درآمد:
حیدر آباد مرکز ایالت آندرا پرادش، ششمین شهر بزرگ شبه قاره هند است که در حدود چهارصد سال پیش توسط محمد غالی قطب شاه1 در فلات دکن بنا نهاده شد.
این شهر دارای 5 کتابخانه است به نامهای: اورینتال، آصفیه، کتابخانه دانشگاه عثمانیه، کتابخانه اداره ادبیات اردو و کتابخانه موزه سالار جنگ.
شاید بتوان غنی ترین کتابخانه ایالت آندار پرادش و یکی از بزرگترین کتابخانه های هند را کتابخانه موزه سالار جنگ دانست.
این کتابخانه در بردارندۀ بیش از شصت هزار کتاب چاپی و خطی است که نزدیک به 9 هزار نسخه آن را کتب خطی تشکیل می دهند. 2
موزه سالار جنگ، مجموعه ای است که دو گنجینه ارزشمند را در شهر حیدر آباد در خود جای داده است: اول مجموعۀ هنری بی مانندی است که در این موزه نگهداری می شود و دیگری کتابخانه ای است که دست نویس های گرانبها و کتابهای چاپی و مجلات پژوهشی را در بر می گیرد. 3
فراهم آوردن این مجموعه توسط « سالار جنگ اول » آغاز شد و پس از او توسط فرزندانش تکمیل گشت. «نواب میر یوسف علی خان» مشهور به سالار جنگ سوم طی 60 سال عمر خود این مجموعه را تکمیل کرد و پس از مرگ او در دوم مارس 1969 میلادی محل زندگی او و نیاکانش به موزه و کتابخانه سالار جنگ تبدیل شد و از سال 1958 م، اداره و تصدی امور موزه کتابخانه سالار جنگ به حکومت هند واگذار گردید. 4 هر چند عکسهای موجود در موزه، نواب میر یوسف علی خان را در کسوت رسمی فراماسونها نشان می دهد که حکایت از عضویت وی در لژهای ماسونی دارد، اما به جرات می توان گفت مجموعه های هنری و گنجینه های خطی که وی و اجدادش جمع آوری کرده اند بی مانند است.
موزه سالار جنگ از تالارهای مختلفی تشکیل شده است. تالارهایی همچون : تالار عاج فیل، تالار خدایان هند، تالار صنایع چوبی، تالار نساجی، تالار کودکان، تالار نقاشی، تالار سلاحهای جنگی و تالار اشیاء و ظروف فلزی قدیمی.
پی‌نوشت
* دانشجوی کارشناسی ارشد عرفان اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات
1 ـ جواد رضوی ، دیباچه ای بر کتابخانه موزه ی سالار جنگ ، پارسی کرده ی : محمد حسین ساکت ، مجلۀ وحید ، دوره یازدهم ، مرداد 1352 شمسی ، شماره پنجم ، ص 572
2 ـ دکتر رحمت علی خان ، دستنویس های نادر کتابخانه موزه سالار جنگ در زمینه علوم اسلامی ، ترجمه : عبدالحسین طالعی ، پیام بهارستان ، شماره 78 ، آذر ماه 1386 ش ، ص 24
3 ـ جواد رضوی، ص 568
4 ـ همان ، ص 570
همانطور که گفته شد این موزه 60 هزار کتاب را در دل خود جای داده است.
نگارنده در بازدید از این موزه به دنبال تهیه گزارشی از 9 هزار نسخه خطی این کتابخانه بود که پس از بازدید از تالارهای مختلف متوجه شد کتابهای این موزه در طبقه سوم مجموعه قرار داده شده و بیش از 2 سال است که دیگر قابل استفاده نیست.
با گفتگویی که با مسئول کنونی موزه داشتیم متوجه شدیم نسخ خطی موجود در این موزه به دلیل عدم نگهداری صحیح از بین رفته بوده و قابل استفاده و بازدید نیست و تنها حدود 40 نسخه در تالاری و در شرایط مناسب نگهداری می‌شود که در این مقاله فهرست این 40 نسخه از نسخه‌های معدود و کمیاب 9 هزار نسخه خطی این کتابخانه ارائه می گردد.
هر چند تا کنون مقالات مختلفی از این کتب خطی و نایاب به نگارش درآمده است، اما گویا این مقالات فقط از گزارش های قدیمی رسیده از هند نگارش یافته و تا کنون کسی به دنبال این نسخ نرفته و از وضعیت فعلی آنها گزارشی تهیه نشده است.
این مقاله بر آن است با ارائه گزارشی از مشاهدات عینی تنها 40 نسخه به ظاهر سالم قابل دسترس از 9 هزار نسخه خطی را ارائه دهد.
این نسخه های موجود را می توان در 8 موضوع زیر معرفی کرد:
1 ـ قرآن کریم، 2 ـ کتب مقدس دیگر ادیان، 3 ـ نسخ خطی به نظم، 4 ـ نسخ خطی کتب روایی، 5 ـ کتب به نثر6 ـ کتب تاریخی، 7 ـ کتب علوم غریبه، هیئت و نجوم، 8 ـ کتب طب
1 ـ لیست نسخ خطی قرآن کریم :
1 ـ قرآن کریم، زبان کتاب : عربی؛ نوع خط: کوفی؛ سال کتابت : قرن 9 میلادی؛ کاتب : نامشخص؛ شماره ثبت در موزه : 615. 1
2 ـ قرآن کریم، زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: 687هجری؛ کاتب: یاقوت مستعصمی؛ شماره ثبت در موزه: 602. 2
3 ـ قرآن کریم، زبان کتاب: عربی؛ نوع خط:عمده نسخ ، سال کتابت: قرن 5 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت در موزه: 711
4 ـ قرآن کریم، زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: عمده نسخ؛ سال کتابت: 1095 هـ؛ کاتب: محمد کاظم بن محمد صاحب؛ شماره ثبت در موزه 562
5 ـ قرآن کریم، زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: عمده نسخ؛ سال کتابت: 1097 هـ؛ کاتب: حاجی عبدالصمد؛ شماره ثبت در موزه: 563
6 ـ قرآن کریم، زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: معمولی؛ سال کتابت: 1278 هـ ؛ کاتب: محمد حسین؛ شماره ثبت 662
7 ـ قرآن کریم هشت پهلو؛ زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: کوفی و نسخ خفی؛ سال کتابت: اواخر قرن 10 هجری، کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت 596
پی‌نوشت
1 ـ این نسخه کهن ترین نسخه دستنویس این موزه می باشد که پیشینه آن به سده سوم هجری(9 میلادی) می رسد ؛ جواد رضوی ، ص 573
2 ـ یاقوت مستعصمی خوشنویس دربار آخرین خلیفه عباسی ـ مستعصم بالله بوده، این نسخه یکی از کمیاب ترین نسخ خطی قرآن مجید است که پیشتر ، به کتابخانه های سلطنتی مغول بستگی داشت و نیز به دست پادشاهان مغول : جهانگیر ، شاه جهان و اورنگ زیب ، خود نوشت شده است، همان
8 ـ قرآن کریم، زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ معمولی خفی؛ سال کتابت: 1109 هـ ؛ کاتب: محمد باقر بن جان محمد؛ شماره ثبت 566
2 ـ لیست نسخ خطی کتب مقدس دیگر ادیان:
1 ـ ترجمه تورات و انجیل؛ زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت قرن 13 میلادی؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 363
2 ـ ترجمه انجیل متی؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نستعیلق؛ سال کتابت اواسط قرن 13 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 182
3 ـ ترجمه مهابهارت؛1 زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: شکسته؛ سال کتابت: اواخر قرن 12 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت 188
4 ـ مهابهارت؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نامشخص؛ سال کتابت: 1156 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 190
5 ـ رامایان منظوم؛ زبان کتاب: اردو؛ نوع خط: نامشخص؛ سال کتابت: 1268 هـ ؛ کاتب: جگنانت خوشتر؛ شماره ثبت: 371
3 ـ لیست نسخ خطی نظم:
1 ـ دیوان شعر امیرالمومنین علی بن ابیطالب؛ زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: عمده ثلث و نسخ؛ سال کتابت: اواخر قرن 7 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت 2090
2 ـ بوستان سعدی؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: عمده نستعلیق؛ سال کتابت: 1015 هجری قمری؛ کاتب: محمد حسین کشمیری؛ شماره ثبت 2046 .2
3 ـ کلیات ابن عین؛3 زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت: 759 هـ.ق؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت 2656
4 ـ شاهنامه فردوسی؛ زبان کتاب: اردو؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت: 1228 هـ ؛ کاتب: محمد نصیرالدین حسین؛ شماره ثبت 977
پی‌نوشت
1 ـ مهمترین و معتبرترین نوشته های مقدس هندوان که بین تمام فرق هندو مورد قبول است عبارت است از: ودا(veda)؛ براهمن(Brahman)؛ آرنیک(Aranyaka)؛ اوپانیشاد(Upanishad)؛ پوران(Purana)، رامایانا(Ramayana)؛ مهابهارت یا هند بزرگ(Mahabharat)؛ آگم ها(Agamas)؛ پنج راتره(Pan caratras) و تنتره(Tantras)
2 ـ محمد حسین کشمیری ملقب به زرین قلم و جهانگیر شاهی از خوشنویسان هندی و از نستعلیق نویسان اواخر سده دهم و اوایل سده یازدهم هجری است. او در دربار اکبرشاه ـ بزرگترین پادشاه گورکانی ـ به لقب زرین قلم نائل شد. محمد حسین کشمیری سلطنت دوشاه دیگر کورکانی یعنی جهانگیر شاه و شاه جهان را نیز درک کرده است او از شاگردان میر علی هروی به شمار می آمده است؛ ر.ک به: فضایلی، حبیب الله، اطلس خط، چاپ دوم، 1362 ش، انتشارات مشعل اصفهان، ص 478 و شکیبا پور، عنایت الله، اطلاعات عمومی، چاپ هفتم، تهران، کتاب فروشی اشراقی، 1348 ش، ص 53
3 ـ احتمالاً دیوان متعلق به ابن عین زربی، پزشک و ادیب مسلمان قرن ششم هجری است، از آنجا که در لیست آثار به جای مانده از وی نام چنین دیوانی به چشم نمی خورد، اگر این دیوان متعلق به وی باشد اثری منحصر به فرد می باشد.
4 ـ لیست نسخ روایی:
1 ـ ربیع الابرار؛1 زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: اوائل قرن 11 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 2130
2 ـ الروضۀ الاخیار المنتخب من ربیع الابرار؛2 زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: 1057 هـ ؛ کاتب: عبدالرحمن محمد؛ شماره ثبت: 2131
3 ـ کنزالبلاغه؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت: 585 هجری؛ کاتب: درویش شهاب الدین؛ شماره ثبت: 2334 .3
5 ـ لیست نسخ خطی نثر:
1 ـ اعجاز خسروی؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت: اواخر قرن 13 هجری؛ کاتب: نامعلوم؛ شماره ثبت: 3102
2 ـ شب رس؛ زبان کتاب: اردو؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت 1659 میلادی؛ کاتب: واصل حیدری؛ شماره ثبت: 935
3 ـ الیف لیلی؛ زبان کتاب: اردو؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت: 1261 هجری؛ کاتب: الطاف حسین؛ شماره ثبت: 927
6 ـ لیست نسخ خطی کتب تاریخی :
1 ـ تاریخ خلفا؛ زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: 1290 هـ ؛ کاتب: قاسم علی؛ شماره ثبت: 2328
2 ـ عجائب المقدور فی نوائب تیمور؛4 زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: 1290 هـ ؛ کاتب: قاسم علی؛ شماره ثبت: 2334
3 ـ تارخ دکن؛ زبان کتاب: اردو؛ نوع خط: معمولی؛ سال کتابت: اواسط قرن 13 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 3579
4 ـ روضۀ الشهدا؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت 1026 هجری قمری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت 3718
7 ـ لیست کتب علوم غریبه و نجوم:
1 ـ الشامل فی البحر الکامل فی در العامل فی اصول التعزیم و قواعد التنجیم؛5 زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نستعلیق معمولی؛ سال
پی‌نوشت
1 ـ کتابی است از جارالله رمخشری که بسیاری از پژوهشگران، بر اساس روایاتی که وی در این کتاب ذکر کرده است گرایش وی به خاندان پیغمبر اسلام و اولی دانستن علی(علیه السلام) به خلافت مسلمین را مدعی می شوند؛ ذکاوتی، قراگزلو، علی رضا، زمخشری و ربیع الابرار، مجله آینه پژوهش، شماره 9، مهر و آبان 1370، صص 26 ـ 29
2 ـ اثری است از محی الدین محمد بن قاسم خطیب(م 940 ق)، نسخه ای از این کتاب، کتابت قرن 12 هجری در کتابخانه مجلس به شماره نسخه:ط 715 موجود می باشد.
3 ـ این نسخه در شماره 17، فصلنامه قند پارسی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو، بهار سال 1381، ، توسط یحیی طالبیان بررسی شده است.
4 ـ این کتاب که در خصوص تیمور لنگ نگارش شده، این کتاب مشهورترین اثر ابن عربشاه حنفی دمشقی است که یکی از مآخذ مهم دربارۀ شخصیت، زندگی و فتوحات تیمور است، این کتاب برای نخستین بار در 1363 م توسط گولیوس به زبان لاتین منتشر شد، ترجمه فارسی این کتاب برای اولین بار در سال 1339 ش در تهران تحت عنوان: زندگی شگفت آور تیمور توسط محمد علی نجاتی به چاپ رسید، دایره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ دوم، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1377 ش، ج 4،صص 221 ـ 223
5 ـ کتابی است از محمد بن احمد طبسی (متوفای 1089 م)، نسخه ای از این کتاب در کتابخانه دانشگاه پرینستون، ایالت نیوجرزی ایالت متحده آمریکا موجود است که در سایت کتابخانه دیجیتال این دانشگاه قابل دسترس می باشد.
کتابت: اواخر قرن 13 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 2208
2 ـ شمس المعارف و لطائف العوارف؛1 زبان کتاب : عربی ؛ نوع خط : نسخ ؛ سال کتابت : 1137 هجری ؛ کاتب : نامشخص ؛ شماره ثبت : 2203
3 ـ فالنامه؛ زبان کتاب: اردو؛ نوع خط: نستعلیق؛ سال کتابت: 1279 هـ ؛ کاتب: محمد حسین؛ شماره ثبت: 448
4 ـ کامل التعبیر؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: ابتدای قرن 12 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 1527
5 ـ کتاب در نجوم؛ زبان کتاب: فارسی، نوع خط: نسخ؛ سال کتابت:ابتدای قرن 12 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 1527
6 ـ مجموعه(علوم غریبه)؛ زبان کتاب: فارسی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: 875 هـ ؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 1595
8 ـ لیست کتب علوم طب:
1 ـ کلیات قانون؛ زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ و نستعلیق؛ سال کتابت: اواخر قرن 12 هجری؛ کاتب: نامشخص؛ شماره ثبت: 2207
2 ـ اختیارات بدیعی؛2 زبان کتاب: عربی؛ نوع خط: نسخ؛ سال کتابت: 917 هـ ؛ کاتب: مقصود شرف الدین؛ شماره ثبت: 2640
3 ـ آئینه حیات ؛ زبان کتاب : اردو ؛ نوع خط : نستعلیق ؛ سال کتابت : 1344 هـ ؛ کاتب : حسن بخش ؛ شماره ثبت : 436 . 3
امید است تمامی کتب خطی و نادر باقی مانده این کتابخانه جمع آوری شده و این کتب ارزشمند که به اذعان مسئولین موزه در حال نابودی است ، در محیط و شرایطی مناسب نگهداری شود و مسئولین فرهنگی کشور برای این میراث ارزشمند که اکثر نسخ آن فارسی و عربی است ، تصمیمی اتخاذ کنند .
پی‌نوشت
1 ـ کتابی است از شیخ احمد بن علی بن یوسف بونی(م 622 هـ) در خواص و اسرار حروف و اسماء حسنی الهی و برخی سوره های قرآن کریم و مسائلی در علوم جفر، رمل و جز از اینها.
2 ـ اثری است از حاجی زین الدین عطار در علوم طب نگارش شده، نسخه ای خطی از آن به کتابت: بدیع جمال، به شماره ثبت: 46050 در کتابخانه آستان قدس رضوی به ثبت رسیده است.
3 ـ این کتب در سفری که نگارنده در سال 1389 شمسی به کشور هند و شهر حیدرآباد داشته است ، لیست برداری شده است .
منبع :
جُستارها و جَستارها (مجموعه مقالات در حوزۀ تاریخ، فرهنگ، نسخ خطی و اسناد)
دفتر چهارم (ویژه‌نامۀ نسخه‌پژوهی)
به كوشش: دكتر یوسف بیگ‌باباپور
