گفتار اول: دکتر محمد صادق محفوظی
الوهیت و دین مداری در فرهنگ و هنر ایرانی
معمار دین باور ایرانی در طول دوره های مختلف قبل و پس از اسلام همه چیز را در راستای حر کتش به سوی حق تعالی دیده و خود را زائر درگاه او دانسته است.
نیاز به الوهیت در معماری ایرانی را به شکل های زیر نیز می توان بیان کرد:
الف- معمار ایرانی مسلمان دریافته که دیدګاه برخوردی اسلام نسبت به معماری در جهت دعوت انسان به حیاتی سالم و استفاده از نعمت های دنیوی است. لیکن دنیا و آثارش وسیله ی آزمایش بوده، و نباید مفتون و شیفته ی جلوه های فریبای دنیایی شده و دنیا را هدف دانسته، بلكه دنیا وسیله ای برای محل گذر و پلی برای عبور به آخرت است. « و زندگی دنیا جز بازیچه و لهو نیست و پرهیزگاران را سرای آخرت بهتر است. آیا به عقل نمی یابید؟» (انعام، ٣٢)
به این ترتیب، در نحوه ی نگرش معمار ایرانی مسلمان نسبت به زندگی دنیوی دگرگونی ایجاد شده است. او دریافته است که دنیا اقامتګاه موقت بوده، و همه چیز دنیا در نهایت از بین رفتنی است و همه چیز برای آخرت است؛ البته این موضوع به آن منظور نیست که به مسائل دنیایی بی اهمیت بوده، بلکه باید با بهره وری صحیح از حیات گذرای این دنیا با آن به گونه ای برخورد شود که انسان را از خانه ی آخرت باز ندارد.
ب- دین باوری هنرمند ایرانی به اعتباری در بر گیرنده همه ی مسائل مربوط به زندگی انسان است و بر همه ی ابعاد و جوانب زندگی سیطره دارد و در این امر برای هدف دار نمودن زندگی انسان، جهت دهنده است، هم چنان که «. ما از آن خداییم و به سوی او باز می گردیم.» (بقرە، ١۵۶) معمار دین باور با اندیشه و خمیر مایه ای که اسلام برایش به ارمغان آورده و مطابق فطرت و طبیعت اوست، توانسته اثرش را نیکو ارائه دهد و دیګران را نیز به نیکی وا دارد. این جهت دار شدن آثار معماری، بر استفاده كننده و بيننده تأثير مطلوب گذارده است. شاهکارهایی چون مسجد شاه و مسجد شیخ لطف الله اصفهان در دوران صفویه، اوچ این تأثیر گذاری است. جهت دار شدن معماری از طریق دین مداری، معنویت را برای معمار ایرانی مسلمان به ارمغان أورده واين معنويت بر ساير عوامل مانند ماده، مکان و زمان غلبه پیدا نموده است. این استعداد خاص پدید آمده، نگاهی خاص و نظری تازه در مسیر ایجاد فضایی معتوی برای معمار، به ارمغان آورده است.
ج- معمار دین باور ایرانی با الهام از مبانی الهیات ومعارف اسلامی، توانسته علی رغم کثرت مواد، اقوام، اقلیم و شرایط زمانی و مکانی، به یگانگی و وحدتی در معماری دست یابد که تا قبل از آن چنین امری به این شكل در طول تاريخ معماری مطرح نشده بود. این الهام دینی باعث شده است عامل یکانگی و وحدت، بیش از سایر عواملی هم چون شرایط و مقتضیات زمانی و مکانی، آشکارا و بدیهی جلوه گر شود. به این صورت، معمار دین باور ایرانی در ایجاد هر بنایی اصول بر گرفته ی واحدی را به کار گرفته که گویی همه ی آثار در عین کثرت از وحدت قابل تعمقی برخوردار بوده اند. این به هم پیوستگی و تعالی تدریجی در معماری دوره های مختلف ایرانی از قرن پنجم ه.ق به بعد به صورت تصاعدی هویداست.
د- معماران ایرانی مسلمان بر اساس دستور دینی، توجه به آثار تاریخی گذشتگان را مد نظر قرار داده اند؛ لیکن به آن آثار هم چون پدیده های تاریخی محض نگریسته و ضمن پررسی، الګوهای اصلی ساخت آن بناها را نیز دست مایه ی کار خود قرار داده اند. بهره گیری صحیح منطقی از هنر پیشینیان باعت شده که در معماری ایرانی دوران اسلامی الګوها، تکنیک ها، شيوه ها و عناصر معماری دوران قبل از اسلام مورد استفاده قرار گیرد. لیکن این عناصر و جزئیات به صورت صرف کاربری نداشته، بلکه با دین باوری معماران درهم آمیخته شده و به این ترتیب، ساختاری کمال یافته از معماری ایرانی – اسلامی را شکل بخشیده است.
ر- معماران ایرانی با بهره گیری از مبانی دین باوری شان هر بنایی را مطابق طبیعت خود شکل داده اند و در تشكیل فضا به جنبه ی تعالی بخش بودن آن توجه خاص مبذول داشته اند که این امر نهایت کمال بخشی در معماری ایرانی- اسلامی را سبب شده است. از نکات ویژه ی معماری ایرانی، آغاز شگرف آن بوده که از همان ابتدا، به نقطه ی اوج دین مداری نظر داشته و این امر همواره تحول لازم را به دنبال داشته است. این تغییر و تحول نیز در متن خود از ثبات و یکپارچگی برخوردار بوده؛ به گونه ای سبب خلق آثاری جاودانه شده است.
س- معمار ایرانی مسلمان بر اساس تعالیم دینی دریافته بود که هم محتوی و درون و هم قالب و صورت اثر باید از یک مایه ی معنوی برخوردار باشد و برای استفاده کنندہ احساس معنویت و خلوص ایجاد نماید. معماران دین مدار بر این اساس توانسته اند فضاها را هم چون قالب مادی برای معنویت و انسانی زندگی کردن پدید آورند و هماهنگ با این امر، درون بناها را نیز با رنگ الھی بیارایند. در این زمیته از فرهنک اسلامی به میزان دین باوری شان کمال بهره برداری را نموده و در معماری ضمن توجه به درون و بیرون، تناسب زيبا و هماهنگی بین قالب و محتوی خلق نموده اند و این تناسب را نیز به بیانی ساده نمایان ساخته اند.
ص- معمار دین مدار ایرانی علاوه بر این که شخصیت اثر خود را حفظ کرده و در بنایش تعادل و توازن معقول را به نمایش گذارده؛ اعتبار ساير بناهاى مجاور و همسایگانش را نیز محفوظ داشته است. توجه به الوهیت به او آموخته است که باید به محیط ارزش و یهای درخور آن را داده و به همه ی عوامل در جهت ایجاد مجموعه ای از محیط تعالی بخش توجه نماید.
ط- معمار ایرانی مسلمان با دین مداری اش خود را جزیی از نظام آفرینش محسوب کرده و فردیت خود را در منظومه ی نظام الهى غرق نموده است. او بر این اساس در برابر اثرش، خودش را معتیر ندانسته، بلکه همه ی اعتبارش را به اثرش داده است. برایش ماندن در تاریخ و ذهن ها چندان مهم نبوده است. او با دین مداری اش دیگر در پی کسب مقام و شهرت نبوده، بلکه وظیفه شناس شده است.
معمار دین باور ایرانی چون اثرش را دارای اصالت می دانسته، خود و اراده اش را در مقابل بنایش گمنام دانسته و در مقابل به اثرش اعتبار و اصالت می بخشیده است. مکتب اسلام دینی است که مسایل مادی بشر را با معنویات پیوند زده و هیچ گاه این مسایل را از هم جدا ندانسته است. این ویژگی سبب شده که معماری نیز از این امر مستثنی نبوده و به عنوان هنر و صنعت جزیی از دین و دنیای معمار دین مدار مسلمان باشد.
در طول تاریخ همواره معماران مسلمان ایرانی در پی این بوده اند، که با یهره گیری از احکام نورانی اسلام و دین مداری شان، آثار هنری خود را به نیکوترین وجه بیارایند و بە این دلیل است که در طول چهاردە قرن گذشتە، گنجینه ی گرانیهایی از آثار معماری در سرزمین های اسلامی برجای مانده، که بدون تردید دل معماری که
این گونه بناها را احداث نموده، سرشار از عشق الهى بوده وهمین اصل سبب شده است که آثار معماران مسلمان هویتی اصیل پیدا نماید. دین مداری معماران ایرانی دارای پایه و بنیان تغییر ناپذیر بوده که در طول زمان و بستر مکان بر معماری مسلمانان دیگر نقاط جهان سایه افکنده است. همه ی عناصر و اجزای معماری مانند فضا، حجم، شکل، فرم، ماده، رنگ و نور بر گرفته از دیدگاه وحدت گرایانه دین باوری معمار ایرانی مسلمان است و این دین باوری با ممزوج شدن در معماری توانسته، به عنوان نقطه ی آغازی برای ایجاد معماری اسلامی به شمار رود.
دکتر محمد صادق محفوظی
