سالار جنگ[1]
کتابخانه و موزة سالار جنگ در حيدرآباد دكن در هند، مشتمل بر مجموعة نوّاب میر یوسف علی‌خان سالار جنگ سوم (1888-1949م.)، از اَشراف سرشناس و رجال دیوان حیدرآباد در حيات خود، كه از سه نسل پيش –از زمان سالار جنگ اوّل- فراهم آمده و به دست وي رسيده بود، مي‌باشد(رضوي، 570). وي از رجال دستگاه حكومتي آصفجاهيان هند، آخرين حكومت مسلمان جنوب هند، بود و در طي مسفرت‌هاي متعدد به ممالك ديگر اين گنجينه را فراهم آورده بود(رادفر، 115).
گفته شده كه جدّ سالار جنگ در زمان تيموريان از شيراز به هند مهاجرت نموده و به مناصب عاليه دست يافته كه چندين نسل در خاندان وي باقي ماند و اكنون نيز خاندان سالار جنگ با همين پسوند (جنگ) در آخر نامشان از رجال درجة اوّل در هند به شما مي‌آيند(عطاردي، 123).
پس از درگذشت سالارجنگ سوم، در 1949م. طي توافقنامه‌اي بين دولت و ورّاث وي، ادارة مجموعه (موزه و كتابخانه) به حكومت هند واگذار شد(رضوي، همانجا) و درنهايت این موزه و کتابخانه در 1951م. در کاخِ سالار جنگ مشهور به دیوان دیودی[2]، رسماً افتتاح شد و در1961م. ادارة آن هيئت امنايي گرديد و در 1968م. دولت بنايي شكوهمند موسوم به پيل سپيد در حيدرآباد ساخت و موزه و كتابخانه را بدانجا منتقل نمود(عطاردي، 122؛ رادفر، 114). مجموعة مورد بحث يكي از مهمترين كتابخانه‌هايي است كه در رستة كتابخانه‌هاي امرا و صدر اعظم‌هاي تأسيس شده در هند قرار دارد و شهرت جهاني دارد(خسروي، 2/1513).
تعداد نسخ خطي موجود در اين كتابخانه (فارسي، عربي و اردو) بيش از نُه هزار (رضوي، 569) و به عبارتي هفت هزار نسخه (رادفر، همانجا) و آثار چاپي به پنجاه هزار جلد مي‌رسد كه از اين ميان حدود پانزده هزار جلد به اين سه زبان و مابقي به انگليسي و ديگر زبانهاست(رضوي، 569).
موجودي كتابخانه را مي‌توان به دو بخش مجزا تقسيم نمود: 1)دستنويس‌ها و كتب چاپي شرقي؛ 2)كتب لاتين و عمدتاً انگليسي(دربارة جزئيات بخش چاپي، نك: رضوي، 575-578).
از آنجايي كه خصوصيت مهم اين كتابخانه و علّت شهرت آن در جهان، نسخه‌هاي خطي بي‌نظير موجود در آن است، تا به امروز تحقيقات شاياني دربارة آن انجام يافته كه ذيلاً به برخي اشاره مي‌شود:
فهرست‌هاي نسخ خطي: نصیرالدین هاشمی، «کتب خانه نواب سالار جنگ کی اردو قلمی کتابون کی وضاحتی فهرست» [فهرست توصيفي نسخه‌هاي خطي اردو در كتابخانة نواب سالار جنگ] (حیدرآباد: ابراهیمیه پرس، 1957م.)؛ «فهرست نسخه های خطی عربی در مجموعه سالار جنگ»، ج 1-7، به کوشش محمد نظام الدین و محمد اشرف[3]؛ «فهرست نسخه های خطی فارسی در موزه و کتابخانه سالار جنگ»، ج 1-10، به کوشش محمد اشرف[4].
برخي مقالات و تحقيقات انجام شده: «راهنمای موزة سالار جنگ[5]»؛ و رحمت علی خان، «کتابخانه و موزه سالار جنگ[6]»؛ م. نظام الدین، «گنجینه های پنهان نسخه های خطی عربی و فارسی در موزه سالار جنگ[7]»؛ عزیز پاشا، «فهرست نسخه های خطی طبی عربی در کتابخانه شرقی سالار جنگ[8]»؛ پاول اشپراخمان، « تصویر برداری از نسخه های خطی اسلامی در هند[9]»؛ م. س. راندهاوا، «نسخه خطی کمیاب بخارا: روضه المحبین[10]» ؛ عصام محمد الشنطی، المخطوطات العربیه فی الهند، (کویت: معهد المخطوطات العربیه، 1985م.)، صص 16-18؛ کارل ج. کهاندالوالا و رحمت علی خان، «گلشن مصوری، هفت نسخه خطی مصور[11]»؛ هانس دیبر، «نسخه های نویافته از کتابخانه های هند[12]»؛ دیوید پیناولت، «تحقیقی در نسخه های خطی فارسی و عربی در کتابخانه های منتخب هند[13]»؛ ارکان ترکمن، «دیوان حافظ خوارزمی، موجود در کتابخانه موزه سالار جنگ[14]»؛ «نسخه های خطی حیدرآباد»، به کوشش رحمت علی خان[15] ؛ همو، «نسخه های خطی مربوط به زندگی پیامبردر کتابخانه موزه سالار جنگ[16]»؛ س. ا. حسین «ذخیره نظام شاهی: نسخه خطی پزشکی از دوره نظام شاهی[17]»؛ «بابُرنامه، خاطرات بابر، شاهزاده و امپراتور»، ترجمه، ویرایش و پانویس به کوشش ویلر م. تاکستون[18]؛ و از آثار اخير می‌توان به موارد زير اشاره كرد: س.م. رضوالله انصاری «نسخه های خطی کمیاب عربی و فارسی در باب ستاره شناسی در موزه سالار جنگ[19]»؛ ضیاءالدین دسایی، «مهمترین گنجینه از نمونه‌های برجستة هنر خوشنویسی اسلامی[20]». همچون دیگر کتابخانه‌هاي شبه قاره موزة سالار جنگ در برابر سرقت ایمن نیست؛ چنان‌که مثلا نسخه‌هایی از حمزه نامه ناپدید شده است. نک: جان هـ. بارنز، « حامیان هنر[21]»(نك: روپر، 405-407)؛ سيد حسن عباس «نسخه‌هاي خطي نفيس و مصور از آثار نظامي گنجوي در كتابخانه و موزة سالار جنگ»؛ دكتر زيب حيدر «فهرست توصيفي نسخ خطي ديوان حافظ و شروح آن در كتابخانة موزة سالار جنگ»؛ دكتر ابوالقاسم رادفر «نسخه‌هاي خطي فارسيِ زندگينامة عرفا در كتابخانة سالار جنگ»(عباس، 157-160؛ حيدر، 173-184؛ رادفر، 114-120) و غيره.
منابع:
حيدر، زيب، «فهرست توصيفي نسخ خطي ديوان حافظ و شروح آن در كتابخانة موزة سالار جنگ»، قند پارسي (ويژة حافظ)، مركز تحقيقات فارسي رايزن فرهنگي جمهوري اسلامي ايران، ش11، زمستان 1375ش.
خسروي، فريبرز، دائره المعارف كتابداري و اطلاع رساني، تهران، 1385ش.
رادفر، ابوالقاسم، «نسخه‌هاي خطي فارسي زندگينامة عرفا در كتابخانة سالارجنگ»، نامة پارسي، سال6، ش4 (پياپي23)، زمستان 1380ش.
رضوي، جواد، «ديباچه‌اي بر كتابخانة موزة سالار جنگ»، ترجمة محمدحسين ساكت، مجلة وحيد، ش5 دوره 11، (شماره مسلسل 115)، تير 1352ش.
عباس، سيدحسن، «نسخه‌هاي خطي نفيس و مصور از آثار نظامي گنجوي در كتابخانه و موزة سالار جنگ»، دانش، ش43، زمستان 1374ش.
عطاردي، عزيزالله، سيري در كتابخانه‌هاي هند و پاكستان، خراسان، 1376ش.
Aziz Pasha, “List of Arabic Medical Manuscripts in SalarJung Oriental Library,” Bulletin of the Department of the Historyof Medicine 2 .1964.
A Catalogue of PersianMss. in the Salar Jung Museum and Library, vols. 1–10, edited byMuhammad Ashraf, (Hyderabad: The Museum, 1965–1991).
A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Salar Jung Collection,vol. 1–7, edited by Muhammad Nizamuddin and MuhammadAshraf, (Hyderabad: The Museum, 1957–1993).
Guide Book [to] Salar Jung Museum, (Hyderabad:Salar Jung Museum, 1998).
Erkan Turkmen, “Divan-i Hafiz-iKhawrezmi Preserved in Salar Jang Museum Library,” Khuda BakhshLibrary Journal 53 (1990).
David Pinault, “An Investigation of Arabicand Persian Manuscripts in Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus13, 2 (Summer 1990).
Hans Daiber,“New Manuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of theMiddle East 1 (1986).
Rahmat Ali Khan, “Salar JungMuseum and Library,” pp. 73–75, in Handbook of Libraries, Archives, and Information Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta, (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991).
Roper, Geoffrey, ” World Survey of Islamic Manuscripts, Vol 1, London .1992.
- Nizamuddin, “Hidden Treasures of Arabic and PersianManuscripts in the Salar Jung Museum,” Indo-Iranica 10, ii .1957.
- S. Randhawa, “Rare Bukhara Manuscript:Raudat ul-Muhibbin,” Arts & the Islamic World 1, 4 .1983/84.
Paul Sprachman, “Photographing IslamicManuscripts in India,” South Asia Library Notes and Queries14. November 1982.
The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor,translated, edited & annotated by Wheeler M. Thackston, (NewYork: Oxford University Press, 1996).
KarlJ. Khandalwala and Rahmat Ali Khan, Gulshan-e Mussawari: Seven IllustratedManuscripts, (Hyderabad: The Museum, 1986.
John H. Barnes, “Patron of Arts,” Biblio (New Delhi). March-April 2003.
Manuscripts of Hyderabad, edited byRahmat Ali Khan, (Hyderabad: Salar Jung Museum, 1990).
“Manuscripts on the Prophet’s Life in Salar Jung MuseumLibrary,” Radiance (5–11 September 1993).
- A. Hussain, “Zakhira-e Nizam Shahi: A Medical Manuscript of the Nizam ShahiPeriod,” Bulletin of the Indian Institute of History of Medicine 23, I(1993).
- M. Razullah Ansari, “Rare Arabic andPersian Manuscripts on Astronomy in the Saler Jung Museum,” Salar Jung Museum Bi-Annual Research Journal 33–34 .1996–97.
ZiauddinDesai, “Foremost Indian Repository of Outstanding Specimensof the Art of Islamic Calligraphy: Saler Jung Museum,” Indo-Iranica50 (1997).
/يوسف بيگ‌باباپور/
[1]-Salar Jang Museum and Library, Hyderabad : http://WWW.Salarjungmuseum.com/
[2]-DiwanDewdi.
[3]-A Catalogue of the Arabic Manuscripts in the Salar Jung Collection,vol. 1–7, edited by Muhammad Nizamuddin and MuhammadAshraf, (Hyderabad: The Museum, 1957–1993).
[4]–A Catalogue of PersianMss. in the Salar Jung Museum and Library, vols. 1–10, edited byMuhammad Ashraf, (Hyderabad: The Museum, 1965–1991).
[5]–Guide Book [to] Salar Jung Museum, (Hyderabad:Salar Jung Museum, 1998).
[6]-Rahmat Ali Khan, “Salar JungMuseum and Library,” pp. 73–75, in Handbook of Libraries, Archives,
and Information Centers in India, vol. 9, edited by B. M. Gupta, (NewDelhi: Aditya Prakashan, 1991).
[7]-M. Nizamuddin, “Hidden Treasures of Arabic and PersianManuscripts in the Salar Jung Museum,” Indo-Iranica 10, ii (1957):26–41.
[8]-Aziz Pasha, “List of Arabic Medical Manuscripts in SalarJung Oriental Library,” Bulletin of the Department of the Historyof Medicine 2 (1964): 33–39.
[9]-Paul Sprachman, “Photographing IslamicManuscripts in India,” South Asia Library Notes and Queries14 (November 1982): 7.
[10]-M. S. Randhawa, “Rare Bukhara Manuscript:Raudat ul-Muhibbin,” Arts & the Islamic World 1, 4 (1983/84): 7–10.
[11]-KarlJ. Khandalwala and Rahmat Ali Khan, Gulshan-e Mussawari: Seven IllustratedManuscripts, (Hyderabad: The Museum, 1986).
[12]-Hans Daiber,“New Manuscript Findings from Indian Libraries,” Manuscripts of theMiddle East 1 (1986): 26–48.
[13]-David Pinault, “An Investigation of Arabicand Persian Manuscripts in Selected Indian Libraries,” Hamdard Islamicus13, 2 (Summer 1990): 75–77.
[14]-Erkan Turkmen, “Divan-i Hafiz-iKhawrezmi Preserved in Salar Jang Museum Library,” Khuda BakhshLibrary Journal 53 (1990): 65–68.
[15]–Manuscripts of Hyderabad, edited byRahmat Ali Khan, (Hyderabad: Salar Jung Museum, 1990).
[16]-“Manuscripts on the Prophet’s Life in Salar Jung MuseumLibrary,” Radiance (5–11 September 1993): 61–62
[17]-S. A. Hussain, “Zakhira-e Nizam Shahi: A Medical Manuscript of the Nizam ShahiPeriod,” Bulletin of the Indian Institute of History of Medicine 23, I(1993): 59–64
[18]–The Baburnama: Memoirs of Babur, Prince and Emperor,translated, edited & annotated by Wheeler M. Thackston, (NewYork: Oxford University Press, 1996)
[19]-S. M. Razullah Ansari, “Rare Arabic andPersian Manuscripts on Astronomy in the Saler Jung Museum,” Salar Jung Museum Bi-Annual Research Journal 33–34 (1996–97): 13–18
[20]-ZiauddinDesai, “Foremost Indian Repository of Outstanding Specimensof the Art of Islamic Calligraphy: Saler Jung Museum,” Indo-Iranica50 (1997): 75–84
[21]-John H. Barnes, “Patron of Arts,” Biblio (New Delhi) (March-April 2003): 13–14
