به شعر و شاعری روی آورده در این مقاله به معرفی وثوق الدوله و خاندان وی القاب و عناوین و منصاب ، نمونه اشعارش و نمونه ای از اشعار ایرج میرزا که به استقبال غزل وی سروده شده می پردازیم . در اینجا به جنبه شاعری وثوق توجه بیشتری شده تا سیاست ورزی او .

الف : وثوق الدوله کیست ؟

((حسن وثوق یا میرزا حسنخان وثوق الدوله ( تولد 1251 خورشیدی – وفات 1329 خورشیدی ) پسر میرزا ابراهیم معتمد السلطنه پسر میرزا محمد قوام الدوله پسر میرزا تقی قوام الدوله آشتیانی و خواهر زاده حاج میرزا علیخان امین الدوله صدراعظم مظفرالدین شاه و برادر بزرگ احمد قوام ( قوام السلطنه ) بود. در جوانی تحصیلات عربی و فارسی خود را خوب نمود و بعدها که در دوره مشروطیت ترقی کرد و به مقاماتی رسید زبان فرانسه و انگلیسی را هم کم و بیش آموخت . در سال 1310 ﻫ . ق به جای پدرش مستوفی ( محاسب مالیاتی ) آذربایجان شد . در سال 1309 ﻫ . ق پدرش معتمدالسلطنه ، که از سال 1308 ﻫ. ق جزو وزراء دربار اعظم ( مجلس شورای دولتی ) شده بود شغل خویش را به پسر خود واگذار نمود. ))¹

ب : القاب حسن وثوق الدوله :

(( در سال 1311 بخطاب (( جنابی )) نائل و در سال 1312 ﻫ.ق ملقب به وثوق الملک و در اول سلطنت مظفرالدین شاه ( 1314 ﻫ.ق ) ملقب به وثوق الدوله شد . در سال 1317 ﻫ.ق محاسبات خالصجات سرکاری نیز ضمیمه شغلش گردید و عنوانش این بود : مستوفی اول ، محاسب آذربایجان و خالصجات سرکاری. سمتش تا اوائل مشروطیت که در دوره اول از تهران به نمایندگی مجلس شورای ملی انتخاب گردید ادامه داشت )) ²

ج : مناصب و مشاغل وثوق الدوله :

(( در دوره اول مجلس شورای ملی ( 1324 ﻫ. ق ) از طرف تجار تهران به سمت نمایندگی انتخاب و بعد از چند ماهی نائب رئیس اول مجلس گردید و ضمنا” مدتی ریاست کمیسیون دارائی را نیز در مجلس عهده دار بود . در سال ( 1327 ﻫ . ق ) در کابینه سپهدار اعظم ( محمد ولیخان تنکابنی ) برای اولین بار وزیر دادگستری شد و در هیأت دولت های بعد سپهدار ( 17 ذی العقده 1327 ﻫ . ق ) 10 آذر 1289 خ وزیر دارائی بود. در کابینه 1329 ﻫ . ق سپهدار اعظم ، وزیر داخله و در پنج کابینه صمصام السلطنه بختیاری و همچنین در هیأت دولت که تحت ریاست علاء السلطنه ( میرزا محمد علیخان ) در دهم صفر 1331 ﻫ . ق وزیر خارجه بود . در 29 شوال 1334 ﻫ . ق نخست وزیر و وزیر امور خارجه شد و در کابینه عبدالمجید میرزا عین الدوله ( 6 صفر 1336 ﻫ . ق ) به وزارت فرهنگ تعیین گردید و در 29 شوال 1336 ﻫ . ق برای بار دوم نخست وزیر شد و وزارت کشور هم بعهده داشت این هیأت دولت وی دو سال ( از شوال 1336 تا شوال 1338 ﻫ . ق ب) به طول انجامید . در این دوره ریاست او است که قرارداد معروف 1919 میلادی ( 1298 خ ) را با انگلستان بست . در دیماه 1299 از کار برکنار و راهی اروپا گشت و در سال 1304 خ وارد ایران شد . در سال 1305 خ از تهران نماینده مجلس شد و در دو کابینه مستوفی الممالک ( حسن مستوفی ) در سال 1305 خ ( 1344 ﻫ . ق ) وزیر دارائی و بعد در نیمه همین سال تغییر سمت داده به وزارت دادگستری انتخاب گردید. )) ³

د : خاندان و تحصیلات وثوق الدوله :

(( وثوق الدوله از اعیان زاده های باسواد بود. تمام ترقیاتش به واسطه دسته بندی ها و چیزهای دیگر در دوره مشروطیت صورت گرفت  بنابراین نامبرده و برادرش از پرورش یافتگان زمان مشروطیت می باشند . )) ⁴

(( نامبرده مردی باسواد ، باهوش – نویسنده ، ناطق و فعال و پرکار بود که یک بار وزیر فرهنگ – دوبار وزیر دادگستری – دوبار وزیر کشور – چهار بار وزیر دارائی – هفت بار وزیر خارجه و دو بار نخست وزیر بوده است )) ⁵

(( خانواده وثوق الدوله از خانواده های قدیم و محترم ایران است ، جدش (( قوام الدوله )) و پدرش (( معتمدالسلطنه )) همواره مصدر خدمات مهم دولتی بوده اند و نیز از سوی مادر خواهرزاده مرحوم میرزا علی خان امین الدوله صدر اعظم معروف ایران است . وثوق الدوله در سایه حمایت و عنایت مرحوم امین الدوله تربیت یافت و در اوان عمر تحصیلات معمول زمان خود را از پارسی و عربی و فرانسه و ریاضی و فقه و اصول و ادبیات و حسن خط در خانه پدری و در خدمت اساتید آن عصر طی کرد و پس از آن در بیست و دو سالگی به عضویت وزارت مالیه در خدمات دولتی درآمد. )) ⁶

(( در سال 1324 ﮪ . ق از طرف تجار تهران به سمت نمایندگی مجلس انتخاب و بعد از چند ماهی نایب رئیس اول مجلس گردید ضمناً مدتی ریاست کمیسون دارائی را در مجلس به عهده داشت .

پس از به توپ بستن مجلس در سال 1326 ﮪ . ق به دستور محمدعلی شاه از کار بر کنار شد . در سال 1305 خورشیدی از تهران در دوره ششم نماینده مجلس شد و در دو کابینه میرزا حسن خان مستوفی الممالک وزیر دارایی  و دادگستری بود.

علی اصغر حکمت : در کتاب پارس نعز او را اینگونه معرفی میکند (( حسن وثوق از بزرگان و کشور مداران سالخورده ایران و دارای هوش بسیار از خاندان کهن که در کار دیوان و دفتر از دیرباز کارگزارانی هنرور بوده اند برخاسته و به نیروی کوشش و کارآمدی بارها به جایگاه دستوری و مهین نشسته است . پدران وی از دهکده آشتیان که زاد و بوم مردمان هنرمند و باهوش است برآمده اند ))

ح : شیوه و سبک شعر وثوق الدوله :

(( آقای وثوق الدوله در شیوه شاعری پیرو اساتید قدیم است و به همان استحکام و متانت و لطافت شعر می گفت . قصایدی که سرود بیشتر در مسائل اجتماعی و مثنویات ایشان در فلسفه و اخلاق است و چون به زبان های خارجی آشنائی کامل داشت افکار بسیاری از شعرای آمریکا و اروپا را به نظم درآورد. غزلیات و قطعات ایشان نیز لطیف و شیرین و به سبک شعرای عراق  است . باری وثوق الدوله در صحنه سیاست یکی از پهلوانان مقتدر و در عالم ادبیات یکی از شعرای حکیم و دانشمند ایران است . دیوان این شاعر معظم تاکنون  به چاپ نرسیده ، از اشعار شان آنچه در دسترس داشتند خود به ما اهداء فرموده اند و مقداری دیگر از مجلات و کتب ادبی بدست آمده است.  )) ⁷

(( از سال 1348 قمری ( 1408 خورشیدی ) به بعد از خدمات دولتی بکلی کناره جسته در خارج شهر طهران در سلیمانیه ⁸ اوقات خود را به امور زراعی و مطالعات ادبی میگذراند )) ⁹

و : فوت وثوق الدوله :

(( وثوق الدوله در سال 1290 ﻫ . ق ( 1251 خورشیدی) متولد و در بهمن ماه 1329 خورشیدی ( 1370 ﻫ . ق ) در سن 80 سالگی در تهران درگذشت و در قم در مقبره خانوادگی به خاک سپرده شد . پس از مرگش دارائی او که در این مدت ( از زمان مشروطیت به بعد ) برای خود جمع آوری کرده بود میان هفت دختر و یک پسر تقسیم شد )) ¹⁰

ز: نمونه ای از شعر وثوق الدوله :

قصیده آینه

این قصیده یکی از شاهکارهای ادبیات ایران در قرن اخیر است و بسیاری از شعرای معاصر از آن استقبال و اشعار خود را در مجله (( ارمغان )) طبع کرده اند :

گر روی زشت زشت نماید در آینه                                                                     مرد حکیم خرده نگیرد برآینه

نقش تو در زمانه بماند چنانکه هست                                                                 تاریخ حکم آینه دارد هر آینه

سیمای نغز و صورت موزون طلب مکن                                                              چون مینهی مقابل روی خر آینه

توعیب خود نبینی و در غفلتی از آنک                                                              جمشید جامه دارد و اسکندر آینه

در خجلت است برحسب اقتضای طبع                                                               از عکس روی مردم بد گوهر آینه

دونان پی نظاره سیمای زشت خویش                                                                سازند از مناظر یکدیگر آینه

زین دیو سیرتان بهائم طبیعتان                                                                        دعوی مردمی نکند باور آینه

تا رد کند سبوی تو این نقش های زشت                                                            آلوده تن بزیبق و خاکستر آینه

مرد حکیم آینه دار طبیعت است                                                                         دارد ودیعه در دل و هم در سرآینه

خلقت زخلق بازشناسد بجشم عقل                                                                   هرگز کسی ندیده ازین بهتر آینه

اسرار بی شمار در آینه تعبیه است                                                                   دانا است بر مجاری خیر و شر آینه

برجسته تر نماید سیمای زشت را                                                                         گرخوب را فزاید زیب و فر آینه

آئینه گر شناسد اسرار آینه                                                                                 جز نقش خود تو هیچ نبینی در آینه

شم دگر بیاید تا بنگرد که چون                                                                            تشخیص میدهد عرض از جوهر آینه

راز درون قلب بداند چنانکه هست                                                                        سالوس و زرق را نشود مظهر آینه

قهر خدای بنگرد و هیچ ننگرد                                                                              بر گور کافر این حلی و زیور آینه

بشناس قدر آینه کین صورت کریه                                                                        نشناختی گرت نشدی رهبر آینه

تعریف ذات آینه حدِّمن و تو نیست                                                                       آینه را بس است ستایشگر آینه

دیگر کسی ندید در آئینه نقش تو                                                                        از بسکه یافت جسم تو را لاغر آینه

زیر فشار حادثه ات استخوان شکست                                                                  آنان که زیر چکش آهنگر آینه ¹¹

بت الشکوی

(( این قصیده اجتماعی را در شکایت از روزگار فرموده است :

بگذشت در حیرت مرا بس ماهها و سالها

چون است حال از بگذرد دایم بدین منوالها

ایام بر من چیره شد چشم جهان بین خیره شد

وین آب صافی تیره شد چون ماند در گودالها

دل پر اسف از ماضیم و زحال بس ناراضیم

تا خود چه راند قاضیم تقدیر استقبالها

نقض ببین در هم شده نوجوانی کم شده

شمشاد قامت خم شده گشته الفها دالها

گوئی که صبح واپسین رخ کرد و منشق شد زمین

وین سیلهای قهر و کین برجست از آن زلزالها

مقلوب شد هر خاصیت برگشت هر خلق وصفت

مانند تغییر لغت از فرط استعمالها

هم منفصم شد وصلها هم منهدم شد اصلها

هم منقلب شد فصلها هم مضطرب شد حالها

شب کرد ظلمت گستری و آن چشم شبکور از حزی

نشناخت نور مشتری از شعله جوالها

چون ریشه بندد خوی بد بهتر نگردد خود بخود

سخت است رفع این رمدبی نشتر لحِّالها

روزی برآید دست حق چون قرص خورشید از شفق

بی ترس و بیم از طعن و دق آسان کند اشکالها

از خون این عذارها و زخاک این بدکارها

جاری کند انهارها بر پا کند اتلالها

این ناله شبگیرها برِّنده چون شمشیرها

هم بگسلد زنجیرها هم بشکند اغلالها

دعوی اینان کی خرد عاقل ببازار خرد

خود چیست مقدار زبدسنجی چون در مکیالها

باور مکن در سیرها از شر مطلق خیرها

زین قائم بلغیرها دعوی استقلالها

دارند کذب وافتر سرمایه سواداگری

هم بایع و مهم شتری معبون این دلالها

علم است نزد برتران لا اعلم پیغمبران

جهل است علم این خران چون دعوی رمالها

برجای ماند از فیض رب خورشید را نور لهب

باقی نماند از دو ذنب نه جرم و نه دنبالها

الحاق موسیقی مخوان بیهوده در گوش کران

شیوائی نطق و بیان هرگز مجواز لالها

این ابلهان و گولها مشتی ددان و غولها

در فعل چون مفعولها در قول چون قوِّالها

بر دیگران تسخرزنان خود عیب خود پنهان کنان

با خاک و خاشاک آگنان چون گوبگان پیخالها

نزد طبیب آن بوالعجب پوشیده دارد رنج تب

غافل که وی در کنج لب می بیند آن تبخالها

گاهی زغم پيمرگان داروی غفلت خوردگان

بی جنبشی چون مرگان در پنجه غسِّالها

گه تندخوی و فتنه جو یاوه درای و هرزه گو

اهریمنانی زشت خو در آدمی تمثالها

هنگام دعوی لاف زدن پرده نشین روز فتن

آنجا رقیب تهمتن اینجا رفیق زالها

گفتا بغام چون برم براری که جنس طایرم

باردگر گفت اشترم چون گسترانم بالها

نه عاطفت در کویشان نه مردمی در خویشان

رفت آبرو از رویشان چون آب از غربالها

فرقانشان اندر مثل از چارپایان خواند اضلِّ

هستند این قوم دغل چون هم مضل هم ضالها

یک فرقه از لایشعری تهمت زنان بر دیگری

چون اعتزالی و اشعری سرگرم استدلالها

نامردمی آئینشان کفر و دنائت دینشان

ایناب زهر آگینشان جون خنجر قتِّالها

کو عزلتی راحت رسان دور از محیط این خسان

تا وادهد گوش و زبان زین قیلها و زقالها

کو مهدی بی ضنتی کارد بجانم رحمتی

برهاندم بی منتی از چمگ این دجالها

کو ارشمیدس کز جهان برخیزد و بندد میان

برگیرد این بار گران از پشت این حمِّالها

بر عقل گردد متِّکی اهرم کند حسِّ ذکی

چیره ود از زیرکی بر جرِّ این اثقالها

تا چند در این کشمکش چون مرغ بسمل در طیش

گاه صعود است و پرش زی کشور آمالها

رخت از محیط مردگان بندم بشهر زندگان

چون اختران تابندگان چون گوهران سیِّالها

هرصبحدم در کویشان بندم نظر بررویشان

کز مطلع ابرویشان مسعود گردد فالها

صبر است داروی این فلج کا اصبِّر مفتاح الفرج

زاندوی من لجِّ و لج گفتند در امثالها ¹²

بشکند گردونه ای را شاخ گاو

(( گویا آقای وثوق الدوله وقتی در اسپانیا از راهی میگذشته اند اتومبیل ایشان با گاوی برخورد کرده و این پیش آمد موجب زحمت شده است این مثنوی حکیمانه را به همین مناسبت فرموده اند :

چون بد آید هر چه بد شود

یک بلا ده گردد و ده صد شود

آتش از گرمی فتد مهر از فروغ

فلسفه باطل شود منطق دروغ

پهلوانی را بغلطاند حسن

بشکند گردونه ای را شاخ گاو

نیک بختان راست ابر فرودین

زیب بخش باغ و مشاطه زمین

تیره بختان راست باران بهار

سیل خرمن شوی و برق شعله بار

آن یکی چون مرغ پرد بر اثیر

در نورد د شش جهت را روی وزیر

از بلا دامی براهش افکند

از کمند حادثه بروی تند

آن یکی آهسته پیماید رهی

لغزدش پائی و افتد در چهی

آن یکی را آب سیل خانه کوب

آن یکی را مرکب سهل الرکوب

خاک آنرا نی شکر بار آورد

آن یکی را حنظل و خار آورد

آن یکی را آتش افروزد چراغ

بر دل این یک نهد چون لاله داغ

آن یکی را باد پیک مژده بر

این یکی را حاصل رنج و خطر

راستی ماهیت تقدیر چیست ؟

یا که با تقدیر بد تدبیر چیست ؟

بختیها را جیست اصل اختلاف

عسر ناشایسته و یسر گزاف

ای که گوئی فرط ادراک و خرد

منشای اقبال و ادبارت بود

باز گوی این عقل و ادراک از کجاست

که اساس بخت و اقبال شماست

طبع زاد این را زکی آن را پلید

مایه هر چیز را طبع آفرید

اصل این بد پاک اصل آن پلشت

از ازل بو آنچه زیبا بود و زشت

زشت رو گر نمازه کرد و وسمه بست

چون بشستن گشت ظاهر هرچه هست

خلق اگر بهتر شود در اکتساب

اصل فطرت به نگردد در حساب

خلق را تعلیم بیش و کم کند

لیک استر را کجا آدم کند

چون خوش آید فتنه ها خامش شود

خارها گل ناخوشیها خوش شود

دردها درمان و هجرانها وصال

زهدها تویاق و نقصانها کمال

یار گردند از ثریا تا ثری

سعد افتد هم زحل هم مشتری ¹³                 

غزلیات  

عشق دیوان ره غارت دل پیش گرفت

عقل بر خویش بترسد و سر خویش گرفت

شر ری از مغناطیس جمال تو بجست

آتشی گشت و بجان من درویش گرفت

تا که در معرکه عشق تو پنهادم پای

کشور عقل مرا لشگر تشویش گرفت

عشق ما را بتو تعبیر دگر کرد رقیب

قلم مغله را دست بداندیش گرفت

گر ز تریاق لبت سیر نشد تشنه عشق

مرهم از حقه لعل تو دل ریش گرفت

رایگان هستی ما بردی و دعوی نکنیم

که بما عشق تو کم داد و زما بیش گرفت

ضربت هجر چشیدیم بدل شربت وصل

هر چه دل نوش طلب کرد همه نیش گرفت ¹⁴             

(( بار دگر بکوچه رندان گذر کنیم

تا بشکنیم توبه و سجاده تر کنیم

دل را بدست مطرب و معشوق و می دهیم

فارغ زفکر نیک و بد و خیر و شر کنیم

یک جرعه در کشیم از آن داروی نشاط

چندین هزار وسوسه از سر بدر کنیم

جز درد سر چو حاصل کار زمانه نیست

با جام و باده چاره این دردسر کنیم

ما کیستیم و قوت تدیبر ما کدام

تا ادعای دفع قضا و قدر کنیم

زاهد بما نصیحت بیهوده میدهد

کز باده بگذریم و زساقی حذز کنیم

با اختلاف مبدء برهان ما و شیخ

آن به که این مباحثه را مختصر کنیم

بیهوده بود پیروی ترهات شیخ

این تجربت نباید بار دگر کنیم

یکباره راه زهد گرفتیم و گم شدیم

بار دگر نباید از این ره گذر کنیم

بدتر از این عقیده چه باشد که شیخ وقت

گوید بروی خوب نباید نظر کنیم ¹⁵

غزل مستزاد

غزل مستزاد که به شیوه نو تازه است :

گر گذری هست و نه در کوی شست ،                                                   برخطاست

در نظری هست و نه بر روی شست ،                                                     نابجاست

آنه بسنجید رخت را بماه ،                                                                   زاشتباه

گفت که هم سنگ ترازوی تست ،                                                         از تو کاست

و آنه بدان نرگس شهلای باغ ،                                                              بهر لاغ

گفت که چون نرگس جادوی تست ،                                                       بی حیاست

و آن گل صد برگ و همه برگ ساز ،                                                       گرنه باز

برگ و نوایش زگل روی تست ،                                                              بی نواست

شیوه بدخودی و ناز و عتیب ،                                                                ای حبیب

گرهمه گوینه که آهوی تست ،                                                               این خطاست

خلق تو یکسره قهر است و کین ،                                                           دل نشین

یه همه گر جور و جفا خوی تست ،                                                          دل رباست ¹⁶

رباعیات   

با میکده عهد کهنه را تازه کنیم                                                          وز باده ناب دفع خمیازه کنیم

افزون نخوریم از دو سبو در یک روز                                                     یعنی پس از این کار باندازه کنیم

*****

این کشتی عمر را بسلامت نفسی است                                                  و این سعی و تلاش ماتوسل بخسی است

در قلزم حیرت بخس آویختگان                                                             همچون من و تو زبیم غرقاب بسی است ¹⁷

ح : ایرج میرزا و استقبال از غزل وثوق الدوله :

(( این غزل به استقبال غزلی معروف از وثوق الدوله به مطلع زیر :

ای بر قبیله دل و دین ترکتازی کن                                                       دست جفا به خرمن دلها دراز کن

استقبال ایرج میرزا

آزرده ام از آن بت بسیار ناز کن

پا از گلیم خویش فزونتر دراز کن

با آنکه از رخش خط مشکین دمیده باز

آن ترک ناز کن نشود ترک نازکن

از چشم بد کنند همه خلق احتراز

من گشته ام زچشم نکو احتراز کن

…………………………………………………

………………………………………………………..

فرخ وثوق دولت کز عدل او نماند                                                               دست طمع به مال رعیت دراز کن

جز ترک من که تازه کند مشق ترکتاز                                                         در عهد او نماند دگر ترکتاز کن

دشمن به دار کرد ، ببین چون کند دوست

آن دشمنان خویش چنین سرفرازکن ¹⁸

این غزل در اواخر دوران زندگانی ایرج شهرت فراوان داشت، به نحوی که مرحوم وثوق الدوله و مرحوم عارف نیز از آن استقبال کردند و مخصوصا” عارف در مقدمه غزل خود تصریح می کند که آن را برای استقبال از (( غزل رئیس الوزراء )) که (( رئیس الوزراء غزلهاست )) سروده است ایرج نیز غزل مذکور را دوباره استقبال کرده است .

استاد محمد جعفر محجوب در توضیح این غزل آورده است :

(( ایرج با آنکه به وثوق الدوله چندان ارادتی نداشته این غزل را در مدح وی پرداخته است وثوق الدوله خود نیز در همین بحرو قافیه به مطلع ذیل :

ای بر قبیله دل و دین ترکتازی کن                                                            دست جفا به خرمن دلها دراز کن

سروده بوده است و همین امر شاعران دیگر نظیر ایرج و عارف را به استقبال غزل وی واداشته است . اما ظاهرا” نخست شاهزاده شیخ الرئیس قاجار واعظ و شاعر معروف آن عصر غزلی بدین وزن و قافیه سروده بوده و آن غزل مورد استقبال وثوق الدوله واقع شده است . غزل عارف به خلاف این غزل ایرج در هجو وثوق الدوله و نکوهش کارهای اوست . ایرج غزلی نیز دیگر در همین بحر و قافیت سروده و در آن وثوق الدوله را هجو کرده است .²⁰

این سه بیت قسمتی از غزلی است که ایرج در انتقاد از وثوق الدوله سروده است :

آنکو به روز مهتری از دوستان گردد بری

نا آدمی گر بشمری اندر شمار آدمش

دارد وطن فریاد و کام اجانب شاد از او

اینسان رود برباد از و گربسیری ملک جمش

نگذشت باقی مدخلی نه معدنی نه جنگلی

افزون طلب نبود بلی شاید اگر گیرد دکمش ²¹

ط : مزاح با وثوق الدوله در دیوان ایرج میرزا :

ای وثوق الدوله آمد فصل دی                                                                  فصل دی آمد وثوق الدوله ای

بند بندم این گواهی می دهد                                                                  یک شکر لب چون تو در آفای نی

بسکه آب هندوانه می خوری                                                                   هندوانه شد گران در شهر ری  ¹²⁸

در این قطعه ایرج میرزا وثوق الدوله را بعنوان شاعر شکر لب معرفی می کند و در عین مزاح مدح او را می کند .

ی : نتیجه آنکه :

وثوق الدوله مردی مستعد و مطلع به امور زمان بود . در نویسندگی ، شعر و خط و ذوقی سرشار و طبعی ظریف و نکته سنج داشت. تقی زاده در خاطرات خود آورده : گرچه وثوق الدوله هم قمارباز بود ولی به این حد نبود ، به علاوه او مرد فاضل و شاعر خوبی بود ، حکیم بود ، عربی خیلی خوب می دانست ….. وثوق الدوله به آن بدی هم که مردم گفتند نبود . علی اصغر حکمت در کتاب پارسی نغز او را این طور معرفی کرده است : (( حسن وثوق از بزرگان و کشور مداران سالخورده ایران و دارای هوش بسیار ، از مردان نامی است . وی از خاندان کهن که در کار دیوان و دفتر از دیرباز کارگزارانی هنرور بوده اند برخاسته و به نیروی کوشش و کار آمدی بارها به جایگاه دستوری و مهین نشسته است . پدران وی از دهکده آشتیان که زاد بوم مردمان هنرمند و باهوش است برآمده اند. )) ²²

پاورقی :

1. بادمداد ، مهدی ، شرح حال رجال ایران ، 1387 ، چاپ ششم ، تهران انتشارات زوار ، ج 1 ، ص 348
2. همان منبع ، صص 348 ، 349
3. همان منبع صص 349 ، 350 ، 352
4. همان منبع ، ص 349
5. همان منبلع ، ص 351
6. پروفسور محمد اسحاق ، سخنوران نامی ایران ، 1371 نشر طلوع تهران ، ص 478
7. همان منبع ، ص 482
8. سلیمانیه : دهکده ایست در خارج دروازه دولاب تهران و متعلق به آقای وثوق الدوله. نگارنده این شخص بزرگ را در همین دهکده ملاقات کردم و از افکار ادبی این شاعر صاحب شخصیت بهره ها بردم . ( همان منبلع ، سخنوران نامی ایران ، ص 482
9. همان منبع ، ص 483

• همان منبع بالا (( رجال ایران )) ص 352
• همان منبع ، (( سخنوران نامی ایران )) ، صص 482 ، 483
• همان منبع بالا ، صص 483 ، 484 ، 485 ، 486
• همان منبع ، صص 489 ، 490
• همان منبع ، ص 492
• همان منبع ، ص 493
• همان منبع ، ص 495
• همان منبع ، ص 497
• محجوب ، محمد جعفر ، تحقیق در احوال و آثار و افکار و اشعار ایرج میرزا ، 1353 ، تهران چایخانه رشدیه ، چاپ سوم ، ص 69
• همان منبع بالا ، ص 274
• همان منبع ، ص 236
• همان منبع ، ص 218
• حضرتی ، صادق ، رجال و مشاهیر آشتیان ، 1382 ، نشر الماس قم ، ص 104