معرفی کتاب نامۀ زرّین سلامت

نامۀ زرّین سلامت (شرح و برگردان فارسی رسالۀ ذهبیه منسوب به امام رضا (ع) در بهداشت فردی)

ترجمه و تحقیق: دکتر محمد دریایی.

چاپ: مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.

چاپ اوّل: 1389ش.

152صفحه.

دکتر عیوض هوشیار*

درآمد: نگاهی به رسالۀ ذهبیه، ترجمه ها و شروح آن

رسالۀ الذهبیه، المذهبه، طب الرضا و الذهبیه الطبیه منسوب به امام رضا (ع) (شهادت 203ق) یکی از رسایل معروف و پرنسخه در بهداشت فردی در بین رسایل پزشکی محسوب می شود. علامه مجلسی هم در کتاب عظیم بحارالانوار (مجلد اسماء و العالم) متن این رساله را تماماً آورده است. اما برخی چون صاحب الفهرست و همچنین صاحب معالم العلماء آن را از کس دیگر دانسته اند.

به هر حال این رساله برای مأمون عباسی نگاشته شده تا به آموزش حفظ الصحه نماید و در آن دستوراتی در خصوص خوراکی ها و آشامیدنی ها و پوشاک و داروهای مفید، حجامت و مسواک و حمام و غیره وجود دارد. سپس مأمون فرمان داده که این رساله را با آب طلا بنویسند و به همین خاطر است که به رسالۀ ذهبیه معروف شده است. آنچه از محتوای رسالۀ ذهبیه بر می آید، می توان به چند نکتۀ مهم اشاره کرد:

1- این که از اطلاعات و تجارب دیگران می توان بهره برد.

2- پزشکی عرصۀ تجربه و تحقیق است.

3- تجربه و آزمایش در طول زمان صورت می گیرد، نه با اکتفا کردن به یکبار یا یک مورد یا یک زمان.

4- همه نیازمند دانستن بهداشت فردی و مقدماتی از دانش پزشکی هستند.

این رسالۀ مختصر یکی از آثار پرنسخه و قابل توجه بوده، به طوری که تنها در ایران با استناد به فهرست دستنوشتهای ایران (دنا، ج5، ص791-796) نزدیک به 150 نسخه در کتابخانه های ایران از آن وجود دارد و از دیرباز بر این رساله شروح و ترجمه های فراوانی ترتیب داده شده که ذیلاً به اجمال، به معرفی برخی خواهیم پرداخت:

1- شرح الرسالۀ الذهبیۀ، یا ترجمۀ طب الرضا، از محمد هاشم بن محمدطاهر طبیب طهرانی (قرن11هجری) که نسخه هایی از آن در کتابخانه های مرکز احیای قم (ش3175 و 2/3193) و مسجد اعظم (ش3264) و آستان قدس رضوی (ش1228) موجود است.

2- شرح الرسالۀ الذهبیه، از علامه محمدباقر بن محمدتقی مجلسی (متوفی 1110هجری) که نسخه ای از آن در کتابخانۀ مجلس شورا (ش2/640 مجموعه طباطبایی) موجود است.

3- شرح الرسالۀ الذهبیۀ، از بشر بن محمد موسوی فخاری (قرن 12هجری) که نسخه ای از آن در کتابخانۀ آیت الله مرعشی در قم (ش1/6588)موجود است.

4- شرح الرسالۀ الذهبیۀ، از میرزا ابوالحسن طباطبایی رضوی (قرن 13هجری) که نسخه ای از آن در کتابخانۀ مرعشی در قم (ش3051) موجود است.

5- ترجمۀ ذهبیه، از ملا نورالدین محمد بن حبیب الله واعظ اصفهانی که با عنوان الذهبیه الطبیه و شرح الذهبیه نیز آمده است(نک: الذریعه شیخ آقابزرگ تهرانی 10/46 و 13/278).

6- ترجمۀ ذهبیه از عبدالواسع تونی (قرن 12هجری) که ترجمه ای روان و تحت اللفظی است و برای شاه سلطان حسین صفوی (1105-1135هجری) نوشته است(نک: فهرست مرعشی6/103).

7- ترجمۀ الذهبیه، از محمد شریف بن محمدصادق خاتون آبادی (متوفی 1109هجری) که صاحب الذریعه (13/286) از آن یاد کرده است.

8- ترجمۀ ذهبیه، از محمد بن علی رامهرمزی که به نام امیر سید محمود تالیف نموده، و نسخه ای از آن در فهرست نسخ فارسی منزوی (1/499) معرفی شده است.

9- ترجمۀ الذهبیه، از ابوعلی حسن بن ابراهیم بن ابوبکر سلماسی (متوفی 624هجری) که برای ابوالحسن علی بن اسماعیل نگاشته و نسخه ای از آن در دانشگاه تهران (میکروفیلم 4/763، فهرست فیلمها 1/404) موجود است.

10- ترجمۀ الذهبیه، از ملا فبض الله عصاره شوشتری، پزشک و منجم شوشتری به سال 1088ق. به فارسی نگاشته است و نسخه ای از آن در کتابخانۀ مرعشی در قم (24/127) و دانشگاه (ش735) موجود است.

11- ترجمۀ ذهبیه، از ملا محمد مؤمن قزوینی الموتی که نسخه هایی در کتابخانه های ملک (2/136) و دانشگاه تهران (4/735) موجود است.

12- ترجمۀ رسالۀ ذهبیه، از محمد بن حسن مشهدی که پیش از سال 1283هجری نگاشته است.

13- شرح ذهبیه از محمد نصیر بن قاضی که روزگارش نامعلوم است. نسخه ای از آن در کتابخانۀ مسجد اعظم قم (563) موجود است که کتابت آن قرن 13 هجری است.

14- ترجمۀ ذهبیه، از محمدمهدی (رضا حسین) بن سبحان که نسخه ای از آن در فهرستوارۀ منزوی (5/3475) معرفی شده است که متعلق به جرنل است.

15- ترجمۀ الذهبیه، از محمد باقر بن محمدحسین غلام مکنون که نسخه ای از آن در دانشکدۀ الهیات دانشگاه تهران (ش550) موجود است.

16- شرح الرسالۀ الذهبیه، از مولفی ناشناخته که نسخه ای از آن در کتابخانۀ آستان قدس (ش5195) موجود است.

17- شرح الرسالۀ الذهبیۀ، از زین الدین حسین کلاتی که نسخه ای از آن در دانشگاه اصفهان (ش515) موجود است و اخیراً توسط آقای یوسف بیگ باباپور و خانم حمیده حجازی در قم تصحیح و منتشر شده است.

18- کنزالذّهب، از محمد ‌بن‌حسن طوسی مشهدی (متوفّی 1257 هـ.ق.) که نسخه هایی از آن در کتابخانه های مختلف ایران موجود است که به شهادت فهرست دنا (8/813) به پانزده نسخه می رسد که از جمله نسخۀ خطی مرکز احیای میراث اسلامی در قم به شمارۀ 2/4222  می باشد. این رساله توسط خانم حمیده حجازی تصحیح و در ویژه نامۀ تاریخ پزشکی مجلۀ پیام بهارستان اخیراً منتشر شده است.

همچنین چندین ترجمۀ رسالۀ ذهبیه، از مترجمانی ناشناخته که نسخه هایی از آن در فهرستوارۀ منزوی (5/3475-3476) معرفی شده اند.

دربارۀ کتاب حاضر:

اما علاوه بر این ترجمه ها و شروح متعدد، اخیراً در عصر ما نیز چندین ترجمه و شرح بر رسالۀ ذهبیه ترتیب داده شده که از جمله یکی از این ترجمه ها و شروح دقیق کتابی است با عنوان نامۀ زرین سلامت، که توسط دکتر محمد دریایی تهیه و از سوی آستان قدس رضوی در مشهد منتشر شده است.

این کتاب منهای تصاویر رنگی ضمیمه دئر آخر از برخی گیاهان دارویی حکایت دارد، در 120 صفحه است و با پیشگفتاری با عناوین زیر شروع می شود: درآمدی بر متون اسلامی، واکاوی متن طب الرضا در فرآیند تاریخ، خلاصۀ زندگانی امام رضا (ع)، از مدینه تا طوس، فریاد سبز توحید؛ خط سرخ شهادت، تحلیل فریاد توحید امام از تریبون نیشابور.

سپس مقدمۀ کتاب با مباحثی چون «در خلال وقایع، تاریخ نامۀ طلایی: تاریخ صدور و تقریر رسالۀ ذهبیه، مفاد رسالۀ ذهبیه، ترجمۀ تصویر دستخط مأمون عباسی بر رسالۀ ذهبیۀ امام رضا (ع)» بسط داده می شود.

با بخش اوّل این کتاب مباحث جدی تر و تخصصی ترجمه و شرح رسالۀ ذهبیه شروع می شود. عنوان این فصل «سابقۀ تاریخی و روایی طب الرضا (ع)» در نظر گرفته شده و در آن دیباچه یا به عبارت بهتر، سند روایی این رساله به عنوان یک حدیث مفصل از این امام معصوم، بیان شده است. شیوۀ مترجم به گونه ای است که اوّل عبارتی از متن رساله را در حد یک پراگراف می آورد و سپس به ترجمه و پس از آن به شرح و توضیح آن می پردازد.

با بخش دوم مباحث مربوط به بهداشت و پیشگیری و اهمیت تغذیه و کیفیت ساختار بدن انسان به عنوان بهترین مخلوق الهی و وظایف اعضای او، و غیره آغاز می شود. در این بخش به مبحث خصلت و سرشت بدن آدمی توجه شده است.

بخش سوم در معجون دارویی-غذایی رضوی است. در این بخش به مباحثی چون ویژگی های نوشابۀ حلال، و اصول بهداشتی مصرف خوراکی ها و نوشیدنی ها، از رسالۀ ذهبیه پرداخته شده است.

بخش چهارم، در آداب استحمام است و این که چگونه بعد از استحمام به حفظ صحت خود بکوشیم و چه تدابیری در این زمینه بیندیشیم.

بخش پنجم، آداب بهزیستی و بهداشت فردی است. به نظر می رسد مهمترین مبحث رسالۀ حاضر هم همین قسمت باشد. چرا که محور اصلی و تأکید عمده بر این اصل استوار است. در این بخش از انواع درد اعضا و بیماری های فصول و بهداشت گوارش و غیره بحث شده است.

بخش ششم، آداب سفر و احکام آبهاست. در قدیم با توجه به مشقات طاقت فرسای سفر و طی مسافت با پای پیاده و غیره و غیره، بهداشت سفر یکی از ضروری ترین مباحث پزشکی محسوب می شد.

بخش هفتم، مزاج شناسی: شناخت مزاجها و بهداشت روانی است. از مباحث اساسی و جالب توجه در طب قدیم شناخت مزاج افراد مختلف بود که البته مقدمۀ درمان بر پایۀ شناخت امزجۀ فردی بود. در پی همین مبحث، آداب خواب و بیداری، آداب مسواک کردن، بهداشت دهان و دندان، ادوار حیات انسان، آمده و این فصل از کتاب را به خود اختصاص داده است.

بخش هشتم، شامل مباحث مدیریت و ساماندهی بدن، آداب حجامت و فصد، آداب صحیح حجامت، آداب فصد (خون گیری)، از مباحث این رسالۀ منسوبه می باشد.

در بخش نهم، مباحثی چون مواد غذایی ترکیبی و تعارض های غذایی و آداب زناشویی و امور جنسی بسط داده شده است. از زیر عنوانهای این بخش، مواد غذایی ترکیبی و تعارضهای غذایی، آداب زناشویی و امور جنسی، مدعیان دروغین بهداشت و سلامت، بسط و توضیح داده شده و عملاً متن اصلی رسالهخ با این بخش به پایان می رسد.

اما قسمت خاتمۀ رساله به مبحث «ذکر فصول السنه» پرداخته و خاصیت و تدابیر و مزایا و معایب فصول اربعه از سال را می شمارد. این بخش از رساله در برخی از نسخ معتبر از این رساله نیامده، لذا این بخش در قسمت توضیحات و پی نوشتهای کتاب حاضر آمده است.

این کتاب از صفحۀ 99 به توضیح مشکلات و اصطلاحات متن، ذیل عنوان «توضیحات و پی نوشتها» پرداخته و توضیحاتی سودمند را در درک هرچه بهتر کتاب به دست داده است.

اما از امتیازات کتاب حاضر، استخراج نمایۀ مفردات گیاهی و واژه های طبی، است که کار را هرچه بهتر و قابل استفاده تر نموده است.

کتاب با فهرست منابع و مآخذ مورد استفادۀ مترجم به پایان رسیده و در نهایت چندین تصویر رنگی از گیاهان مورد بحث در این کتاب با معادل واژگانی: فارسی، عربی، انگلیسی، به پایان رسیده است. اما به نظر می رسد لزومی برای درج این تصاویر نبود. چرا که عمده تأکید کتاب حاضر بهداشت فردی است نه در معرفی خاصیت گیاهان دارویی. اما به هر حال از اهمیت کتاب نکاسته است.

می بینیم که شیوۀ تقسیم بندی موضوعی و محتوایی این ترجمه چه قدر علمی و اصولی بوده و با دقت نظر و وقوف کامل مباحث طی بخشهایی چند از هم تفکیک شده و فصول کتاب حاضر را تشکیل داده است. در اوّلین نگاه به فهرست مطالب کتاب، به سهولت می شود مطلب مورد نظر مخاطب را یافت و بدون این که سردرگمی و ملالتی در تفحص مطالب مندرج در آن برای خواننده ایجاد شود، به مقصود دست یافت؛ و تنوعی که در مباحث آن به عنوان یک رسالۀ بهداشتی نهفته، صرف از مؤلف حقیقی آن که بر ما مبهم است، جالب و در نوع خود بدیع و نو است.

والسلام

* عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشکین شهر.