علم در عصر جدید

علم در عصر جدید

ماهیت علم عصر جدید در چیست؟ آیا مگر علم عصر جدید با علم اعصار گذشته تفاوت دارد که ما اینگونه می پرسیم؟ آیا نبایستی بپرسیم ماهیت علم چیست؟

– هرگز. زیرا علم در زمرۀ مبادی و اصول نیست، بلکه از مبادی و اصولی خاص ریشه می گیرد و مدد می جوید و تعین می یابد. در هر عصری نظری خاص در مورد موجود و حقیقت به استواری دست می یابد و همۀ شئونات انسان از جمله علم، اساس خویش را از آن نظر و دریافت معین اخذ می کنند. بنابراین نخست می پرسیم عصر جدید دارای چه مبادی و اصولی است و کدام نظر آغازین چونان بنیاد این عصر است؟

دکارت، که به حق می توان وی را از بانیان اولیه عصر جدید برشمرد، چکیدۀ تعالیم خویش را با کوژیتوی خویش بیان می دارد: می اندیشم، پس هستم. بنابراین عقل بشری چونان بنیاد عصر جدید است. البته این عقل از وحی الهی و هر نسبت دیگری بریده است و قائم بالذات است. سپس دکارت می پرسد که آنچه عقل بشری بدان می تواند اتکا کند و صحیح را از خطا جدا کند و سره را از ناسره چیست؟ واضح است که به روشن ترین و بدیهی ترین چیزی که دست می یابد ریاضیات است. اما کدام ریاضیات؟ آن جوهره ای در ریاضیات که هیچ امر دیگری نتواند آن را مخدوش نماید: 4=2×2. تفاوت ندارد دو عدد از چه چیز ضربدر دو عدد از چه چیز دیگر شود، نتیجه همواره چهار است. برای مثال وقتی هفت عدد سیب را به روی میز روبروی خویش داریم، آنچه خلل ناپذیر است، عدد هفت و یا هفت بودگی است. شاید بتوان سیب و میز و اتاق و حالات روحی بیننده و صدها چیز دیگر را دچار چون و چرا قرار داد، اما عدد هفت چون و چرا پذیر نیست. این وجهه و نظر و ساحت و تعبیر از ریاضیات چونان اساس و بنیادی می شود که برای دکارت و عصر جدید چونان نقطه اتکا قرار می یابد، تا هر آنچه علم حاصل می دارد چونان یقینی و صادق مقام گیرد. این نوع از صدق عبارت از یک نوع خاص از صدق است و نباید آن را با هر نوع صدق دیگر یکسان برشمرد.

در اعصار گذشته و در عصر قرون وسطی، یونان باستان و در عصر دینی این نوع از علم و این نوع نظر و دریافت در مورد موجود و حقیقت هرگز سابقه نداشته است. لکن بدین دلیل نباید علم جدید را نسبت به علم قدیم پیشرفته تر بدانیم. اما ماهیت آنچه امروزه علم نامیده می شود، عبارت از پژوهش است. ماهیت این پژوهش در چیست؟ پاسخ آنست که تمامی حوزۀ موجود، طبیعت و تاریخ که در حیطۀ شناخت قرار می گیرد چونان ماهیت این پژوهش است. اما این شناخت با روندی خاص بدین حوزه قدم می نهد. البته منظور از روند در اینجا روش محض نیست. اما به هر حال مشخص بودن چنین حوزه ای عبارت از روند بنیادین پژوهش است. این روند به موجود می نگرد، اما فقط به حوزه ای خاص از موجود، مثلاً طبیعت، و ویژگی اساسی و معینی را در جریان های طبیعی طرح می کند. اما صورت حقیقی این طراحی چگونه ترسیم می شود؟ آنطور که روند مورد شناخت در حوزه ای مشخص با کدام طریق قادر است پیوند داشته باشد. آری این پیوند است که زیربنای استوار پژوهش است. بنابراین با طرح این بنیاد ویژه و تعین یافتن زیربنای استوار این روند است، که این روند در حوزۀ وجود حوزۀ موضوعی خود را به ثبوت می رساند.

برای مثال فیزیک عصر جدید بر بنیان ریاضی از آن نوع که گفتیم استوار است، در واقع این فیزیک بیانگر یک نوع ریاضیات معین و کامل است. اما چرا این فیزیک فقط در این طریق می تواند در حوزۀ ریاضی واقع شود؟ زیرا این فیزیک در معانی ژرف تر بر بنیاد ریاضی استوار است. بنیاد دریافت عصر جدید از علم به یونان باستان بازمی گردد.

گفتیم که واضح ترین و بدیهی ترین وجه ریاضی یعنی “عدد” چونان نقطۀ ثقل دریافت عصر جدیدی برای بنیان بخشیدن به علم بوده است. اما آیا فی الواقع می توان ماهیت حقایق ریاضی را با محاسبۀ عددی تعین بخشید؟

عصر جدید فیزیک را عبارت از شناخت طبیعت می نامد، اما فی الواقع منظورش از طبیعت فقط اجسام مادی در حوزۀ حرکتی آنهاست. زیرا در نظر عصر جدید هیچ چیز آشکارتر از جسمیت نیست. پس یک عنصر قابل شناخت همیشگی برای فیزیک در عصر جدید همواره در دسترس است. و این یعنی هماهنگی حرکتی اجزای مکانی- زمانی در هر یک از موجودات.

لکن به جز این تعین های دیگری نیز برای فیزیک معتبر است: حرکت بیانگر تغییر مکان است. هیچ حرکت و جهت حرکتی از دیگر حرکات ممتاز نیست. هر مکانی با مکان دیگر در ماهیت خویش یکسان است. هیچ لحظه زمانی نسبت به دیگر لحظات رجحانی ندارد. هر نیرویی خود را صرفاً بنابر آن چیزی معین می دارد که همراه با حرکتی که به معنی تغییر مکان است، در واحدی از زمان به دنبال می آید. بنیاد استوار علم طبیعی عصر جدید که بر پایۀ ریاضیات خاص استوار است، عبارت از ریاضیات، در این معنای خاص است. البته نباید گفت که پژوهش دارای بنیادی ریاضی است، بلکه این پیوند با حوزۀ موضوعی پژوهش است که هیأت ریاضی دارد.

اما نظر عصر جدید در مورد علومی که با جسمیت سر و کار ندارند چیست؟ عصر جدید آنها را چونان استثنا فرض می دارد و بنیادشان را ریاضیات نمی داند. عصر جدید به این طریق خود را با نقصان مواجه نمی بیند، بلکه پژوهش ریاضی گونه خویش را به این ترتیب قوت بیشتر می بخشد، چرا که علوم روحی و روانی و حیاتی را به مرتبۀ فرودین تر می کشاند و از این طریق پژوهش ریاضی گونه خویش را قوت می بخشد.

جالب است که ملاحظه کنیم عصر جدید علم تاریخ را علمی متمایز از علومی همچون علم فیزیک نمی شمارد، بلکه فقط آن را پیچیده تر می داند، یعنی باز هم از همان نوع است.

حال می پرسیم طرح و بنیاد استوار پژوهش چگونه به ظهور می رسد؟

– در روش. حال باید این حوزۀ طرح یافته به صورت موضوعی درآید. بنابراین لازم است تا این روند بتواند دگرگونی مراتب مختلف را به راحتی در اختیار داشته باشد. چنین است که می توان به تمامیت عناصر یا همان موضوعات دست یافت. ولی موضوعات قرار است موضوعیت یابند. پس روند مزبور بایستی عنصر متغیر را در تغییر آن لحاظ کند و نیز باید آن را استوار سازد و در عین حال بگذارد تا یک حرکت چونان یک حرکت باقی بماند.

اما عنصر پایدار موضوعات و قطعیت دگرگونی آنها عبارت از قاعده است. همچنین عنصر پایدار یک دگرگونی در ضرورت روند آن عبارت از قانون است.

در حوزۀ نگرش به قاعده و قانون است که موضوعات چونان خود آشکار می شوند. اما موضوعات توسط پژوهش بررسی می شوند، یعنی “قاعده و قانون” موضوعات را مورد حفاظت قرار می دهند و در عین حال آنها را ظهور می بخشند. البته روش از وضوح برخوردار است و چونان یک “توضیح” به شمار می آید. این توضیح همواره دو وجهه دارد، زیرا عنصری ناشناخته را به مدد عنصری شناخته به ثبوت می رساند و نیز این عنصر شناخته را توسط آن عنصر ناشناخته پاسداری می کند. این توضیح خود را در پژوهش تحقق می بخشد.

اما پژوهش چگونه به ظهور می رسد؟

– توسط آزمایش. معمولاً چنین گمان شده است که علم طبیعی توسط آزمایش بدل به پژوهش می شود. اما فی الواقع باید گفت در جایی آزمایش ممکن می شود که شناخت طبیعت به گونه پژوهش ظهور یابد.

بنابراین آزمایش در این معنا هرگز در اعصار یونان باستان، قرون وسطی و عصر دینی ظهور نداشته است، زیرا پژوهش در این معنا نمی توانسته در آن اعصار رخ بنماید، زیرا اعصار مزبور دارای نظر و دریافت دیگری در مورد موجود و حقیقت بوده اند.

عنصر اساسی پژوهش عبارت از در بنیاد قرار دادنِ یک قانون است. یک آزمایش را در عصر جدید تحقق بخشیدن، یعنی شرطی را به حوزۀ تمثل آوردن که در تطابق با آن شرط، یک هماهنگی حرکتی معین در ضرورت روند آن بتواند دنبال شود و یعنی بتواند برای محاسبۀ ماتقدم قابلیت استواری بیاید.

اما تحقق قانون از طریق نظر به بنیاد اساسی حوزۀ موضوعی وقوع می یابد.

این حوزه عرضه کنندۀ مقیاس است و تمثل دریافت شدۀ شرط لازم را پیوند می بخشد. چنین تمثیلی که در آن و با آن آزمایش تحقق می یابد هرگز عبارت از تمثلی دلخواهانه نیست. تمثل از طریق مشخصه بنیادی طبیعت حاصل می آید و در آن ترسیم می شود.

آزمایش عبارت از آن روشی است که در مقام و روند خود توسط قانون بنیادی به ظهور می رسد و هدایت می شود تا موضوعاتی را عرضه دارد که یا از قانون حمایت کند و یا حمایتش را از آن دریغ ورزد.

هر چه مشخصه بنیادی طبیعت بیشتر بر بنیاد ریاضی استوار شده باشد، به همان میزان امکان آزمایش بیشتر بر پایۀ ریاضی قرار می گیرد. بنابراین راجر بیکن به عنوان مبدع پژوهش آزمایش گونۀ عصر جدید نمی تواند باشد، بلکه فقط یکی از پیروان ارسطوست. شناخت در عصر قرون وسطی و برای بیکن نیز عبارت از ادراک راستین کلام الهی و مبلغان دینی بوده است. البته این فلسفۀ ارسطویی و افلاطونی بوده که به قرون وسطی انتقال یافته است و بدل به دیالکتیک اسکولاستیک شده است. تنها وجهۀ نوظهور بیکن آن بوده که به عوض بیان آموزه های کلیسا به خود اشیا نظر نموده، البته همانطور که ارسطو نظر می کرده است.

تاریخ در عصر جدید موضوعیت می یابد و این امر فقط هنگامی رخ می دهد که سپری شده باشد.

امر تاریخی در نظر عصر جدید فقط و فقط یک بار وقوع می یابد و قابلیت مقایسه شدن دارد. عناصر یکباره، نادر، بسیط و معین در تاریخ هرگز بدیهی نیست و بنابراین غیرقابل توضیح می ماند. پژوهش تاریخی در عصر جدید هرگز اندازه های معین را انکار نمی کند و فقط آن را چونان استثناء توضیح می دهد. عصر جدید بدین ترتیب هیچگونه توضیح تاریخی دیگری را به رسمیت نمی شناسد. اما پژوهش در نهایت به تخصص می انجامد.

حقیقت تخصصی، نه معلول بلکه علت پیشرفت هر پژوهشی است.

اما علم عصر جدید توسط جریان بنیادین دیگری تعین می یابد و آن عبارت از فعالیت علمی است.

اما فعالیت چونان تحقیری برای پژوهش نیست. بنابراین چون پژوهش در ماهیت خود عبارت از فعالیت است، دیگر خود را در روش از طریق تمامیت نوین طرح ظاهر نمی سازد، بلکه آن را به عنوان داده ای در ورای خود حفظ می کند و دیگر آن را استوار نمی دارد بلکه حداکثر به نتایج انبوه و محاسبات آن هجوم می برد. فعالیت محض می باید در هر آنی مفتوح و مغلوب شود، چرا که پژوهش در ماهیت خود عبارت از فعالیت است. هر چه پژوهش بیشتر صورت فعالیت به خود می گیرد، خطر آنکه چونان فعالیت محسوب شود، بیشتر می شود. سرانجام تمایز مابین این یا آن فعالیت نه فقط از حوزۀ شناخت فراتر می رود، بلکه غیرواقعی نیز می شود، اما پژوهش چگونه وزنۀ لازم برای تقابل با فعالیت محض را در درون فعالیت خود کسب می کند؟

فعالیت عبارت از نمودی است که صورت علمی دارد: خدا، علم طبیعی و یا غیرطبیعی. در نهایت این روند به ایجاد سازمان های علمی انجامیده است.

در عصر جدید آن کس که تعالیم ثابت را عرضه می دارد، جایی ندارد. پژوهشگر این تعالیم را طرد می کند. پژوهشگر نیازی به کتابخانه شخصی ندارد. وی همواره در راه است و آنچه را روزانه کسب می کند، در کنگره ها عرضه می دارد. پژوهشگر بالضروره از جانب خویش در حوزۀ هیأت ماهوی تکنیک گر در معنای ماهوی آن وارد می شود. فقط به این صورت است که وی در معنای عصر خویش واقعیت می یابد.

دانشگاه در عصر جدید به عنوان جهت گیری خاص و جلوه بخش طریقی ویژه است، زیرا با قالب حاکم خویش تلاش های همه جانبۀ علوم را به صورت مشخصه ای نمونه و وحدتی خاص از فعالیت ها ممکن و آشکار می سازد.

حال با همۀ این تفاصیل آنچه که ما از علم می شناسیم چه قرابتی با علم عصر جدید دارد؟ گرچه ما علم عصر دینی خویش را نیز در لابلای کتب و ویرانه ها گم کرده ایم، اما عالمان دینی فراوان داریم. پس چرا این عالمان قادر به دگرگون ساختن تقدیری که بر بشر امروزه چیره است، نیستند؟ زیرا ایشان فقط معلومات جمع می کنند. آه شبگیر ندارند.

بشر در هر عصری فقط تابع یک تقدیر خاص است. تقدیر دوران ما در سراسر کرۀ ارض تکنولوژی است. غریبان، خود از ادراک ماهیت تکنولوژی عاجزند. چند دهه ای بیش نیست که متفکرانی در غرب ظهور یافته اند و در ذات تکنولوژی و عصر جدید و متافیزیک می اندیشند. اما ما هنوز به مرحلۀ تردید و پرسش آغازین نیز در این باب نرسیده ایم.

تقدیر غالب و حاکم بر ما نیز تقدیر عصر جدید و تکنولوژی آنست. این امر چیزی نیست که فقط مربوط به آنانی باشد که در غرب جغرافیایی می زیند. اتفاقاً ما از آنان که در بطن تقدیر غرب می زیند، آسیب پذیرتریم، چرا که خو را از این ورطه در امان می انگاریم.

نقل از کتاب تفکر پس فردایی عالم، دکتر محمدصادق محفوظی