كتابخانة سليمانيه
از كتابخانه‌هاي مهم تركيه و عالم اسلام، در شهر قسطنطنيه (استانبول)، ضمن مجتمع تاريخي سليمانيه كه احداث آن در 956ق./1549م. به دستور سلطان سليمان قانوني به دست معمار سنان (سر معماران خاصه) آغاز و در 964ق./1556م. به پايان رسيده (كاتبي، 1365) و در سال 965ق./ 1557م. رسماً تأسيس شده است (كتابخانه‌هاي ملي…، 33). در اين مجتمع، علاوه بر ساختمان كتابخانه، بناهاي ديگري از جمله مدارس اوّل و ثاني (ابتدايي و متوسطه) نيز وجود دارد.
اين كتابخانه فعاليت‌هاي خود را به صورت امروزي وابسته به وزارت فرهنگ از 1336ق./1918م. با عنوانِ محلّيِ (Suleymaniye Kutuphanaesi)، در محل مدرسة ثاني، آغاز نمود(فهرست اسامي…، 82؛ آشنا، 38) و به دليل گسترش روزافزون آن از 1952م. مدرسة اوّل و مكتب صبيان نيز به فضاي كتابخانه افزوده شد. بسياري از كتابخانه‌هاي كوچك از جمله كتابخانه‌هاي خانقاه‌ها، زاويه‌ها و تكيه‌ها –كه در اثر «قانون توحيد تدريسات» تعطيل شدند- همچنين كتابخانه‌هاي مساجد و برخي مدارس علميه به كتابخانة سليمانيه انتقال يافت(آشنا، همانجا)؛ و نيز آثار خطي موجود در شهرها و روستاهاي آناطولي نيز كم‌كم به اين كتابخانه آورده شد. رفته‌رفته مجموعه‌هاي اهدايي نيز بدان افزوده شد و غناي اين گنجينه را دوچندان نمود(كاتبي، همانجا).
در حال حاضر، بيش از صد و ده مجموعه (دربارة مجموعه‌هاي موجود در اين كتابخانه، نك: روپر، 350-347)، و نزديك به صدوبيست هزار جلد كتاب در كتابخانة سليمانيه نگهداري مي‌شود. از اين ميان تعداد كتب خطي تركي، عربي و فارسي كتابخانة مركزي حدود شصت و هفت هزار جلد مي‌باشد كه شش هزار و دويست و اندي نسخه از آن به زبان فارسي است؛ و اگر موجودي كتابخانه‌هاي تابع را نيز بدان بيفزاييم، بالغ بر هفتاد و دو هزار نسخة خطي مي‌شود(طلوع كيان، 78). در اين صورت موجودي كتب فارسي كلّ مجموعه در حدود هشت هزار نسخه مي‌باشد(همان) و اين‌كه برخي 75درصد نسخ آن را فارسي دانسته‌اند، صحيح نيست(كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا؛ بلورچي، 15). همچنين اين‌كه برخي (مرعشي، 6) موجوي كتب خطي اين كتابخانه را 180 هزار جلد و اوّلين كتابخانة دنيا از لحاظ تعداد احتواي كتب خطي دانسته‌اند، نادرست است. تعداد كتاب‌هاي چاپي قديمي نيز نزديك به پنجاه هزار جلد مي‌باشد (كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا؛ آشنا، 39؛ بولتن فرهنگي، 42) و براي تمامي اين آثار فهرست منظمي تدوين شده است. علاوه بر اين‌ها اسناد و فرامين سلاطين، و غيره از موجودي‌هاي باارزش اين كتابخانه هستند(آشنا، 40).
از قديمي‌ترين آثار خطي كه در اين كتابخانه نگهداري مي‌شود، يكي اسرارنامه (ش56، مجموعة حالت افندي) به خط خواجه بن عمر بن احمد شاه قونوي در 753ق. و الهي‌نامه (ش3674، مجموعة فاتح) به خط نجم بن محمد در 729ق. و رباعيات خيام به خط عبدالرحمن بن محمد بن سراج‌الدين در 865ق. مي‌باشد(آشنا، 46؛ كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا) علاوه بر آن، در داخل اين كتابخانه، نمونه‌هايي از زيباترين آثار هنرهاي كلاسيك مانند ابرو، خط، مينياتور و تذهيب به همراه كتب به خط مؤلفين، نسخ منحصر بفرد، و كتب اهدا شده به سلاطين عثماني و غيره موجود است(بولتن فرهنگي، 43).
اين كتابخانه داراي دو تالار مطالعه است: تالار بزرگ به ظرفيت هفتاد نفر كه محققين نسخه‌هاي خطي از آن استفاده مي‌كنند. در اين تالار، فهارس كتب خطي كتابخانه‌هاي قديمي و برخي كتابخانه‌هاي آناطولي، انواع منابع اعم از كتابشناسي‌ها، فرهنگ‌ها، دايره‌المعارف‌ها، و مراجع مشابه به زبان‌هاي مختلف در دسترس است. تالار كوچك، به كساني اختصاص دارد كه بخواهند از دستگاه‌هاي ميكروفيلم‌خوان استفاده كنند؛ لذا برخي كتب نفيس فقط به صورت ميكروفيلم در اين تالار در اختيار محققين قرار مي‌گيرد(كاتبي، همانجا). همچنين از 1336ش./ 1957 كتابخانة ويژة كودكان نيز در محدودة كتابخانه، ايجاد شده است.
اين كتابخانه از چهار بخش عمده تشكيل شده است: الف) بخش طبقه‌بندي و فهرست‌نويسي؛ ب) بخش تهية ميكروفيلم كه در 1329ش./1950م. تأسيس شد؛ ج) بخش صحافي و ترميم ضايعات كتاب‌ها (پاتولوژي) كه در 1341ش./1962م. تأسيس شد؛ د) بخش تهية فهارس نسخ خطي تركيه در شعبة استانبول كه در سال 1979م. تأسيس شده است(كاتبي، همانجا؛ آشنا، همانجا؛ بولتن فرهنگي، 42).
علاوه بر اين‌ها، پنج كتابخانة موقوفة مهم وابسته به اين كتابخانه، زير نظر آن فعاليت دارند(كتابخانه‌هاي ملي…، همانجا)، كه عبارتند از:
كتابخانة عاطف افندی: این كتابخانه در محلة وفا در استانبول در سال 1741م. از سوی مصطفی عاطف افندی احداث شد. وی كه از دولتمردان صاحب نام عصر عبدالحمید اول بود، دلبستگي زيادي به شعر و ادب داشت. كتابهای حاجی عمر افندی و خانوادة زكی پاك آلین نيز به اين كتابخانه اهدا شدند. آثار خطی موجود در این كتابخانه با 3228 نسخه آوازة جهاني دارد(آشنا، 39)؛ بعضی از اين آثار نادر و یا منحصر به فرد هستند و برخی دیگر به خط مؤلف بوده، یا توسط علمای مشهور استنساخ شده‌اند.
كتابخانة حاجی سلیم آغا: این كتابخانة تحقیقاتی در سال 1781م. در محلی كه حاجی سلیم آغا (امین ترسانه) در اُسْكُدار احداث كرده بود، تأسیس شد. هستة اصلی كتابخانه را مجموعة اهـدایی خود سلیم آغـا تشكیل می‌دهـد (1281 جلد). پس از استقرار جمهوریت و تصویب قانون توحید تدریسات، كتابخانه‌هاي كوچك در مساجد، تكایا و زوایای محلة اسكدار به این كتابخانه منتقل شد. آثار این كتابخانه از پنج مجموعه (مجموعة حاجی سلیم آغا، مجموعة عزیز محمود خدايی افندی، مجموعة نور بانو سلطان (والدة عتیق)، مجموعة كمانكش امیر خواجه، و مجموعة یعقوب آغا) تشكیل شده است كه روي هم رفته 2952 نسخة خطي هستند(آشنا، 39).
كتابخانة كوپریلی: اوّلين كتابخانه مستقل تركيه كه در سال 1661م. در محلة ديوان‌يولي توسط فاضل احمد پاشا، یكی از صدراعظم‌های مقتدر عثمانی، احداث شد و كتابهای سه تن از اعضای خانوادة كوپریلی (محمد پاشا، فاضل احمد پاشا و محمد عاصم بیگ) در آن گرد آمد (2775 نسخه).
كتابخانة نور عثمانیه: ساختمان این كتابخانه در سال 1749م. در صحن مسجد نور عثمانيه به دستور سلطان محمود اوّل آغاز شد و به جهت مرگ او از سوی برادرش در سال 1755م. به پایان رسید. آثار موجود در اين كتابخانه در سه بخش مي‌باشند: الف) خود نور عثمانیه شامل 4955 نسخه خطی قدیمی؛ ب) بایرام پاشا؛ ج) هدایا و آثار مطبوع. روي هم رفته تعداد نسخ خطي آن 5052 نسخه (آشنا، 40) كه از اين ميان 1117 نسخه به زبان فارسی است.
كتابخانة راغب پاشا: این كتابخانه در سال 1762م. در محلة لاله‌لي، از سوی راغب پاشا، صدراعظم دورة سلطان عثمان سوم و سلطان مصطفی سوم، احداث گردید. راغب پاشا علاوه بر این‌كه دولتمردی صاحب نام بود، در زمینه شعر و ادب نیز آوازه داشت. وی مدّتی برای انجام وظایفی دولتی به همدان رفت و سپس به عنوان نمایندة دولت در مذاكرات ایران- عثمانی شركت جست. وی پس از طی مدارج مختلف بر منصب صدارت تكیه زد و تا مرگ (1244ق.) در این مقام ماند(سبحاني، 171). آثار موجود در این كتابخانه را چهار منبع تشكیل می دهد: كتابهای راغب پاشا؛ كتابهای مدرسة مصلی؛ كتابهای مدرسة یحیی توفیق؛ كتابهای مدرسة نو.
علاوه بر مجموعه‌هاي عمدة موقوفة فوق، كتابخانة خسرو پاشا وابسته به وزارت فرهنگ كه در سال 1255ق./ 1839م. توسط خسرو پاشا، از دولتمردان عهد سلیم سوم، محمود دوم و عبدالحمید اوّل، تأسیس شده بود، نيز به دليل رطوبت بیش از حد آن، با كتابخانة سليمانيه ادغام شد(سبحاني، 170). آثار موجود در این كتابخانه از شش بخش تشكیل شده است: كتابهای خسرو پاشا؛ كتابهای مهرشاه سلطان؛ كتابهای اسم خان سلطان، كتابهای بشیر آغا، كتابهای حسن حسنی پاشا و كتابهای مسجد ایوب.
فهارس كتب خطي كتابخانة سليمانيه و مجموعه‌هاي وابسته، يا به صورت دفاتر جداگانه به صورت فهرستواره منتشر شده‌اند، يا بخشي از آن‌ها در ضمن «فهرست مشترك مخطوطات تركيه» فراهم آمده است(آشنا، 40).
منابع: آشنا (در جستجوي ميراث مشترك فرهنگي)، مقالة «كتابخانة سليمانيه و آثار خطي فارسي در تركيه»، رايزني فرهنگي سفارت جمهوري اسلامي ايران، آنكارا، زمستان 1373ش؛ بلورچي، پروين، «بررسي 40 كتابخانة ملي و بزرگ جهان»، كتاب ماه كليات، س4، ش3و4، فروردين 1380ش؛ بولتن فرهنگي، ش50، سازمان فرهنگ و تبليغات اسلامي، نيمة اوّل آبان ماه 1381ش؛ سبحاني، توفيق، «برخي از نسخ خطي ناشناختة فارسي در كتابخانه‌هاي تركيه»، تحقيقات اسلامي، بنياد دائره‌المعارف اسلامي، س9، ش1و2، 1373ش؛ طلوع‌كيان، فرهاد، «بررسي تناقض‌هاي آماري مربوط به نسخ خطي تركيه»، كتاب ماه كليات، خرداد 1382ش؛ كاتبي، علي، «كتابخانة سليمانيه»، دائره‌المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني، ج2، زير نظر فريبرز خسروي، سازمان اسناد و كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران، 1385ش؛ كتابخانه‌هاي ملي و بزرگ كشورهاي جهان (آمار و اطلاعات 40 كتابخانة ملي و بزرگ جهان در چند سال اخير)، كتابخانة ملي جمهوري اسلامي ايران، تهران، 1379ش؛ فهرست اسامي و مشخصات 700 مركز فرهنگي بين‌المللي و ملي از 48 كشور جهان، نشرية كميتة امور بين‌المللي جشن دوهزار و پانصد سالة شاهنشاهي ايران، آذر 1349ش؛ مرعشي، محمود، «سومين كتابخانة جهان اسلام»، كتاب هفته، ش98 (پياپي485)، شنبه 2 آذر 1381ش.
Roper. Geoffrey. World survey of Islamic Manuscripts .Vol.3. Al-furqan. London. 1994.
/ يوسف بيگ‌باباپور/
