تألیف:
محمد اقبال مجدّدی
به کوشش:
یوسف بیگ باباپور
سید محمد (عارف) موسوی نژاد
مقدمه:
بی گمان در تاریخ جهان بسیار مشاهده شده که مردم یک کشور دیر زمانی به غیر از زبان مادری خود سخن گفته اند، و در آن زبان مکتسب آثار بی نظیری که چه بسا در ردیف نفیس ترین آثار ماندگار جهانی شده، به وجود آورده اند.
هر چند مسافرت زبانی از سرزمینی به سرزمین دیگر در آغاز امر در نتیجۀ علل و اسبابی چند مانند غلبۀ قومی بر قومی و مهاجرت جماعت کثیری از کشوری به کشور دیگر، یا به واسطۀ نفوذ عوامل معنوی مانند بسط و انتشار عقیدۀ مذهبی از یک نقطۀ جهان به نقطۀ دیگر صورت گرفته است، ولی به هر حال عاقبت کار به جایی رسیده که آن زبان بیگانه در تحت تملک آن قوم در آمده و در کشور ایشان حق توطن پیدا کرده و رفته رفته مانند زبان اصلی مادری، جزو هویت فرهنگی آن گردیده است. استعمال زبان لاتین در اقوام ژرمنی در طول قرون وسطی که به واسطۀ سپاهیان روم در شمال و غرب اروپا بسط و انتشار حاصل کرد و همچنین انتشار زبان عربی در ممالک غیر عرب که به واسطۀ نشر دعوت اسلام صورت گرفت، دو نمونۀ بارز و دو شاهد کامل این مدعاست. از اینجاست که می توان گفت شاهد ادب را جلوه گاهی مخصوصی است که آن نفس ناطقۀ انسانی می باشد، و منزلگاه او روح و دل است نه سنگ و گل، و منسوب به قوم و ملت خاصی نیست و ملک و مال جماعتی مخصوص نمی باشد. داستان نشر و انبساط زبان فارسی در هندوستان نیز از همین مقوله است[1].
بر ارباب ادب پوشیده نیست که ما امروز با نابودی زبان فارسی در شبه قاره مواجه هستیم، اما روزگاران نه چندان دور زبان شیرین فارسی از زبان های اصلی این منطقه بود. استفاده از زبان فارسی نه تنها در کوچه و بازار، بلکه در ادارات دولتی و غیره آن چنان کاربرد داشت که گویا یک کشور فارسی زبان است. دلیل بر این مدعا آثار فارسی مکتوب موجود در شبه قاره است، که نمونۀ بارز و حاضر آن نسخ خطی و سنگ قبرهای به جا مانده از روزگاران پیشین است.
سیاهه ای که در پیوست تقدیم می شود، معرفی دو مجموعه از رساله های خطی موجود در کتابخانه های پاکستان است:
مجموعۀ اوّل: فهرست کتابخانۀ حضرت مولانا محمّد هاشم جان مجدّدی متوفای (1975م.) است که شامل 85 رساله است و به شماره (8101) «کتابخانه گنج بخش – مرکز تحقیقات ایران و پاکستان» نگهداری می شود.
مجموعۀ دوم: فهرست کتابخانه شخصی آقای – ایم – ای – کاظمی است که به شماره (8050) همچنین در «کتابخانه گنج بخش – مرکز تحقیقات ایران و پاکستان» نگهداری می شود. در این فهرست 31 نسخه معرفی شده که دو مورد آن شماره نخورده است و همین طور رساله های مجموعه شماره (9 و 26) را جداگانه یک نسخه به حساب آورده است.
مؤلف هر دو فهرست فوق، آقای محمد اقبال مجدّدی است که در سال 1978م. تألیف کرده. این دو فهرست از باب اهمیتی که داشت، به فرمایش آقای منزوی جزو آثار خطی محسوب شده و با قید شماره ای بر آن در گنجینۀ نسخ خطی گنج بخش نگهداری می شود.
این دو فهرست از نظر نوشتاری و جمله بندی مشکلاتی دارد و ترتیب خاصی که امروز در آثار بزرگان این فن وجود دارد، در این فهرست نیست و مؤلف از شیوۀ خاصی پیروی نکرده است و جایگاه مطالب رعایت نشده است. اما از نظر این که یک شخص غیر فارسی زبان این فهرست را نوشته و اسمش را هم گذاشته «فهرست مخطوطات فارسی» و نسخه های بسیار خوبی هم در این مجموعه معرفی شده، انتشار آن خالی از فایده نخواهد بود.
اهمیت این دو فهرست زمانی معلوم می گردد که ما به عنوان اوّلین حرکت فهرست نویسی آثار فارسی در شبه قاره بدان بنگریم و شیوۀ مرسوم آن دوره در کتابشناسی و آثار مخطوط را مورد بررسی قرار دهیم. در نظر گرفتن این نکته در مطالعات سیر تاریخی فهرست نویسی متون خطی و بررسی روند رو به رشد آن حائز اهمیت خواهد بود.
استاد احمد منزوی به اهمیت این فهارس پی برده و در ابتدای فهرست شماره (8101) در تاریخ 10/3/58 قید فرموده اند که: «آقای رانجها، طبق قرار قبلی این یک مجلد فهرست نیز از نظر اهمیت در جزو نسخه های خطی ثبت و محفوظ شود – احمد منزوی».
البته ما به دلیل حفظ اصالت اثر، به عنوان یک اثر مصحَّح، سعی نمودیم تا حد امکان از دخل و تصرف در متن خودداری نماییم. حتی اغلاط سهوی مؤلف نیز در مواقعی در متن به همان شکل آورده شد و به ندرت مواردی را در پاورقی ها یادآور شدیم. اگر به ناچار موردی هم در متن افزوده شده، در بین [] قرار گرفته است.
والسلام علیکم
بیگ باباپور – موسوی نژاد
دارالسعادۀ قم – بهار 1391 شمسی
[1] . برگرفته از: مقدمه نقش پارسی بر احجار هند، علی اصغر حکمت، تهران، 1347.
